Mills As A Industrial Enterprise Of the Ottoman Period: The Example Of Tosya Nahiye (1578/1579)

Yıl 2021, Sayı: 81, 175 - 200, 17.12.2021

Ziya Çağrı Yazgan İlker Yiğit

https://doi.org/10.32704/erdem.2021.81.175

Öz

Abstract
The mill has had an important place as an industrial enterprise and
complementary to agricultural activities in societies before the
Industrial Revolution. In this study, the mills operating as industrial
enterprises in the Ottoman Empire were handled with a historical
geography perspective, and their distribution in the 16th century
Tosya sub-district, their distribution, density and operating patterns,
operating times and devastation conditions were tried to be revealed.
Within the scope of the study, the mill and settlement data determined
to belong to the field from the work named Çankırı Mufassal Tahrir
Book dated 1579 were transferred to the tables. The localization of the
mentioned settlements and mills was made by using 1 / 200.000 scale
topography map. In addition, a field survey was carried out in Tosya
city and its villages, and important information was obtained about the
operating methods, duration and disappearance of the mills through
interviews with local people. Then, the information obtained from the
archive source and field research was evaluated by considering the
literature. In the light of this information, the existence of 49 mills in
Tosya sub-district was determined in 1578/1579. It is observed that
40 of the mills included in the Tahrir register were actively operated,
while 9 of them were destroyed. In addition, when the distribution of
the mills is examined on the map, it is understood that the mills are
concentrated in the river lengths located close to the settlements and
in the areas suitable for elevation.

Anahtar Kelimeler

Historical geography, Ottoman industry, mill, Tahrir book, Tosya

Osmanlı Dönemi Bir Sanayi İşletmesi Olarak Değirmenler: Tosya Nahiyesi Örneği (1578/1579)

Öz

ÖZ
Değirmen, özellikle Endüstri Devrimi öncesi toplumlarda tarımsal
faaliyetlerin tamamlayıcısı ve birer sanayi işletmesi olarak önemli
bir yere sahip olmuştur. Bu çalışmada da Osmanlı Devleti’nde
sanayi işletmeleri olarak faaliyet gören değirmenler tarihi coğrafya
perspektifiyle ele alınarak, XVI. yüzyıl Tosya nahiyesindeki dağılışı,
yoğunluğu, işletim şekilleri, işletim süreleri ve harap olma durumları
ortaya konmaya çalışılmıştır. Çalışma kapsamında 1579 Tarihli Çankırı
Mufassal Tahrir Defteri isimli eserden sahaya ait olduğu tespit edilen
değirmen ve yerleşme verileri tablolara aktarılmıştır. Söz konusu
yerleşme ve değirmenlerin lokalizasyonu 1/200.000 ölçekli topografya
haritasından yararlanılarak yapılmıştır. Ayrıca Tosya şehri ve köylerinde
arazi araştırması gerçekleştirilmiş olup yerel halkla yapılan mülakatlar
ile değirmenlerin işletim şekillerine, sürelerine ve yok olmalarına
dair önemli bilgiler elde edilmiştir. Daha sonra arşiv kaynağı ve
arazi araştırmasından elde edilen bilgiler literatür de göz önünde
bulundurularak değerlendirilmiştir. Bu bilgiler ışığında, 1578/1579
tarihinde Tosya nahiyesinde 49 değirmenin mevcudiyeti tespit edilmiştir.
İlgili tarihte Tahrir defterinde yer alan değirmenlerin 40’ı aktif olarak
işletilirken 9’unun harap olduğu görülmektedir. Ayrıca yapılan harita
üzerinde değirmenlerin dağılışına bakıldığında yerleşmelere yakın
yerlerde bulunan akarsu boylarında ve yükselti bakımından elverişli
olan sahalarda değirmenlerin yoğunlaştığı anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tarihi coğrafya, Osmanlı sanayi, değirmen, Tahrir defteri, Tosya

Kaynakça

• Basalla, G. (1988). Teknolojinin Evrimi. (Çev. C. Soydemir,). TÜBİTAK, Ankara.
• Bir, A., Acar, M.Ş. ve Kaçar, M. (2012). Anadolu’nun Değirmenleri. YEM Yayınları, İstanbul.
• Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, (1986). C. 6, s. 2940.
• Cotterel, B. ve Kammınga, J. (2002). Endüstri Öncesi Teknolojilerin Mekaniği. Literatür Yayınları, İstanbul.
• Çınar, H. ve Gümüşçü, O. (2002). Osmanlıdan Cumhuriyete Çubuk Kazası. Çubuk Belediyesi.
• Gimpel, J. (1996). Orta Çağ’da Endüstri Devrimi. TÜBİTAK Yayınları, Ankara.
• İbret, B. (2003). Tarihi İpek Yolu Üzerindeki Bir Anadolu Şehri Tosya (Kuruluşu ve Gelişmesi). Marmara Coğrafya Dergisi, S. 8, s. 53-82.
• İnalcık, H., ve Pamuk, Ş. (Ed.). (2000). Osmanlı Devletiʾnde Bilgi ve İstatistik. T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları Ankara.
• İzgi, Ö., ve Wang, Y. (1989). Çin elçisi Wang Yen-te'nin Uygur Seyahatnamesi. Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• Kankal, A. (2009). XVI. yüzyılda Çankırı. Çankırı Belediyesi Kültür Yayınları, Çankırı.
• Keklik, E. ve Keklik, H. (2018). 1579 Tarihli Çankırı Mufassal Tahrir Defteri. Çankırı Belediyesi Kültür Yayınları, Çankırı.
• Koç, Ü. (2004). XVI. Yüzyıl Anadolu’sunda Değirmenler. Türk Dünyası Araştırmaları S. 149, 181-190.
• Landels, J. G. ve Bıçakçı, B. (2000). Eski Yunan ve Roma’da Mühendislik. TÜBİTAK Yayınları, Anakara.
• Öz, M. (1999). XV-XVI. Yüzyıllarda Canik Sancağı. Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• Özaydın, A. (1993). Dânişmendliler. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları C. 8, s. 469-474.
• Pakalın, M.Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, C. 2, s. 573.
• Seçer, F. (2002). İstanbul’daki Osmanlı Dönemi Değirmenlerinin Mimari Açıdan İncelenmesi ve Unkapanı Değirmeni’nin Günümüz Şartlarında Değerlendirilmesi. MSÜ Fen Bilimleri Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul.
• Sezen, T. (2006). Osmanlı Yer Adları. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Ankara.
• Strabon, (1933). Antik Anadolu Coğrafyası, Geographia: XII-XIII-XIV, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
• Tanrıkulu M. (1999). Tosya İlçesinin Ekonomik Coğrafyası. (Basılmamış Yüksek Lisan Tezi), Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara.
• Tosun Soyel, N. (2009). Kuzey Kıbrıs’taki Tarihi Su Değirmenleri ve Kırsal Peyzajın Parçası Olarak Korunmaları İçin Öneriler. İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul.
• Yeniçeri, C. (1991). Bâc. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, C. 4, 411-413.
• Yiğit, A. (2007). XIV-XVI. Yüzyıllarda Menteşe Livasında Değirmenler. Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 18, s. 97-155.
• Yörük, D. (2014). XVI. Yüzyılda Konya Kazasında Su Değirmenleri ve Bezirhaneler. Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, C. 9/1, s. 637-655.