Geleneksel Doğu Karadeniz Evleri

Yıl 2008, Sayı: 52, 41 - 90, 12.12.2008

Seyfi Başkan

Öz

Doğu Karadeniz'de halk yapı sanatı görsel ve biçimsel bir zenginliğe
sahiptir. Bu yapı sanatı taş dolgulu ahşap çatkılı yapı sistemi ile kütük veya kalasların yatay doğrultuda üst üste konulmasıyla oluşturulan ahşap duvar sistemi ve 'çakatura' denilen Bağdadi duvar sistemleri
ile bölgesel bir özellik gösterir. Doğu Karadeniz halk yapı sanatında
tümüyle ahşap veya tamamen taştan ya da bu malzemelerin bir arada kullanıldığı çeşitli yapılar görülmektedir. Yapı ustaları Ordu'da,
Gisesun'da, Sürmene'de, Artvin'de, Trabzon'da taşı ve ahşabı aynı şekil
ve teknikle kullanmıştır. Bundan farklı olarak Tirebolu'da, Fındıklı'da,
Bolaman'da, Akçaabat'ta, Ardanuç'ta yaşayan insanların farklı gereksinimleri ve farklı yaşam koşulları farklı görüntülerde bir Karadeniz sivil mimarlığı panoraması ortaya çıkartmıştır. Özellikle 19. yüzyılın son
yılları ile 20. yüzyılın ilk onbeş yılında, Karadeniz deniz ticaretinden
kazançlı çıkan ve bir bakıma ticari burjuvazinin oluştuğu sahil kentlerinde, çoğunlukla kagir yapım malzemesi, zengin planlama anlayışı ve
anıtsal ölçüleri bakımından bölge standartlarını da bir ölçüde aşan,
'Dersaadet'in yabancı, Levanten köşk ve konaklarını hatırlatan yapılar
yapılmıştır. Karadeniz'in eski kentsel yerleşmelerindeki eski kent kültürü veya Karadeniz'in yükseklerindeki dünyaya kapalı, kırsal yerleşmelerindeki geçmişle bağlarını sıkı sıkıya koruyan geleneksellik, aynılaştırıcı
bir rol oynamış ve birbirine benzer yapı ve plan tipolojilerinin ortaya
çıkmasına yol açmıştır

Anahtar Kelimeler

Geleneksel Türk evleri, kentsel ve kırsal halk yapı sanatı, Karadeniz halk yapı sanatı, geleneksel Doğu Karadeniz evleri

Traditional Houses in the Eastern Black Sea Region

Öz

The traditional Turkish architecture in the Eastern Black Sea region has visual and stylistic richness. This architecture displays a regional character with its stone-filled wood constructed system fixed in a wooden frames, and stuffed walls / Dolma Göz, and the wooden wall
system made by horizontally piling of trunks or timber, and the
Lathwork wall / Bağdadi wall system known as çakatura. Various structures
can be observed in the Eastern Black Sea region ranging from
wooden buildings to the buildings made of only wood or stone or by
composition of both materials. The craftsmen use wood and stone in
the same technique in Ordu, Giresun, Sürmene, Artvin and Trabzon;
however different needs and different living conditions of people
living in Tirebolu, Fındıklı, Bolaman, Akçaabat and Ardanuç created a
panorama of Black Sea civilian architecture with all different images.
Especially in late 19th century and in early 20 th a kind of commercial
bourgeoisie emerged who made profit from Black Sea trade, and their
buildings reminded foreign, Levantine mansions and villas of Dersaadet
(İstanbul) which, in a sense, exceeded the regional standards in terms of
brick building material, rich planning understanding and monumental
dimensions. The old urban culture in old urban settlement in the Black
Sea or the traditionalism in rural settlements in the heights of the
region different from the rest of the world had a harmonizing role and
led to the emergence of similar building and plan typologies.

