A Case Study on the Importance of Cultural Affinity in Translation: Ahmet Hamdi Tanpınar’s Saatleri Ayarlama Enstitüsü

Yıl 2023, Sayı: 84, 107 - 138, 23.06.2023

Sinem Sancaktaroğlu Bozkurt Osman Düzgün Musa Yaşar Sağlam

https://doi.org/10.32704/erdem.2023.84.107

Öz

Ahmet Hamdi Tanpınar and his short stories and novels have been one
of the main fields of study among researchers of Turkish Literature.
Translation studies researchers have also studied his works. Especially
his masterpiece, Saatleri Ayarlama Enstitüsü, which was translated into
25 different languages, is among the works examined by translations
studies researchers. What makes this novel so popular is the fact that
the protagonists in the novel lived in three different periods, namely
the First Constitutional Era, the Second Constitutional Era and the
Republican Period, and thus remained between the old and the new, the
Orient and the West, in other words got confused between traditional
and modern cultures. Thus, in Tanpınar’s works, particularly in this
novel, which depicts Turkey’s transition to modernism and the social
problems experienced in this process, reader encounters culture
specific items of the beginning of the 20th century such as Ottoman
institutions, religious authorities, religious rules, currencies, and food
varieties. Some of these culture specific items are limited only to that
period, and some of them can only be correctly perceived within the
context of the novel.
In this study, challenges encountered by three different translators
while transferring these culture specific items of the previous
century into different target languages, namely German, Arabic and
English and translation strategies that differ depending on the target
languages were examined with reference to the cultural affinity and
distance in translation. The analysis, conducted within the framework
of approaches on translation of culture specific items suggested by
Venuti, Newmark, Aixela, and Florin, differs from similar ones as it is
carried out on three different target languages and cultures.
The challenges encountered in the translation of culture specific
items, which are called “realia” (Florin 1993), into a culturally distant
language (i.e., German, English) are different from the challenges in
cases in which target language is a culturally close one (i.e., Arabic).
While the problems that can be encountered when translating into a
culturally distant language have been the subject of many studies, it
can be said that the problems encountered when there is not enough
distance between the source and target culture have been neglected.
However, when source culture and target culture are close, other
challenges await the translator. An example to these challenges can be
implicit reception traps, called false friends.
From this perspective, in this study, it is claimed through representative
examples that target language to which culture specific items are
translated into is of great importance, and that paratexts written by
translators also differ in this sense, and whether the target language
plays a significant role in the translation process.

Anahtar Kelimeler

Turkish literature, novel, translation, cultural features, Ahmet Hamdi Tanpınar, The Time Regulation Institute

Ahmet Hamdi Tanpınar’ın Saatleri Ayarlama Enstitüsü Eseri Örnekleminde Çeviride Kültürel Yakınlığın Belirleyiciliği Üzerine

Öz

Edebiyatımızın en temel yapı taşlarından biri olan Ahmet Hamdi Tanpınar, yazdığı hikâyeleri ve romanlarıyla yıllardır Türk Edebiyatının başlıca çalışma alanlarından biri olmuştur. Tanpınar’ın başyapıtı niteliğindeki 25 ayrı dile çevrilmiş Saatleri Ayarlama Enstitüsü ise çeviribilim araştırmacılarının da incelediği eserler arasındadır. Eseri bu denli önemli kılan hususlardan biri de romanda I. Meşrutiyet, II. Meşrutiyet ve Cumhuriyet olmak üzere üç ayrı dönemde yaşamış, eski ile yeni, Şark ile Garp arasında kalmış, başka bir deyişle geleneksel ile modern kültür arasında bocalayan bireylerin işlenmiş olmasıdır. Bunun bir sonucu olarak da Türkiye’nin modernizme geçiş sürecinin ve bu süreçte yaşanan toplumsal sorunların anlatıldığı bu eserde 20. yüzyılın başlarına ait kültürel ögelere sıkça yer verilmiştir. Bu kültürel ögelerin bir kısmı sadece o dönemle sınırlıdır ve bazıları ancak bağlam içinde doğru alımlanabilmektedir. Eserde geçen kültürel ögeler arasında Osmanlı kurumları, şer’i makamlar, dini kurallar, para birimleri, yiyecek ve içecek çeşitleri, döneme özgü araç ve gereçler, vb. sıkça yer almaktadır.
Bu çalışmada, kültürel ögelerin çevirisi ve çevirmenlerin bu ögeleri Almanca, Arapça ve İngilizceye aktarırken karşılaşabileceği zorluklar ve farklı dillere yapılan çevirilerde farklılaşan çözüm önerileri, çeviride kültürel uzaklık ve yakınlık meselesi ekseninde irdelenmiştir. Üç erek dil üzerinden yürütülen ve bu anlamda benzerlerinden farklılık gösteren bu araştırmanın kuramsal arka planını Venuti, Newmark, Aixela ve Florin’in kültürel ögelerin çevirisine ilişkin yaklaşımları oluşturmakta ve söz konusu kuramcıların önerdiği mikro ve makro çeviri yöntemleri yol gösterici olmaktadır. İngilizce “realia” (Florin 1993) olarak adlandırılan bu kültürel ögelerin kültürel açıdan uzak bir dile (Almanca, İngilizce) çevirisinde karşılaşılan sorunlar ile bu ögelerin kültürel açıdan yakın olduğu bir dile (Arapça) çevirisinde karşılaşılan zorlukların farklılık gösterdiği görülür. Kültürel açıdan uzak bir dile yapılan çevirilerde karşılaşılabilecek sorunlar pek çok araştırmanın konusu olmuşken, kaynak metnin ait olduğu kültür ile erek kültür arasında yeterli mesafe olmadığında yaşanabilecek sorunların çok üzerinde durulmadığı söylenebilir. Halbuki böylesi durumlarda, çevirmeni başka başka sorunlar beklemektedir. Bu sorunlara bir örnek, yalancı eşdeğer olarak adlandırılan üstü örtük alımlama tuzakları olabilir. Bu açılardan bakıldığında, çalışmamızda kültürel ögelerin çevrildiği erek dilin son derece önemli olduğu, erek dilin kültürel açıdan uzak ya da yakın olmasının çeviri sürecini etkilediği, çevirmenlerin yazdığı üst metinlerin de bu anlamda farklılık gösterebileceği temsili örnekler üzerinden gözler önüne serilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türk edebiyatı, roman, çeviri, kültürel ögeler, Ahmet Hamdi Tanpınar, Saatleri Ayarlama Enstitüsü

