İsmâ‘ilî Kâdî Nu’man b. Muhammed’in Esâsü’t-Te’vil İsimli Eserinde Peygamber Kıssaları Bağlamında Te’vil Anlayışı

Yıl 2025, Cilt: 18 Sayı: 1, 133 - 155, 30.06.2025

Şahabettin Ertan Altunrende

https://doi.org/10.18403/emakalat.1660586

Öz

Bu çalışma, Fatimîler döneminin önemli İsmâ‘ilî âlimlerinden Kâdî Nu’man b. Muhammed’in (ö. 363/974) Esâsü’t-Te’vîl adlı eserinde peygamber kıssalarına yaptığı te’vil anlayışını incelemektedir. İsmâiliyye mezhebinin temel ilkelerinden olan zâhir ve bâtın ayrımının, Kur’ân tefsirine nasıl yansıdığı araştırmanın temel sorunsalını oluşturmaktadır. Geleneksel tefsir yaklaşımlarının aksine, Kâdî Nu’man’ın ayetleri zahirî anlamlarıyla sınırlamayan bâtınî bir yorum metodu geliştirdiği, peygamber kıssalarını imamet doktrini çerçevesinde ele aldığı görülmektedir. Bu durum, onun tefsir anlayışının klasik Sünnî ve Şiî yaklaşımlardan nasıl farklılaştığını ve İsmâ‘ilî düşüncenin tefsir geleneğine etkilerini anlamayı önemli kılmaktadır. Bu bağlamda çalışmanın amacı, Esâsü’t-Te’vîl’deki peygamber kıssalarının teolojik, ezoterik ve metafiziksel yönlerini analiz ederek, İsmâ‘ilî te’vil yönteminin temel dinamiklerini ortaya koymaktır. Araştırmada nitel içerik analizi yöntemi kullanılarak, Kâdî Nu’man’ın tefsir metodolojisi çözümlenmiş, ayetleri hurûfî, sembolik ve hiyerarşik bir okumayla ele alarak imametin ilahi hakikatin taşıyıcısı olduğu vurgusunu nasıl pekiştirdiği gösterilmiştir. Çalışmanın bulgularına göre, Esâsü’t-Te’vîl yalnızca mezhebî bir tefsir geleneğinin yansıması değil, aynı zamanda İsmâiliyye'nin tarihsel ve kozmolojik dünya görüşünü de içeren özgün bir metin niteliğindedir. Sonuç olarak, Kâdî Nu’man’ın yorumları, Kur’ân’ın anlam katmanlarını literalist yaklaşımdan uzak, mistik ve metafiziksel bir çerçevede yeniden inşa eden bir yöntem sunduğunu göstermektedir. Bu bağlamda çalışma, İsmâ‘ilî tefsir ekolünün Kur’ân yorumculuğundaki yerini ve İslami düşünceye etkisini tartışmaya açmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir , Zâhir , Bâtın , Kâdî Nu’man , İsmâilîlik

The Exegetical Approach of Ismā'īlī Qadi Nu‘mān b. Muhammad in His Work al-Asās al-Tawil in the Context of the Prophetic Narratives

Öz

This study examines the interpretation of prophetic narratives in the work al- Asās al- Tawil by one of the significant Ismaili scholars of the Fatimid period, Qadi Nu‘mān b. Muhammad (d. 363/974). The central issue of the research is how the distinction between zāhir (apparent meaning) and bâtın (hidden meaning), which is one of the fundamental principles of the Ismaili sect, is reflected in the exegesis of the Qur'an. Unlike traditional exegesis approaches, Qadi Nu‘mān developed a batini (esoteric) interpretive method that does not limit the verses to their apparent meanings, and he examines the prophetic narratives within the framework of the doctrine of imamate. This highlights the differences between his exegesis and the classical Sunni and Shia approaches and underscores the contributions of Ismaili thought to the exegesis tradition.In this context, the aim of the study is to analyze the theological, esoteric, and metaphysical aspects of the prophetic narratives in al- Asās al- Tawil and to uncover the core dynamics of the Ismaili interpretive method. By employing qualitative content analysis, the study examines Qadi Nu‘mān 's exegesis methodology, showing how he reinforces the notion that imamate is the bearer of divine truth through a Hurufi (letter-based), symbolic, and hierarchical reading of the verses. According to the findings, al- Asās al- Tawil is not only a reflection of a sectarian exegesis tradition but also an original text that includes the historical and cosmological worldview of Ismailism. As a result, Qadi Nu‘mān 's interpretations demonstrate a method that reconstructs the layers of meaning in the Qur'an within a mystical and metaphysical framework, distancing itself from literalist approaches. In this regard, the study opens a discussion on the place of the Ismaili exegesis school in Qur'anic interpretation and its impact on Islamic thought.