Anahtar Kelimeler

Traditional Turkish Houses, Urban and Rural Architecture in the Eastern Black Sea Region, Historical Houses in the Eastern Black Sea Region

Kaynakça

• Akok, Mahmut (1951), "Trabzon Eski Evleri", Arkitekt, S.5, s.,105-113.
• Aksoy, E (1963), "Orta Mekan", Türk Sivil Mimarisinde Temel Kuruluş Prensibi" Mimarlık ve Sanat, İstanbul, S. 7-8, s.,.39-92,
• Arel, Ayda 1982), Osmanlı Konut Geleneğinde Tarihsel Sorunlar, Ege Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Yayını, İzmir.
• Başkan, Seyfi (1986), "Geleneksel Anadolu Türk Evleri", TUrkiyemiz, Akbank Yay. S.50,
• Ekim S., 21-25. / ("The Traditional Anatolian Turkish House", TUrkiyemiz, Akbank Yay. S.50, Ekim 1986, s., 47-51.)
• Başkan, Seyfi (1988), "The Bay Window of the Traditional Turkish House", Image, Issue 11, p., 8-11.
• Başkan, Seyfi (1994), "İstanbul'un Yalı Köşk Ve Kasırları", İlgi, Sayı 78, Yaz 1994 s.,12-21/ ("Yalı's, Köşk's And Kasır's İn İstanbul", İlgi, N.78, Summer, p., 12-21.)
• Başkan, Seyfi (1996), "Anadolu Evleri", İlgi, Bahar 1996, S.84 S., 29-34. / ("Anatolian Hauses", İlgi, Spring N.84 p., 29-34).
• Başkan, Seyfi (2008), "Geleneksel Artvin Evleri", İlgi, Kış S. 115 s., 3-9.
• Batur, Afife - Gür, Şengül Öymen (2005) (Ed.)., Doğu Karadenizde Kırsal M imari/Rural Architecture İn The Eastern Black Sea Region, Milli Reasürans A.Ş. İstanbul.
• Baytin, Tulü (1951), Bacalar: Tekniği, Yapısı, Mimarisi ve Türk Yapıcılığında Baca, İTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları İstanbul.
• Bektaş, Cengiz (2001), Halk Yapı Sanatı, Literatür Yayıncılık, Istanbul.
• Denel, Serim (1977), "Halk Mimarisi Üzerinde Gözlem Ve incelemelerde izlenebilecek Yöntem ve Yakından ilgili Diğer Dallar ile Olan Bağıntısı Üzerinde Görüşler", Türkiye' de Toplumsal Bilim Araştırmalarında Yaklaşımlar ve Yöntemler, ODTÜ THBT Yayınları, Ankara.
• Eldem, Sedat Hakkı (1954), Türk Evi Han Tipleri, İ.T.Ü. Mimarlık Fakültesi Yayını, İstanbul.
• Enön, Zerrin-Kamuran Öztekin (1993), "Bir Tarihi Kentsel Sit Alanı Koruma Örneği: Akçaabat - Orta Mahalle", I.Kentsel Koruma ve Yenileme Uygulamaları Kollokyumu, 7-8 Nisan MSÜ, İstanbul.
• Eriç, Murat (1979), "Geleneksel Türk Mimarisinde Malzeme Seçim Ve Kullanımı", Yapı, (33), 3/1979, s.,42-45.
• Erim, Gazanfer (1971), "Rize Çevresinde Yerleşme Ve Evler", TUrkiyemiz, 2(4), 6/1971, s., 27-35, 48.
• Eruzun, Cengiz (1997), "Ahşabın Kimlik Bulduğu Rize Geleneksel Mimarisi", (Ed. Seyfi Başkan), Rize Kültür Bakanlığı Yayınları: Tanıtma Eserleri Dizisi:72, Ankara 1997.
• Eruzun, Cengiz (1972), "Artvin Ve Çevresinde Halk Mimarisi", Mimarlık, 9(104), 6/1972, s.,51-58.
• Evren, Mesut (1959), Türk Evinde Çıkma, İstanbul.
• Gür, Şengül Öymen (2000), Doğu Karadeniz Örneğinde Konut Kültürü, Yapı-Endüstri Merkezi Yayınları, İstanbul, s.,128-129.
• Kahraman, Hanife (1997), Bolaman-Ordu Geleneksel Konut Mimarisi Üzerine Bir İnceleme, KTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Ana Bilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trabzon.
• Kantar, Zehra (1988), Kırsal Yerleşmelerde Dış Mekan Organizasyonu-Artvin İli Köyleri, Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi Mimarlık Anabilim Dalı, Trabzon.
