Osmanlı’nın Son Dönemi Ardahan’da İnşa Edilen Camilerde Ekolojik İzler

Yıl 2024, Cilt: 40 Sayı: 2, 338 - 360, 31.08.2024

Esma Karakoyun Yaşar , Özlem Parlak Biçer

Öz

Günün farklı zaman dilimlerinde yoğunlaşan kullanıma sahip camiler günümüzde, yapıldıkları bölgelerdeki çeşitli çevresel, ekonomik ve sosyokültürel faktörler göz ardı edilerek inşa edilmeleri sebebiyle enerji tüketiminde önemli bir artışa neden olmaktadır. Bu artışın kontrol altına alınması için camilerin; tasarımdan yapıma kadar olan süreçlerde bölgesel faktörler göz önüne alınarak aydınlatma, ısıtma ve havalandırma gibi bir takım ekolojik mimari tasarım kriterinin sağlanması gerekmektedir. Daha önce yapılan pek çok çalışmada tarihi yapıların ekolojik özelliklerinin önemi ortaya koyulmuştur. Bu çalışmada; karasal iklim bölgesinde yer alan Ardahan’da Osmanlı’nın son dönemlerinde inşa edilen Mevlüt Efendi Camii (1701), Müderrisoğlu İbrahim Efendi Camii (1771) ve Derviş Bey Camii ekolojik mimarlık kriterleri ışığında incelenerek; yapılar, elde edilen veriler doğrultusunda değerlendirilmiştir. Bu çalışmanın, yapılacak ve/veya onarılacak camilerdeki ekolojik mimarlık yaklaşımları başta olmak üzere diğer kamu yapılarına örnek olması beklenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Ekoloji, Tarihi Yapı, Cami, Tarihi Yapılarda Ekoloji

Teşekkür

Çalışma kapsamında; alan incelemelerinde yardımcı olan, Y. İnşaat Mühendisi Burak YAŞAR ve Erhan AKGÜN’e teşekkürlerimizi sunarız.

Ecological Traces in the Mosques Built in Ardahan in the Last Period of the Ottoman Empire

Öz

Mosques, which have intensive use in different time periods of the day, cause a significant increase in energy consumption since they are built by ignoring various environmental, economic, and sociocultural factors in the regions where they are built today. To control this increase, a few ecological architectural design criteria such as lighting, heating and ventilation should be provided by considering regional factors in the processes from design to construction. In many previous studies, the importance of ecological features of historical buildings has been revealed. In this study, Mevlüt Efendi Mosque (1701), Müderrisoğlu İbrahim Efendi Mosque (1771) and Derviş Bey Mosque, which were built in the last periods of the Ottoman Empire in Ardahan, which is in the continental climate region, were examined in the light of ecological architectural criteria. This study is expected to set an example for other public buildings, especially ecological architecture approaches in mosques to be built and/or repaired.

