When Nâyî Osman Dede wrote Nota-yi Turkî?

Yıl 2021, Sayı: 81, 121 - 148, 17.12.2021

Recep Uslu

https://doi.org/10.32704/erdem.2021.81.121

Öz

ABSTRACT
Nayi Osman Dede is one of the important names of the Classical
Turkish Music era. His importance was reinforced by his inventing a
music writing that influenced the next, besides what he brought to the
theory and history of music. However, researchers have not been able
to give a date on when he invented the music article called Nota-yi
Türkî. This research was carried out in order to answer the question
of E. Popescu-judetz’s statement “We cannot determine the exact
date on which he created the note system” or is it a fact that has not
been examined enough. While looking for an answer to this question,
some problems to be clarified in Osman Dede’s biography were also
encountered. Among these were the following questions: When was
Osman Dede born? When was biography resources written about
him? What are the values of the sources in terms of Osman Dede›s
biography? Three biography sources written in their own age were
criticized with these questions. As a result of this criticism, it was
understood that Sâkıb Dede’s work was a more important resource
among others. Other questions the answers of which are sought in the
article are as follows: When did Osman Dede start his music education
at Galata Mevlevîhâne? When did he become a neyzenbaşı and was
interested in music theory? Did he deal with maqam’s re-creation?
Did he invent the new maqams? When did he start writing the music
he heard? When was he known as Kutb-i Nayi? Did he write his work
known as Nota-yi Turkî before or after Dimitri Cantemir’s work in
1691? When did Osman Dede compose Mirâciye and Mevlevî ritual
compositions? The findings in the article to all these questions are as
follows: He went to Edirne in 1675 and then began to deal with the
maqam theory, he became a neyzenbasi in 1680 and began to deal
with his music writing, got married after Mevlevî’s ordeal in between
1685-87. After 1680, he invented the maqams «Gulizar, musikar,
shiraz, huzibuselik, nevaacem, nevaushshak» whose names have not
been seen before. And he re-created the maqams such as sumbule,
bahrinazik, hicazbuselik, muhalifek, rahatulervah. He completed a
significant part of Nota-yi Türkî in 1688-89, but made additions after
1691. He composed the rast and chargah Mevlevî ayins between
1699-1707, hicaz and ushshaq ayins between 1710-15, and Mirâciye
in 1718. Osman Dede influenced Dimitri Cantemir with his musical
writing and pioneered him with his writings. This musicological
research by the qualitative method on Osman Dede reinforces that the
date on which Kantemiroğlu›s work was written was 1691-92. This
date is accepted as the date when Kantemir evaluated the data of Nayi
Osman Dede best and presented his work to Ahmed II to be appointed
to Boğdan. This research shows that Nayi Osman Dede deserves to
be a part of the world music history as well as the history of Turkish
music with his work titled Tahrîr-i Mûsiki.

Anahtar Kelimeler

Osman Dede Nayi, musicology, alphabetic notation, music writing, maqam re-create, maqam invitation, Nota-yi Turkî, Dimitrie Cantemir, Turkish music history, Classical Turkish MusicPeriod

Nâyî Osman Dede, Tahrîr-i Musikî veya Nota-yi Türkî’yi̇ Ne Zaman Yazdı?

