Memduh Şevket Esendal’ın Gözünden Türk Toplumunda Halk İnançlarının Yeri ve İşlevi

Yıl 2022, Sayı: 82, 25 - 45, 29.06.2022

Pelin Aslan Ayar

https://doi.org/10.32704/erdem.2022.82.025

Öz

Kökeni insanlık tarihi kadar eski olan, çeşitli psikolojik ihtiyaçlara
cevap vermeleri açısından insanlar tarafından benimsenen halk
inançları, Türk toplumunda da her zaman yaşamın ayrılmaz bir parçası
olagelmiştir. Toplumu gözlemleyip hikâyelerini oradan devşiren
Memduh Şevket Esendal da bu konuya hikâyelerinde geniş yer verir.
Yapılan çalışmalar her ne kadar modern şehirlerde yaşayan, iyi eğitimli,
üst sınıftan insanların da bu tarz inançlara sahip olduğunu ortaya
koymaya başlamışsa da pozitif bilim dünyasında bunlar “temelsiz,
irrasyonel ve boş” olarak nitelendirilip batıl kabul edilegelmiştir. Bu
inançların daha çok kırsal bölgelerde yaşayan, atalardan devralınmış
öğretilerle şekillenmiş, geleneksel bir yaşam süren ve eğitim seviyesi
düşük insanlar arasında yaygın olduğuna dair bir ön kabul vardır.
Modern Cumhuriyetçi söylemin bir temsilcisi olan Memduh Şevket
Esendal da halk inançları konusunda bilim insanlarıyla aynı ön kabulü
paylaşır görünmektedir. Yazarın hikâyelerinde hem sosyal olarak
paylaşılan hem de kişisel inançlar yer alır. Memduh Şevket Esendal,
özellikle, halk arasında geçmişten beri kabul gören, sosyal olarak
paylaşılan inanış ve uygulamalara karşı daha eleştireldir. En çok
muska, adak, yatır, türbe, büyü, fal gibi sosyal inanışlara yer verdiği
hikâyelerinde bunlara itibar edenler genelde kırsal kesimde, küçük
kasabalarda yaşayan ve eğitimsiz insanlardır. O, bu inançların çıkış
noktasındaki maneviyatını kaybettiğini, iyi ve güzele değil, sömürüye
hizmet ettiğini, kötü niyetli kişilerin elinde aile ilişkilerine ve topluma
zarar verdiğini göstermeye çalışmıştır. Diğer yandan kişiyi mantıklı
düşünmekten alıkoyan çoğu zaman temelsiz ve akıl dışı gibi görünen
inançlar bireysel olarak benimsendiğinde, kişinin kendi iç dünyasında
yaşandığında yazarın daha müsamahalı bir tavır sergilediği görülür.
Kişilerin kendi deneyimleri sonucunda uğur ve uğursuzluk etrafında
şekillenen inançlar da mantık dışı olup kişinin olaylar arasında
doğru bir neden sonuç ilişkisi kurmasını engeller. Ancak zararı ya
da faydası kişinin sadece kendisine olan, kişiyi psikolojik açıdan
rahatlatan veya kaygılandıran ve her ne kadar kişisel olsa da ortak
kültürden devralınan bu inançları anlatırken Memduh Şevket Esendal,
hikâyelerini daha komik bir zemin üzerine inşa etmiş, onlar karşısında
yargılayıcı olmamıştır. Bu makale, Memduh Şevket Esendal’ın sosyal
ve kişisel inançlara karşı tavrını çözümleyerek onun asıl itirazının
kültürel birer renk olarak yaşamda yer alan inançlara yönelik değil;
bu tarz inançların kişinin hayatını kontrol altına almasına, onu sağlıklı
düşünmekten alıkoymasına, ona ve çevresine zarar veren, kötü niyetli
kişilerce kullanılmasına rağmen sorgulanmaksızın nesilden nesle
aktarılmasına dair olduğunu gösterir.