Anahtar Kelimeler

Ecology, Historical Building, Mosque, Ecology in Historical Buildings

Kaynakça

• Tönük, S., (2001). Bina Tasarımında Ekoloji. Yıldız Teknik Üniversitesi Basım Yayın Merkezi Matbaası, İstanbul.
• Crowther, RL, (1992). Ekolojik Mimarlık, Boston: Butterworth Mimarlık.
• Kısa Ovalı, P. (2009). Türkiye İklim Bölgeleri Bağlamında Ekolojik Tasarım Ölçütleri Sistematiğinin Oluşturulması “Kayaköy Yerleşmesinde Örneklenmesi”, Trakya Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi,
• Uç, B. (2023). Ekolojik Mimarı Tasarımda Biyomimikri ve Ekomimikri. YDÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi, 5(2), 1-20. https://doi.org/10.32955/neujfa202352782 Durak, Ş., ve Ayyıldız, S. (2022). Geleneksel kırsal konutların ekolojik açıdan değerlendirilmesinde bir model denemesi: Yalova örneği. Gazi Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Dergisi, 38(1), 85-102.
• Parlak Biçer, Z. Ö., Yağmur, Y., ve Bektaş, İ. (2020). Günümüz Ekolojik Tasarım Kriterlerinin İncelenerek Tarihi Yapılardaki Ekolojik İzler ile Karşılaştırılması: Talas-Kayseri Örnek Alanı. Online Journal of Art and Design, 162-183.
• Arslantaş, A. Ş., (2022). A Study on Examining Present Mosque Architecture within the Scope of Sustainability Principles, 2. Mediterranean Scientific Research and Innovation Congress, 957- 965.
• Oral Patacı, Ö. (2020). Ardahan'ın Tarihi Mimarisi: Türk ve Çarlık Rus Dönemleri Yapılarına Toplu Bir Genel Bakış. Belgü, (5), 27-87.
• Stadler, J., Mungai, G. ve Brandl, R. (1998). Weed invasion in East Africa: insights from herbarium records. African Journal of Ecology, 36, 15–22.
• Polis, G, A., (1991) Complex trophic interactions in deserts: an emipiri-cal critique of food-web theory. Am Nat 138:123–155
• Belek, A. N., ve Yamaçlı, R. (2023). Ekolojik Binaların Sürdürülebilir Tasarım Kriterleri ve Değerlendirme Süreci. Mimarlık Ve Yaşam, 8(2), 529-550. https://doi.org/10.26835/my.1219441
• Steadman, P., Energy, Environment and Building Cambridge, Cambridge University Press, 1998.
• Hasol, D. (2014). Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü.
• Rashid AFA, Yusoff S., (2015), “Bina endüstrisi için yaşam döngüsü değerlendirme yönteminin gözden geçirilmesi”, Yenilenebilir ve Sürdürülebilir Enerji İncelemeleri, 45, 244–248.
• Ng WY, Chau CK, (2015), Yapı malzemelerinin yeni ömrü – geri dönüşüm, yeniden kullanım ve geri kazanım, Energy Procedia, 75, 2884–2891.
• Thormark C., (2002), “Bir yaşam döngüsünde düşük enerjili bir bina – yerleşik enerjisi, işletme için enerji ihtiyacı ve geri dönüşüm potansiyeli”, Bina ve Çevre, 37, 429–435.
• Wachberger, M., Wachberger, H. (1988). Güneş ve Konut-Güneş ile İnşa Etmek, Pasif Güneş Enerjisi Kullanımı, E+P Konut Dergisi, Yaprak Kitabevi, Ankara,
• Geisler, E., (1997), “Nachaltige Entwicklung ind Regionalplanung”, İn: Atabay, S. (ed), Ökologisch Orientierte Regionalplanung, YTÜ, İstanbul, s: 51
• Yılmaz, M., (2007). Mimarlık ve Çevre, (Çevre ve Politika: Başka Bir Dünya Özlemi, Editör: Ayşegül Mengi, İmge Kitabevi Yayınları, Sayfa No 75-92,