Öz

ÖZ
Nâyî Osman Dede, Klasik Türk Mûsikisi döneminin önemli
isimlerinden biridir. Onun önemi müzik tarihine ve teorisine
kazandırdıkları yanında, kendisinden sonrakileri etkileyen bir müzik
yazısı icat etmesiyle pekişmiştir. Ancak araştırmacılar Nota-yi Türkî
veya Tahrîr-i Musikî adı verilen müzik yazısını ne zaman icat ettiğine
dair bir tarih verememiştir. Nitel araştırma yöntemiyle yapılan bu
araştırma, E. Popescu-judetz’in “nota sistemini tam olarak hangi
tarihte oluşturduğunu belirleyemiyoruz” ifadesi bir sonuç mudur yoksa
üzerinde yeterince incelemesi yapılmamış bir olgu mudur? sorusuna
cevap bulmak için yapılmıştır. Bu soruya cevap aranırken Osman
Dede’nin biyografisinde aydınlatılması gereken bazı problemlere de
rastlanmıştır. Bunlar arasında şu sorular vardı: Osman Dede ne zaman
doğdu? Biyografi kaynakları ne zaman yazıldı? Kaynakların Osman
Dede’nin biyografisi açısından değerleri nedir? Bu sorularla kendi
çağında yazılmış üç biyografi kaynağı eleştirildi. Bu eleştiri sonucunda
kaynaklar arasında Sâkıb Dede’nin eseri diğerlerine göre daha önemli
bir kaynak olduğu anlaşıldı. Makalede cevapları aranan diğer sorular:
Osman Dede, ne zaman Galata Mevlevîhânesi’nde müzik eğitimine
başladı? Ne zaman neyzenbaşı oldu ve müzik nazariyatına ilgi duydu?
Makam canlandırma ile uğraştı mı? Yeni makamlar icat etti mi? Ne
zaman işittiği müziği yazmaya başlamış olabilir? Kutb-i Nâyî olarak
ne zaman tanınmış olabilir? “Nota-yi Türkî” olarak bilinen eserini,
Kantemiroğlu’nun 1691’de yazımını bitirdiği eserden önce mi, sonra
mı yazmıştır? Osman Dede Mirâciye ve Mevlevî ayin bestelerini
ne zaman besteledi? Bütün bu sorulara makalede bulunan tespitler
şöyledir: 1675’te Edirne’ye gitti ve sonra makam nazariyatı ile
ilgilenmeye başladı, 1680’de neyzenbaşı oldu ve müziğin yazısıyla
ilgilenmeye başladı, 1685-87 çile sonrası evlendi. 1680 sonrası,
daha önce adları görülmeyen “gülizar, musikar, şiraz, huzibuselik,
nevaacem, nevauşşak”ı icat etti; sümbüle, bahrinazik, hicazbuselik,
muhalifek, rahatülervah gibi makamları yeniden-canlandırdı. 1688-89
yılında Nota-yi Türkî’nin önemli bir kısmını bitirdi, 1691 sonrasında
ilaveler yaptı. 1699-1707 yılları arasında çargâh ve rast, 1710-15
arasında hicaz ve uşşak Mevlevî ayinlerini, 1718 yılında Mirâciye’yi
besteledi. Osman Dede müzik yazısıyla Kantemiroğlu’nu etkilemiş,
yazdıklarıyla öncülük etmiştir. Osman Dede hakkındaki nitel yöntemle
yapılan bu müzikolojik araştırma Kantemiroğlu’nun eserinin yazıldığı
tarihin 1691-92 yılı olduğunu pekiştirmektedir. Bu tarih Nâyî Osman
Dede’nin verilerini Kantemir’in en iyi değerlendirdiği ve Boğdan’a
atanmak için eserini II.Ahmed’e sunulduğu tarih olarak kabul gören
bir tarihtir. Araştırma Nâyî Osman Dede’nin Tahrîr-i Mûsiki yani
müziğin yazımı eseriyle, Türk müziği tarihi ile ilgili olduğu kadar
Dünya müzik tarihinin bir parçası olmayı hak ettiğini göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Osman Dede Nâyî, müzikoloji, harf müzik yazısı, makam canlandırma, makam icat etme, Nota-yi Türkî, Kantemiroğlu, Türk müziği tarihi, Klasik Türk Müziği Dönemi