• Kapucu, Benan (1994), "Doğu Karadeniz'in İç Kesimlerinden Kendine Özgü Bir Yerleşme Örneği: Şavşat Evleri", Antik Decor, S.16-17 Yıl:2,Temmuz-Ağustos s., 82-84.
• Karpuz, Haşim (1993), "Geleneksel Trabzon Evleri", Kültür ve Sanat, Ankara 1993, S.18, s.,19-22.
• Karpuz, Haşim (1993a), Rize, Ankara.
• Karpuz, Haşim (1987), "Türk Halk Mimarisinde Ahşap Yığma (Çantı) Yapılar)", III. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, 22-28 Haziran 1985 İzmir, (Ankara 1987), s.,365-181.
• Kazmaoğlu, Mine - Tanyeli, Uğur (1979),"Anadolu Konut Mimarisinde Bölgesel Farklılıklar", Yapı, S.33, İstanbul, s.,29-39.
• Köroğlu, Gülgün., "Geleneksel Artvin Evleri", Arkitekt, Mart-Nisan S. 2003/02, Yıl 70, s.,56-61.
• Kuban, Doğan (1996),"Türkiye'de Malzeme Koşullarına Bağlı Geleneksel Konut Mimarisi Üzerinde Bazı Gözlemler", Mimarlık, S.36 s.,15-20.
• Kuban, Doğan (1975), "Türk Evi Geleneği Üzerine Gözlemler", Sanat Tarihimizin Sorunları, Çağdaş Yayınları, İstanbul.
• Küçükerman, Önder (1973), Anadolu'daki Geleneksel Turk Evinde Mekân Organizasyonu Açısından Odalar, Turing Yayinlari, İstanbul.
• Küçükerman, Önder (1973a),"Anadolu'daki Geleneksel Türk Evinde Mekan Organizasyonu Açısından Odalar", Türk Turing Otomobil Kurumu Belleteni, İstanbul.
• Ozturk, Kutsal (1990), "Doğu Karadeniz Geleneksel Konutları Üzerine Mimari Araştırmalar". VIII. Tarihi Türk Evleri Haftası (Bildiri) 24.5-9.6. İstanbul-Trabzon.
• Ögel, Semra (1979-80),"Hayat(Sofa) Köşkü ve Tahtseki", Sanat Tarihi Yıllığı, S.IX-X İstanbul s., 227-239.
• Özdemir, Halit (1985), "Artvin Köylerinde Ev-Bark", Türk Folkloru Dergisi, (66), 1/1985, s.,9-10.
• Özgüner, Orhan (1968), "Köyde Mimari - Doğu Karadeniz", Mimarlık 6(62), 12/1968, s.,19-27.
• Özköse, Aysun (2001), (Ed.) Anadolu'nun Ahşap Evleri/Wooden Houses of Anatolia, Vıı+144 Kültür Bakanlığı Yayınları: 2584, Özel Dizi: 23, Ankara.
• Sagsoz, Ayşe vd (2006), Influences of Different Ages and Cultures on each other from Architectural Point of View: Examination of Historical Buildings in Trabzon/ Turkiye, Building and Environment, Volume 41, Issue 1, January, p. 45-59.
• Sağsöz, Ayşe vd (2007), "The Metamorphosis of an Historical City: From the Byzantine City Argyropolis to the Ottoman Neighborhood Süleymaniye", Building and Environment, Faculty of Architecture, Karadeniz Technical University, Trabzon.
• Sezgin, Haluk (1983), "Geleneksel Türk Evinde Cephe", Yapı, S.47 s.,33-37.
• Sönmez, Neslihan (1979), Doğu Karadeniz Eski Evleri, İTÜ Mimarlık Fakültesi Doktora Tezi. İstanbul.
• Sümerkan, M. Reşat (1989), "Trabzon Kırsal Mimarlığı", Mimarlık, 27 (234), s.,82-86.
• Sümerkan, M. Reşat (1991),"Doğu Karadeniz'de kırsal Kesim Geleneksel Ev Plan Tiplerinin Yöresel Dağılımı", Türk Halk Mimarisi Sempozyumu, Kültür Bakanlığı Halk Kültürlerini Araştırma Dairesi Yayınları:148, Seminer Kongre Bildirileri
• Dizis,:30 (5-7 Mart 1990 Konya) Ankara s.,173-184.
• Sümerkan, M. Reşat (1991a), Biçimlendiren Etkenler Açısından Doğu Karadeniz Kırsal Kesiminde Geleneksel Evlerin Yapı Özellikleri, KTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Bölümü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Trabzon.
• Sümerkan, M. Reşat (1993), "Doğu Karadeniz Köy Evlerinde Yapı Malzeme ve Konstrüksiyonların Dağılımı", 5. Uluslararası Yapı-Yaşam Kongresi, Mimarlar Odası Bursa Şubesi, 4-9 Mayıs Bursa.