Kaynakça

• Aixelá, Javier Franco (1996). “Culture-Specific Items in Translation”, Translation, Power, Subversion, Ed. Roman Alvarez ve M. Carmen- Africa Vidal, Clevedon, Philadelphia, Adelaide: Multilingual Matters, s.52-78.
• Aksoy, Nüzhet Berrin (2002). Geçmişten Günümüze Yazın Çevirisi, Ankara: İmge.
• Araboğlu, Aslı (2020). “İhsan Oktay Anar’ın Kitab-ül Hiyel Adlı Eserinin İngilizce Çevirisindeki (The Book of Devices) Özel Isimler ve Çeviri Stratejileri Üzerine Karşılaştırmalı Bir İnceleme”, RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 18, s.699-708. DOI: 10.29000/ rumelide.706494.
• Bayraktar, Sedanur (2022). “Kürk Mantolu Madonna Adlı Romanda Toplumsal Yaşamda Yer Edinen Kültürel Ögelerin Kaynak Metin ve Erek Metindeki Yansımalarının Karşılaştırmalı Olarak İncelenmesi”, RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 28, s.647-658. DOI: 10.29000/rumelide.1132605.
• Çağlar, Edanur ve Hasan Kazım Kalkan (2021). “Kültürel Unsurların Aktarımı Bağlamında Ahmet Ümit’in İstanbul Hatırasi Adlı Romanının Almanca Tercümesiyle Karşılaştırılması”, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi SBE Dergisi 11(2), s.458-480. DOI: 10.30783/ nevsosbilen.898557.
• Çekçi, Ozan ve Sinem Sancaktaroğlu Bozkurt (2021). “Yaşar Kemal’in İnce Memed Romanındaki Kültüre Özgü Ögelerin Çevirlerinin”, Current Approaches and Practices in Translator and Interpreter Training, Ed. Caner Çetiner ve Mesut Kuleli, Ankara: Nobel Yayın Grubu, s.169- 198.
• Dolgun, Şeyma Zeynep (2018). Ahmet Hamdi Tanpınar’ın Saatleri Ayarlama Enstitüsü Adlı Eserinin Arapçaya Çevirisindeki Kültürel Ögelerin Hedef Odaklı Kuram Işığında İncelenmesi, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi.
• Ekici, Armağan (2015). “Hayri İrdal’ın Bitmeyen Çilesi: Saatleri Ayarlama Enstitüsü’nün İngilizce Çevirisi Üzerine”, IAN Edebiyat 11 (Temmuz/ Ağustos).
• Ergin Zengin, Sezen (2016). “The Effects of Cultural Affinity/Distance on the Translation of Postcolonial Literature: Salman Rushdie’s Shame”, Çeviribilim ve Uygulamaları Dergisi 22, s.129-146.
• Florin, Sider (1993). “Realia in Translation”, Translation As Social Action. Russian and Bulgarian Perspectives, Ed. ve Çev. Palma Zlateva, London, New York: Routledge, s.122-128.
• Gökçeoğlu, Elif (2019). A Comparative Analysis of Culture-Specific Items in the English Translations of Ahmet Hamdı̇ Tanpınar’s Saatlerı̇ Ayarlama Enstı̇tüsü, Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi.
• Gülzar, Zeynep (2021). “Deyimler ve Atasözleri Çevirisi Eleştirisinde Çevrilebilirlik ve Çevrilemezlik: “Tarikat-I Aşk” Örneği”, Doğu Esintileri 15, s.351-370, (https://dergipark.org.tr/tr/pub/dogu/ issue/64501/932116
• Karabulut, Emine ve Hilal Erkazancı Durmuş (2018). “Dini Kültürel Ögelerin Çevirisi Üzerine Bağıntı Kuramı Yaklaşımı: Latife Tekin’in Sevgili Arsiz Ölüm ve İskender Pala’nin Katre-ı Matem Romanlarının İngilizce Çevirilerinin Analizi”, Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 11(2), s.44-59, https://dergipark.org.tr/tr/pub/ erzisosbil/issue/41970/505690