Kaynakça

• Akdoğu, O. (1992). “Osman Dede: Giriş”. Rabt-ı Ta’birât. İzmir.
• Aksoy, B. (1994). Avrupa Gezginlerin Gözüyle Osmanlılarda Mûsiki. İstanbul: Pan yay.
• Aksoyak, İsmail Hakkı (2015). “Nâyî Osman Dede”, www. turkedebiyatiisimlersozlugu.com, çevrimiçi, yazım tarihi 26.02.2015
• Anonim. Mecmua. Süleymaniye Ktp. Esad Efendi, nr. 3436
• Anonim. Mecmua. TSMK, no. R 1722, “neyler ve sair sazlarda çalınan peşrevlerdir” başlığını taşıyan liste.
• Anonim. Mecmua-i Eş’âr. Ankara Milli Ktp, Yazmalar, nr. A 2686.
• Arı, Ahmet (2011). Sâkıb Dede Divanı girişi. Ankara (e-book)
• Arı, Ahmet (2009). “Sâkıb Dede”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 36: 4-5 Ayvansarâyî. Vefeyât. Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1375.
• Behar, C. (2017). Mûsikiden Müziğe. İstanbul Yapı Kredi yay.
• Cevher, M.Hakan (1995). Ali Ufkî’nin Mecmua-i Saz u Sözü, doktora tezi, Ege Üniv.
• Çak, Şeyma Ersoy -Nuri Özcan (2019), Türk Müziği Bibliyografyası, İstanbul Gece kitaplığı.
• Çakır, Müjgan (1998). Nâyî Osman Dede Hayatı, Sanatı, Eserleri ve Ravzatül-icaz’ı. doktora tezi, MÜ Türkiyat Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.
• Çakır, Müjgan (1999). “Kutb-ı Nâyî Osman Dede’nin Şiirleri”. İlmi Araştırmalar. 8: 307-313
• Doğrusöz, Nilgün (2007). “Müzik yazısının Nesiller Arası Yolculuğu: Nâyî Osman Dede ve Abdülbâki Nâsır Dede”. ICANAS Bildiriler. Ankara, s. 228 vd.
• Doğrusöz, N. (2006). “Nâyî Osman Dede’nin Müzik Yazısı”. Mûsikişinas. 8: 47-57.
• Doğrusöz, N. (2018). Rauf Yekta’nın Antikaları. Ankara Atatürk Kültür Merkezi yay.
• Ergun, S. N. (1942). Türk Mûsikisi Antolojisi. İstanbul.
• Erguner, S. (2007). “Osman Dede”. TDV İslâm Ansiklopedisi. İstanbul, XXXIII: 461.
• Esrar Dede (2000). Tezkire-i Şuarâ-yı Mevlevîyye (haz. İlhan Genç). Ankara, s. 498-501.
• Ezgi, Suphi (1938). Nazari ve Ameli Türk Mûsikisi. İstanbul, 3: 101-143.
• Gencoğlu, M.S.(2020a). “Özgün Bir Risale-i Edvar’ın Tanıtımı Vahyîzâde Mehmed Kastamoni’nin Mûsiki Teorisi”. 3.Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi, 25-26 Nisan 2020, Ordu.
• Gencoğlu, M.S.(2020b). “Vahyîzâde Mehmed Kastamoni’nin Mûsiki Teorisi”, Uluslararası Anadolu Sosyal Bilimler Dergisi, sy. 4/1: 91-109. Google translate (çevrimiçi).
• Güngördü, Bahri (1993). Nâyî Osman Dede’nin Miraciye’sinin Türk Mûsikisindeki Yeri. yüksek lisans tezi, 1993, İTÜ SBE.
• Kadızâde Edvarı. Süleymaniye Ktp, Reşid Efendi, nr. 1059/5, vr. 81b-84b (yayınlandı: Mûsikişinas, sy. 8, 2006).
• Kalkan, O. (2017). Ali̇ Ufkî Ve Kantemi̇roğlu Yazmalarında Bulunan Ortak Eserleri̇n Karşılaştırmalı Transkri̇psi̇yonu Ve İncelenmesi̇. yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi.
• Kantemiroğlu (1691). Kitâb-ı İlmü’l-mûsiki alâ vechi’l-hurufât. haz. Yalçın Tura, İstanbul 2000, I-II ; Tahran yazması tanıtımı: Mûsikişinas. sy. 13, 2015, s. 76 vd.
• Kara, Mustafa (2015). “Mirâciye Konusu”. Diyanet dergisi. 293: 63.
• Karadeniz, E. (1965). Türk Mûsikisi Nazariye ve Esasları. İstanbul İş bankası yay.
• Küçükgökçe, Ö. (2010). XV.Yüzyıldaki Makamlar. doktora tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi İslâm Tarihi ve Sanatları.
• Levendoğlu, Oya (2002). XIII.Yüzyıldan Günümüze Kadar Varlığını Sürdüren Makamlar. doktora tezi, GÜ Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Mehmed Tevfik. Mecmûa-i Terâcim. İÜ Ktp., TY, nr. 192.
• Metsu, Gabriel (1629-1667). “A Lady Writing Music”. 1660’larda yaptığı lute çalgısı önünde müziğin yazılması tablosu.
• Müstakimzâde (1928). Tuhfe-i Hattatin. İstanbul: Matbaa-i Maarif