Anahtar Kelimeler

Exegesis , Exoteric , Esoteric , Qadi Nu‘mān , Ismailism

Kaynakça

• Avcu, Ali. “Erken Dönem İsmaililiğinde Şeriatın Neshi Sorunu Üzerine”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/2 (Aralık 2009), 267-287.
• Boyalık, M. Taha. “Tefsirde Kesinlik Söyleminin Eleştirisi ve Tefsir-Tevil Ayırımının Yeniden Yapılandırılması”. İslam Araştırmaları Dergisi 53 (Ocak 2025), 117-154.
• Beğavî, Ebû Muhammed Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed el-Ferrâ’, Meâlîmu’t-tenzîl, (Beyrut: Dâru İhyai’t- Turâsi’l- Arabî, 1999).
• Bursevî, İsmail Hakkı. Tefsîru Rûhi’l-Beyân. Beyrut: Daru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1985.
• Corbin, Henry. İslam Felsefesi Tarihi, çev. Hüseyin Hatemi. İstanbul: İletişim Yayınları, 1994.
• Corbin, Henry. The Man of Light in Iranian Sufism. New Jersey: Princeton University Press, 1994.
• Cürcâni, Seyyid Şerîf. Hâşiye ale’l-Keşşâf, el-Keşşâf’ın hâmişinde, I, 2-202. Bulak: el-Matbaatü’l-Kübr. el- Emîriyye, 1318.
• Daftary, Farhad. İsmailîler: Tarih ve Kuram, çev. Ercüment Özkaya. Ankara: Rastlantı Yayınları, 2001.
• Daftary, Farhad, The Ismāʿīlīs: Their History and Doctrines. (Cambridge: Cambridge University Press, 2007)
• Erbaş, Furkan, “Fâtımîlerin Ebû Hanîfe’si: Kâdî Nu’man b.Muhammed (ö.363/974)”, e-makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi 17/2 (2024).
• Galib, Mustafa. Mefâtîhu’l-Ma’rife. Beyrut: Muessesetu İzziddîn, 1982.
• Galib, Mustafa. Târîhu’d-da’veti’l-İsmâ’îliyye. Beyrut: Dâru’l-Endelus, 1965.
• Gündüzöz, Soner, “Kutsal Dil”in Yıkımı İslam Düşüncesinde Anlam Problemi, İstanbul: Ketebe Yayınları, 2024.
• Hatîb, Ahmed. el-Harekâtu’l-bâtıniyye fi’l-‘âlemi’l-islâmî: ‘Akîdetuhâ ve hukmu’l-islâmi fîhâ. Amman: Mektebetu’l-Aksâ, 1984.
• Hamiduddîn el-Kirmânî, er-Risaletu’l-vâ’iza, nşr. Mustafa Galib, Beyrut: el-Müessesetu’l- Câmi’iyye li’d- Dirâsât ve’n- Neşr, 1983.
• Hodgson, M.G.S. “Bâtiniyya”, The Encyclopaedia of Islam, 2:1099. Leiden: E.J. Brill, 1983.
• İbnu’l Arabî,Ebî Bekr, Muhyiddin, Fütühâtu’l-Mekkiyye,(Beyrut: Dâru’l-Ma’rife ,2011).
• İbn Arabi. Füsûsu’l-Hikem, çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006.
• İbn Haldun.Ebû Zeyd, Abdurrahman b.Muhammed, Mukaddime, haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2016.
• İbn Kesîr, Ebü’l Fidâ’ İmâmüddîn İsmâil b.Ömer ed-Dımaşkî. Tefsîru’l-Kur’ân’il-azîm, nşr.Muhammed Hüseyin Şemsüddin, Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l- ‘İlmiyye, 1998.
• İbn Manzûr, Cemâluddîn. Lisânu’l-arab, Kahire: Dâru’l-Ma’rife, t.y.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kurtubî Bidâyetü’l-Müctehid ve Nihâyetü’l- Muktesid, (Beyrut: Dârü’l- Kütübi’l- İlmiyye, 1992).
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî, Kitâbü’l- İmân, (Kahire: Mektebetü’l- Mısriyye, 1979).