• Koller, Werner (1979/1992). Einführung in die Übersetzungswissenschaft, Quelle&Meyer.
• Newmark, Peter (1988). A Textbook of Translation. New York, Londra: Prentice Hall.
• Özcan Dost, Betül ve Elif Güvendi Yalçın (2020). “Kültürü Çevirmek: Ayşe Kulin’in Veda: Esir Şehirde Bir Konak Romanının Fairwell: A Mansion in Occupied İstanbul Başlıklı Çevirisi”, RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 21, s.1017-1030, DOI: 10.29000/ rumelide.843739.
• Röhrich, Lutz ve Wolfgang Mieder (1977). Sprichwort. Metzler
• Sağlam, Musa Yaşar (1994). “Cumhuriyet Dönemi Türk Romanlarında Atasözleri ve Deyimler”, Gündoğan Edebiyat 9, s.17-22.
• Şahincan Yılmaz, Zeynep (2019). Yazar İmgesi ve Ahmet Hamdi Tanpınar’ın Huzur ve Saatleri Ayarlama Enstitüsü Romanlarının Kaynak ve Erek Kültürde Alımlanışı, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Okan Üniversitesi.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi (1961/2015). Saatleri Ayarlama Enstitüsü, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi (2008). Das Uhrenstellinstitut, Çev. Gerhard Meier, Carl Hanser Verlag.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi (2014). The Time Regulation Institute, Çev. Maureen Freely ve Alexander Dawe, Penguin Books.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi (2009). Mu’essesetu Dabti’s-Sâʻah, Çev. Abdulkadir Abdelli, Arab Scientific Publishers.
• Tekin, Nesrin (2015). “Yaşar Kemal’in “Yılanı Öldürseler” Adlı Romanının Fransızcaya Çevirisindeki Kültürel Aktarımın Yorumlayıcı Anlam Kuramına Göre Incelenmesi,” 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum Eğitim Bilimleri ve Sosyal Araştırmalar Dergisi 4(10), s.139-152, https:// dergipark.org.tr/tr/pub/egitimvetoplum/issue/5134/69902
• Türkçe Sözlük (2019). 11th Edition. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Üçgül, Sevinç (2009). “Diğer Kültürün Çevirilerde Aktarım Problemleri Orhan Pamuk’un Kar Romanının Rusçaya Çevirisi Üzerine”, Uluslararası Rusya Araştırmaları Dergisi 2(3), s.35-43, https://dergipark.org. tr/tr/pub/rad/issue/23281/248472
• Üstün Külünk, Sema (2018) “Reading Works of Tanpınar and Pamuk on İstanbul as Intersemiotic City Translations,” Folklor/Edebiyat 24(95), s.213-239, DOI: 10.225.59/folklor.340.
• Uluşahin, Esra (2018). “Orhan Kemal’in Bereketli Topraklar Üzerinde, Müfettişler Müfettişi, Üçkağıtçı Adlı Yapıtlarında Kültürel Unsurların Çevirisi Üzerine Karşılaştımalı Bir İnceleme”, Humanitas 6(11), s.11- 31, DOI: 10.20304/humanitas.297616.
• Venuti, Lawrence (1995). Translator’s Invisibility: A History of Translation, Londra, New York: Routledge.
• Yaman, Büşra (2017). “Ahmet Hamdi Tanpınar’ın “Saatleri Ayarlama Enstitüsü” Başlıklı Eserinin İngilizce Çevirisinin Çeviri Normları Bağlamında İncelenmesi,” Çeviribilim ve Uygulamaları Dergisi 23, s.243-260.