• Aytıs, S., Polatkan, İ. (2009). Ekolojik Mimarlık Kavramı ve Temel İlkeler, Uluslararası Ekolojik Mimarlık ve Planlama Sempozyumu, Ankara.
• Uffelen, C. V. (2009). Ecological Architecture. Architecture in Focus Series. Braun Publishing. Türkmenoğlu B. N., (2011). Sürdürülebilir Mimarlık Bağlamında geleneksel mimaride ekolojik standartlar. Güney Mimarlık, Dosya, 6, 19-22.
• Alparslan, B., Gültekin, A, B., ve Belgin Dikmen, Ç. (2009). Ekolojik yapı tasarımlarının Türkiye'deki güneş evleri kapsamında incelenmesi. 5. Uluslararası İleri Teknolojiler Sempozyumu (İATS'09), 13-15 Mayıs 2009, Karabük.
• Porteous, C. (2013). The new eco-architecture: alternatives from the modern movement. Taylor ve Francis.
• Burkut, E. B., ve Dal, M. (2023). Systematic Literature Review and Scientific Maps on Ecological Architecture and Eco-Architecture. International Journal of Pure and Applied Sciences, 9(2), 369-380. https://doi.org/10.29132/ijpas.1365407
• Lau, P. (2005). Eco Architecture. Green Building Design: Experiences in Hong Kong and Shanghai, 73. Horst Klenier, Ökologische Architektur-Ein Wettbwerb, (Callwey Verlag, Münnhen, Sayfa No 8, 1995).
• Sue Roaf, Ecohouse 2; A Design Guide, (Architectural Press, London, Sayfa No 1-273, 2003).
• Yeang K., (2012), “Ekotasarım: Ekolojik Tasarım Rehberi”, 1.Baskı, YEM.
• Edwards, B., (2007), “Sürdürülebilirlik Kültürü ve Mimari Tasarımın Önündeki Güçler”, Ekolojik Mimarlık ve Planlama Ulusal Sempozyumu, Antalya, s:22-34.
• Çetin, S., (2010). Geleneksel Konut Mimarisinin Ekolojik Yansımaları: Burdur Örneği. 5. Ulusal Çatı ve Cephe Sempozyumu. (http://catider.org.tr/pdf/sempozyum5/Semp%205%20Bildiri%2015.pdf), (Erişim Tarihi: Ocak 2016).
• DMİ. (2006). Devlet Meteoroloji İşleri Ardahan İstasyonu 1975-2006 Döne mi Ortalama ve Ekstremler Klimatoloji Bülteni. Ankara.
• Öztürk, M. Z., Çetinkaya, G., ve Aydın, S. (2017). Köppen-Geiger iklim sınıflandırmasına göre Türkiye’nin iklim tipleri. Coğrafya Dergisi, (35), 17-27.
• Öztürk, M. Z. ve Kılıç, H. (2018). Ardahan’da iklim parametrelerindeki değişimin zamansal Analizi. Türk Coğrafya Dergisi, (70), 37-43.
• Kırzıoğlu, M.F., (1970). Kars İli ve Çevresinde Ermeni Mezalimi 1918-1920. Ankara, Türkiye: Kardeş Matbaası, 121.
• Bayraktar, N., (2002). Ardahanım, Bütün Yönleriyle Ardahan. İstanbul, Türkiye: Berfin Basın Yayın, 41
• Eyüpgiller, K. K., (2000). “Türkiye’de Çağdaş Cami Mimarisi: İstanbul’dan Örnekler”, Yapı Dergisi, 229, 59– 71.
• Çoruhlu, Y., (2000). Türk İslam Sanatının ABC’si, Kabalcı Yayınları, İstanbul
• Aslanapa, O., (1999). Türk Sanatı, Remzi Kitabevi, İstanbul, 275-281.
• Küçük, L., (2014). Tarihi Belgeler ve Tanıkların Beyanatları İşığında Ardahan’da Ermeni Mezalimi: ‘Yanık Cami’ Örneği. Yeni Türkiye Dergisi, 60,
• Gündoğdu, H., (2000). Kaleler ve Kuleler Kenti Ardahan, Ardahan Valiliği Kültür Yayınları No: 4, Ankara, Türkiye: Ajans-Türk Basın ve Basım A.Ş., s.192
• Kılıç, U. (2019). Kars, Ardahan ve İğdır'daki (Merkez ve İlçeler) Türk İslam Dönemi Mimari Eserleri, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, s.121.