• İsmail Hakkı Bursevî, Tefsîru rûhi’l- beyân, Beyrut: Daru İhyâi’t- Turâsi’l-Arabî, 1985.
• Kâdî Nu’man. Ebû Hanîfe Nu’man b. Muhammed b. Mansûr el- Kâdî, et-Temîmî, Esâsu’t-te’vil, nşr. Ârif Tâmir. Beyrut: Dâru’s-Sekâfe, 1960.
• Kâdî Nu’man. De’â’imu’l-islâm ve zikru’l-helâl ve’l-harâm ve’l-kadâyâ ve’l-ahkâm, nşr. Âsaf Alî Asgar Feyzî. Kahire: Dâru’l-Maarif, t.y.
• Madelung, Wilferd. Aspects of Ismâ’îlî Theology: The Prophetic Chain and God Beyond Being, ed. Hossein Nasr. Tahran: Imperial Iranian Academy of Philosophy, 1977.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Teʾvîlâtü’l-Kur’ân, thk. Ahmet Vanlıoğlu, İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2005.
• Maverdi, Ebü’l-Hasen Alî b.Muhammed, el-Ahkamu’s-Sultaniyye, çev. Ahmet Özel. İstanbul: Klasik Yayınları, 2005.
• Muhammed Âbid Câbirî. Tekvînu’l-‘akli’l-‘arabî. Beyrut: el-Merkezu’s-Sekâfiyyu’l-Arabî, 1991.
• Nâsır-ı Husrev ,Vech-i Dîn, nşr. Muhammed Kazvînî, (Berlin: b.y. 1924).
• Nâşî el-Ekber, Abdullah b.Muhammed, Mesâilu’l-imâme: Kitâbu’l-evsat fi’l-makâlât, nşr.Josef Van Ess, (Beyrut: Dâru’n-Neşr,1971).
• Nasr Hamid Ebu Zeyd, Rethinking the Qur’an: Towards a Humanistic Hermeneutics, (b.y: Amsterdam University, 2004).
• Öztürk, Mustafa. Tefsirde Bâtınilik ve Bâtınî Te’vil Geleneği. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2011.
• Poonawala, İsmail K. İsmâ’ilî Ta’wil of the Qur’an, ed. Andrew Rippin. Oxford: Clarendon Press, 1988.
• Râzî, Fahreddîn. Mefâtîḥu’l-Ğayb (et-Tefsîru’l-Kebîr), (Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1981).
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed el-Mebsût, (Beyrut: Dârü’l-Ma’rifet, 1993)
• Suyûtî, Celâleddîn,Abdurrahman b.ebî bekr, el-İtkān fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân. (Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2008).
• Sülemî, Muhammed b. el-Hüseyn, Hakâiku’t-Tefsîr. Beyrut: Dârü’l-Maârif, 1968.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b.Mûsâ, el-Gırnâtî, el-Muvâfakât fî Usûli’ş-Şerî’a. Kahire: Dârü’l-Fikr, 1996.
• Şehristânî,Ebü’l-Feth Tâcüddîn, El-milel ve’n-nihal, haz. Mustafa Öz. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• Taberî,Ebû Cafer Muhammed b.Cerir, Câmi’ul-beyân ‘an te’vîl-i âyi’l- Kur’an, thk. Abdullah b.Abdülmuhsin et- Türkî, Kahire: Dâru Hicr, 2001.
• Tan, Muzaffer. Bâtınilik Kavramı ve Bâtıni Fırkaların Tasnifi Meselesi, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2000.
• Teftâzânî, Sa’düddîn Mes’ûd b.Fahriddîn, Hâşiye ale’l-Keşşâf, Süleymaniye Ktp., Yusuf Ağa, nr.72, vr. 1-476.
• Tığlı, Asiye, “İsmâilîlik’te Varlığın Hudûdu ve Âdem’in Hübûtu”. Kader 19/2 (Aralık 2021), 785-812.
• Yetkin, Vedat. “Türkiye’de Akademik Dergilerde Yayınlanan Tefsir Konulu Araştırma Makalelerinin Bibliyometrik Analizi (1925-2023)”. İslami İlimler Dergisi 39 (Kasım 2024), 51-74.