Anahtar Kelimeler

Halk inançları, sosyal inançlar, kişisel inançlar, uğur, uğursuzluk

The Place and The Function Of Folk Beliefs in Turkish Society Through Memduh Şevket Esendal’s Perspective

Öz

Folk beliefs as old as human history which have been seen as a solution
for various psychological needs of people have been always integral
part of Turkish society too. Memduh Şevket Esendal who picks up
his subjects from the society gives a large place to folk beliefs in his
stories. Although surveys begin to prove that urban, well-educated,
modern people has also these kinds of beliefs, positive sciences which
define them as superstitions evaluate them as baseless, irrational
and empty thoughts and also have a pre-acceptance that these kinds
of beliefs are widespread among traditional and uneducated people
who live according to their ancestors’ tenets in rural districts. As a
representative of modern Republican discourse Memduh Şevket
Esendal also seems to share the same pre-acceptance about folk
beliefs with science. Both, socially shared and personal beliefs are
described in his stories and his attitude is more critical towards
especially socially shared old beliefs and practices. Socially shared
beliefs like vow, amulet, tomb, holy grave, magic and fortune-telling
belong to generally rural and uneducated people in his stories. He tries
to show that these beliefs lost their initial spirituality, now they serve
for exploitation, not good and beauty and they harm family relations
and society by malicious people. On the other hand, when generally
baseless and irrational beliefs which prevent the person from thinking
rationally are experienced one’s inner life, the author’s attitude
becomes more tolerant. Beliefs which are formed around fortune or
misfortune by the result of individual’s own experience also prevent
the person from establishing an accurate cause and effect relationship
between events. Nevertheless, while Memduh Şevket Esendal is
telling these kinds of beliefs whose harm or benefit for just the person
having them and make the person ease or anxious by affecting her/his
psychology, uses sense of humor and becomes less judgmental. This
article by analyzing the attitudes of Memduh Şevket Esendal towards
social and personal beliefs claims that the real objection of him not
for beliefs in the life as a cultural color but for transferring generation
to generation without questioning of beliefs which take control of
people lives, prevent them thinking rationally and damage them and
the people around them by malicious people.