• Ardahan Valiliği, (2002). Serhat Şehri Ardahan, s.67
• Nuh, G. (2017). https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/samanlik-yapilan-asirlik-cami-78-yil-sonra-yeniden- ibadete-acildi/893840 (Erişim Tarihi: 28.03.2023).
• Yüksek, İ. (2008). Geleneksel Anadolu mimarlığında ekolojik uygulamalar üzerine bir araştırma (Kırklareli kırsal alan örneği), Doktora tezi.
• Özüer, M. O. Mimari tasarımların ekolojik açıdan geliştirilmesine yönelik ölçütler kılavuzu önerisi, Doktora tezi.
• Arslan, H., D. (2022). Konya Sonsuz Şükran Köyü Konutlarının Ekolojik Yönden İncelenmesi (Kitap Bölümü)
• Gökşen, F., Güner, C., ve Koçhan, A. (2017). Sürdürülebilir kalkınma için ekolojik yapı tasarım kriterleri. Akademia Disiplinlerarası Bilimsel Araştırmalar Dergisi, 3(1), 92-107.
• Dikmen, Ç. B. (2011). Enerji etkin yapı tasarım ölçütlerinin örneklenmesi. Politeknik Dergisi, 14(2), 121- 134.
• Dişli, G., ve Mankır, A. D. (2021). Geleneksel Akşehir Evlerinde İşlevsel Sistemlerin Ekolojik ve Enerji Etkin Tasarım Ölçütleri Açısından İncelenmesi. Türk İslâm Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, 16(32), 257-286.
• Taşcı, B., ve Pekdoğan, T. (2018). Kozbeyli Kırsal Yerleşiminde Geleneksel Konut Mimarisinin Ekolojik Sürdürülebilirlik Bağlamında İncelenmesi. TÜBAV Bilim Dergisi, 11(1), 1-18.
• Özüer, M. O. (2012). Binalarda enerji korunumunu sağlayan fiziksel çevre ölçütleri. Beykent Üniversitesi Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi, 5(1-2), 95-107.
• Emel, P., ve Şenyiğit, Ö. Ekolojik ve Sürdürülebilir Mimarlıkta Ekolojik Değerlendirme Yöntemleri.
• Efe Yavaşcan, E., ve Urak, Z. G. (2019). Geleneksel Niğde Evlerinde Enerji Etkin Yapı Tasarımının İncelenmesi.
• Yüksel, F. C. G., ve Söğüt, M. A. Geleneksel Bodrum Evlerinde Sürdürülebilirliğin Konut Tipolojisi Bakımından İncelenmesi. Mimarlık ve Yaşam, 6(1), 77-93.
• Yılmaz, M., ve Yıldız, S. (2015). Askeri Binalar İçin Sürdürülebilirlik Ölçütleri. Savunma Bilimleri Dergisi, 14(2), 165-188.
• Yağmur, Y. (2017). Günümüz Ekolojik Tasarim Kriterlerinin İncelenerek Tarihi Yapılardaki Ekolojik İzler ile Karşılaştırılması: Talas-Kayseri Örnek Alanı (Doctoral dissertation, Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Anabilim Dalı, Kayseri).
• Al Şensoy, S., ve Kukoğlu, S. (2020). Doğu Karadeniz Kırsal Mimari Örneği Serenderlerin Ekoloji ve Sürdürülebilirlik Bağlamında İncelenmesi. İnönü Üniversitesi Sanat ve Tasarım Dergisi, 10(21), 25-44. Biçer, Ö. P. Yukarı Talas Gülbenkyan Yapılarında Ekolojik Kriterlerin İncelenmesi. Mimarlık ve Yaşam, 8(3), 655-692.
• Vardar, A. E., ve Karadayı, T. T. (2020). Darıca İlçesindeki Mevcut Konut Gruplarının Ekolojik Açıdan Değerlendirilmesi. Kent Akademisi, 13(2), 371-386.
• Demircan, R. K., ve Gültekin, A. B. (2017). Binalarda pasif ve aktif güneş sistemlerinin incelenmesi. TÜBAV Bilim Dergisi, 10(1), 36-51.
• Yazıcıoğlu, D. A. Bina Entegre Aktif ve Pasif Güneş Enerji Sistemlerinin İncelenmesi. 1. Ulusal Geri Kazanım Kongre ve Sergisi, 98.