• Nasır Dede (2008). Tedkik u Tahkik. haz. Y.Tura. İstanbul; a.e. haz.Fatma Adile Başer. İstanbul: Fatih yay. 2013.
• Osman Dede (1718). Mirâcü’n-Nebi. haz. Ali Galib. İstanbul: Şirket-i Mürettibiye Matb. 1310, 12 s.; notasıyla bk. Çakır, tez, 1998, s. LXIX-XCI arası; farklı nota rivayetleriyle: Güngördü, 1993, s. 55-138.
• Osman Dede (1718). Rabt-ı Ta’birât-ı Mûsikî. haz. Fares Hariri-Onur Akdoğu, İzmir 1992.
• Özgelen, Orkun Zafer (2017). “Mezmurları Kim Besteledi”, Porte Akademik. 16: 106-117.
• Öztuna, Yılmaz (2006). Büyük Türk Mûsikisi Ansiklopedisi. 1.bs.İstanbul MEB yay.1974, 2.bs.Ankara Kültür Bakanlığı yay. 1990; 3.bs.İstanbul Orient yay.2006, I-II.
• Özyasan, Nalan (2001). Nâyî Osman Dede’nin Ayin-i Şeriflerinin Usul, Güfte, ve Müzikal Açıdan İncelenmesi. yüksek lisans tezi, İTÜ SBE.
• Popescu-judetz, E. (1998). Türk Mûsiki Kültürünün Anlamları. (çev. Bülent Aksoy). İstanbul: Pan yay.
• Popescu-judetz, E.(2001). “Kantemiroğlu”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 24: 322-323.
• Revnakoğlu, Cemaleddin Server (1954). “Kutb-i Nâyî Şeyh Osman Dede ve Mi‘râciyesi”. Yeni Tarih Dünyası. II/15: 615; a.yz. “Mirâciye Nasıl Kaleme Alındı?”. Yeni tarih Mecmuası. II/16: 766.
• Revnakoğlu, C.S. (1955). “Nâyî Osman Dede”. Tarih Dünyası. 20: 6-7.
• Safâyî (1724). Tezkire. haz. Pervin Çapan, Ankara 2005.
• Sâkıb Dede. Divan’ı. Bibliotheque Nationale in Paris, ms. Suppl. Turc 384.
• Sâkıb Dede (1730). Sefine-i Nefise-i Mevlevîyye. Kahire 1283.
• Sâlim (1722). Tezkiretü’ş-Şu’arâ. haz. Adnan İnce. Ankara 2005.
• Saylan, Betül (2014). “Kütahya Postnişini Mustafa Sâkıb Dede ve Sefine-i Nefise-i Mevlevîyan İsimli Eseri”. KTÜ İlahiyat Dergisi. 1/2: 167-182.
• Sırri Abdülbâki Dede. Mecmua-i Mevlevî Ayinleri. Süleymaniye Ktp, Zühdi, nr. 205.
• Tıraşçı, M. (2017). Türk Mûsikisi Nazariyatı Tarihi. İstanbul: Kayıhan yay.
• Uslu, Recep-Doğrusöz, Nilgün (2009). Abdülbâki Nâsır Dede’nin Müzik Yazısı Tahririye. İstanbul İTÜ Konservatuvar yay.
• Uslu, R.-Tetik-Işık, S. (2013). Music Bibliography Foreign Books and Articles. İstanbul: Pan yay.
• Uslu, Recep (2015). Mustafa Itri Buhurizade Panoraması. Germany: Türkiye Alim yay. (e-kitap, moorebooks.de)
• Uslu, R. (2016). Müzik Bibliyografyası-1-Kitaplar ve 2-Makaleler. İstanbul: Çengi yay.
• Uslu, R. (2017b). Edvar-ı Mûsiki 1642 Tarihli. İstanbul: Çengi yay.
• Uslu, R. (2017a). “Yusuf Kırşehrî Mevlevî’nin Türk Müzik Tarihindeki Yeri: Yeni Sistemcilerin Kurucusu”. Researcher Social Science Studies (RSSS), 5/4: 655-679.
• Uslu, R. (2018a). “Nâyî Osman Dede Edirne’ye Gitti mi?”. Yegah Mûsiki Dergisi. I/2: 94-101.
• Uslu, R. (2019a). “Osmanlıda Anadolu Edvarları Ekolünün Kronoloji̇si̇”. Türk Mûsikisi Atlası. Ankara: Yeni Türkiye yay., I: 215-234.
• Uslu, R. (2019b). “Yeni Bulgularla Ali Ufkî”. Türk Mûsikisi Atlası. Ankara: Yeni Türkiye yay. IV: 299-302.
• Uslu, R. (2019c). “Sultan III.Selim’in Terkip Ettiği Makamlar Problemi”, Türk Mûsikisi Atlası. Ankara: Yeni Türkiye yay., s. 455-473.
• Vahyîzâde Mehmed (1689). Edvar-ı Musiki. Bibliotheque Nationale in Paris, ms. Suppl. Turc no.384, vr. 52-58. Seyyid Sabri Divanı ekinde h.1101- 2?/1689 tarihli nüsha.
• Yalçın, Gökhan (2017). “Kantemi̇roğlu Edvârı’nda Hüseynî Küllî Külli̇yât-i Makâmât Adlı Saz Eseri̇ni̇n İncelenmesi̇”. Uhmad. 11: 32-68.
• Yalçın, Gökhan (2016). Haşim Bey Mecmuası Edvarı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi yay.
• Yavaşça, Alaeddin (2002). Türk Mûsikisinde Kompozisyon ve Beste Biçimleri. İstanbul: Türk Kültürüne Hizmet Vakfı yay.