Anahtar Kelimeler

Folk beliefs, social beliefs, personal beliefs, fortune, misfortune

Kaynakça

• Akarsu, Bedia (1975). Felsefe Terimleri Sözlüğü, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Albayrak, Ali ve İhsan Çapcıoğlu (2006). “Ehl-i Sünnet Geleneğine Bağlı Bir Orta Anadolu Köyünde Halk İnançları ve Uygulamaları”, Dinî Araştırmalar 8/24, s. 107-132.
• Arısoy, M. Sunullah (1952). “Memduh Şevket Esendal’la Bir Konuşma”, Varlık 383, s. 7-8.
• Aslım, Gökhan ve Çağrı Çağlar Sinmez (2017). “İç Anadolu Bölgesindeki Hayvanlarla İlgili İnanış ve Uygulamalar Üzerine Bir Değerlendirme”, bilig 8, s. 205-232.
• Barlok, İsmet. “Memduh Şevket Esendal’ın Kitapları Arasında”, (Erişim tarihi: 01.09.2020), <http://www.memduhsevketesendal.com/hakkinda/ barlok3.html>
• Block, Lauren ve Thomas Kramer (2009). “The effect of Superstitious Beliefs on Performance Expectations”, J. of the Acad. Mark. Sci. 37, s.161-169.
• Bulut, İhsan (2011). “Anadolu’da İnanışların ve Geleneklerin Doğa Korunması Açısından Önemi Üzerine Örnekler”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 11/46, s. 119-134.
• Celilova, Aynur (2019). “Avcılık İnanç Ve Ritüellerine Bakış”, Sosyal Araştırmalar ve Davranış Bilimleri Dergisi 5/8, s. 62-86.
• Cunbur, Müjgân (1997). Türk Kadını İçin, Ankara: Türk Kadınları Kültür Derneği Genel Merkezi Yayınları.
• Çatalbaş, Resul (2011). “Türklerde Hayvan Sembolizmi ve Din İlişkisi”, Turan Stratejik Araştırmalar Merkezi Dergisi 2011 3/12, s. 49-60.
• Çiçekler, Ahmet Naim (2019). “Isaac Barrow’un Kaleminden Türklerde Batıl İnançlar/Hurafeler/Halk İnanışları”, Dil ve Edebiyat Araştırmaları (DEA) 20, s. 165-188.
• Duvarcı, Ayşe (2005). “Türklerde Tabiat Üstü Varlıklar ve Bunlarla İlgili Kabuller, İnanmalar, Uygulamalar”, bilig 32, s. 125-144.
• Esendal, Memduh Şevket (2001). Kızıma Mektuplar, Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Esendal, Memduh Şevket (1983). Otlakçı, Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Esendal, Memduh Şevket (tya). Mendil Altında, Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Esendal, Memduh Şevket (1983). Sahan Külbastısı, Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Esendal, Memduh Şevket (tyb). Bir Kucak Çiçek, Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Esendal, Memduh Şevket (2015). İhtiyar Çilingir, Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Esendal, Memduh Şevket (1985). Bizim Nesibe, Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Esendal, Memduh Şevket (1986). Kelepir, Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Esendal, Memduh Şevket (2005). Mutlu Bir Son, Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Gülbay, Tabip (2008). Memduh Şevket Esendal’ın Toplumsal ve Siyasal Görüşleri, Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Gülüş, İhsan (2016). “Batıl İnançların İletişimsel İşlevi ve Medyadaki Yansımaları: Kuramsal Yaklaşım ve Alan Araştırmaları Işığında Batıl İnanç ve İletişim Karakteristiği Üzerine Bir İnceleme”, Atatürk İletişim Dergisi 10, s. 111-133.
• Günay, Ünver (2003). “Türk Halk Dindarlığının Önemli Çekim Merkezleri Olarak Dinî Ziyaret Yerleri”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 15/2, s. 5-36.
• Güngör, Harun (2007). “Geleneksel Türk Dininden Anadolu’ya Taşınanlar”, Yaşayan Eski Türk İnançları Bilgi Şöleni: Bildiriler. Haz. Ülkü Çelik Şavk vd. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları.
• Kaplan, Mehmet (2004). Hikâye Tahlilleri, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Kara, Ülkü Düzgün (2009). “Giresun Adak Yerlerinde Tespit Edilen Çeşitli Uygulama, İnanış ve Efsaneler”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 2/7, s. 133-153.
• Kartal, Atilla (2017). “Türk Kültürü İçinde Bozkır (Konya) Düğün Geleneğinin Değerlendirilmesi”, Karadeniz 36, s. 34-46.
• Kartopu, Saffet ve Abdurrahman Ünalan (2019). “Büyü ve Tabiatüstü Güçlere Başvurma Nedenleri Üzerine Bir Saha Araştırması”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/2, s. 379-399.
• Kaya, Doğan (2002) Halkbilim Araştırmaları, İstanbul: Kitabevi.
• Köse, Ali ve Ali Ayten (2009). “Bâtıl İnanç Ve Davranışlar Üzerine Psikososyolojik Bir Analiz”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi IX/3, s. 45-70.
• Mollaibrahimoğlu (2014), Çiğdem. “Hayvanlar Etrafında Oluşan İnanç ve Uygulamalar: Doğum Örneği”, folklor/edebiyat 20/78, s. 9-23.
• Napier, James (2008). Western Scottish Folklore & Superstitions. Maple Shade, New Jersey: Lethe Press.
• Paçacı, İbrahim (2016). “Rüyâ’nın Delil Değeri Ve İstihâre”, Dini Araştırmalar 19/48, s. 103-128.
• Spivak, Gayatri Chakravorty (2020). Madun Konuşabilir Mi? Çev. Emre Koyuncu. İstanbul: Dipnot Yay.
• Sümer, Necati (2017). “Mitolojik ve Dinsel Bir Sembol Olarak Ayna”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 10/52, s. 1367-1374.
• Yanardağ, Ayşe (2018). “Osmanlı Devleti’nde Islahatlar Bağlamında Muska ve Falcılıkla Mücadele Örnekleri”, Millî Folklor 30/117, s. 102-119.
• Yeşilmen, Halit (2019). “Sosyal Antropolojideki Büyü Olgusuna Sihir Kavramı Çerçevesinde Yeni Bir Yaklaşım”, bilimname XXXVIII /2, s. 327- 356.