Sosyal Problemler Sosyolojisi Çerçevesinde Türkiye’de Nüfus Yaşlanması

Yıl 2024, Sayı: 86, 63 - 96, 14.06.2024

Rahime Mercan Sarı Esra Burcu Sağlam

https://doi.org/10.32704/erdem.2024.86.063

Öz

Nüfus yaşlanması sorunu küresel olarak üzerinde durulan, olumlu
ve olumsuz etkileri kapsamlı bir biçimde değerlendirilerek sorunun
çözümüne yönelik ulusal ve uluslararası politikalar hazırlanan bir
demografik olgudur. Toplumsal, bilimsel ve teknolojik gelişmeler
neticesinde değişen günümüz koşullarının doğum oranlarının
azalması ve insan ömrünün uzaması gibi birçok faktöre etki etmesi
nüfus yaşlanmasının temel sebebi olarak değerlendirilmektedir. Nüfus
yaşlanmasının olumsuz boyutu, toplumun sürekliliğini ve işleyişini
tehdit edici yönüyle o toplumun geleceğine ilişkin tehditlere zemin
hazırlaması açısından ele alınmaktadır. Nüfus yaşlanması olgusu hem
ulusal hem de küresel boyutta günümüzde birçok disiplin ışığında
çalışılmış, bir “sosyal problem” olarak değerlendirilmiş, etkileri
analiz edilmiş ve soruna ilişkin çözüm yolları sunulmaya çalışılmıştır.
Bu kapsamda mevcut çalışma sosyal problemler sosyolojisi
kapsamında nüfus yaşlanması olgusunun, sosyal bir problem olma
sürecini ve sonuçlarını sosyolojik bir bakış açısıyla açıklamaya
çalışmaktadır. Bu çalışma ile Türkiye’de nüfusun yaşlanmasının sosyal
olgulara (doğum, ölüm, evlenme, boşanma oranları, işgücü, istihdam,
eğitim, göç, kentleşme) bağlı olarak nasıl bir sosyal problem olarak
ortaya çıktığı istatistiki verilere dayalı olarak tartışılmıştır. Dolayısıyla
Türkiye’de nüfus yaşlanmasının bir sosyal problem olarak varlığının
olası sosyolojik sonuçları üzerinden bir değerlendirilme yapılmaya
çalışılmıştır. Bu bağlamda çalışmada sosyal problemler sosyolojisinin
“Her problem sosyal problem midir?” ya da “Bir olgu bir sosyal
problem halini nasıl alır?” ve “Sosyal problem hangi süreçlerden
geçer?” sorularına Herbert Blumer’ın “Bir toplumda sosyal problemi
tanımlama sürecini” açıklayan görüşü dikkate alınarak cevap
aranmıştır. Buna göre Türkiye’de nüfus yaşlanmasının H. Blumer’ın
sosyal problem aşamalarından hangisini temsil ettiği sunulmak
istenmiştir. Çalışmada Türkiye’de nüfus yaşlanması durumunun sosyal
problem olarak meşrulaşmasının nedenleri, nüfus yaşlanmasının
sosyal kaynaklarının neler olabileceği, bu olgunun sorun olarak nasıl
meşrulaştığı, hangi toplumsal sonuçları yaratabileceği ve çözüm
ve müdahale stratejileri üzerinden bu problemin nasıl şekilleneceği
üzerinde durulmuştur.
Çalışmanın yöntemi literatür taraması ve doküman istatistiklerinin
betimsel değerlendirilmesidir. TÜİK, OECD, UN kurumlarının
makro istatistiki verileri kullanılmış ve bu birincil veriler üzerinden
ikincil sosyolojik analizler gerçekleştirilmiştir. Çalışma sonucunda
Türkiye’deki nüfus yaşlanmasının sosyal kaynaklarının göç ve
kentleşme süreçlerine bağlı olarak doğum ve evlenme oranlarının
azalması, boşanma oranlarının artması, eğitim düzeyinin yükselmesi,
kadının ev dışı aktif çalışma yaşamına geçmesi, ekonomik refahın
artması şeklindeki sosyal görünümler ön plana çıkmaktadır. Türkiye
için nüfus yaşlanması sosyal problemdir ve bu problemin inşasında
farklı sosyal kaynaklar yer almaktadır. Böylece çalışmada Blumer
üzerinden Türkiye’de nüfus yaşlanmasının neden sosyal bir problem
olduğu, sosyal kaynakları ve nüfus yaşlanmasının sosyal problem
tanımlanmasının hangi aşamasında yer aldığı açıklanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Nüfus yaşlanması, sosyal problem, sosyal problemler sosyolojisi, kentleşme, doğum oranları

Kaynakça

• Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı (2020). “Yaşlı Nüfusun Demografik Değişimi”, (Erişim tarihi: 18 Ocak 2021), <https://www.ailevecalisma.gov. tr/media/45354/yasli-nufus-demografik-degisimi-2020.pdf>.
• Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı (Haziran 2022). “Türkiye açısından yaşlanma, önümüzdeki süreçte çözümlenmesi gereken bir mesele olarak önümüzde duruyor.”, (Erişim tarihi: 2 Aralık 2023), < https://www.aile. gov.tr/haberler/bakanimiz-derya-yanik-turkiye-acisindan-yaslanmaonumuzdeki- surecte-cozumlenmesi-gereken-bir-mesele-olarak-onumuzdeduruyor/>.
• Akgül, Hatice (2018). “Aksu İlçesinde (Isparta) Kırsal Nüfusun Yaşlanması ve Yaşlı Nüfusun Sorunları”, Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Isparta.
• Akgün, Seval ve Bakar, Coşkun, Budakoğlu, İrem (2004). “Dünyada ve Türkiye’de Yaşlı Nüfus Eğilimi, Sorunları ve İyileştirme Önerileri”, Türk Geriatri Dergisi 7(2), s.105-110.
• Aldan, Altan ve Öztürk, Selcen (2019). Kadın İşgücüne Katılımında Artışın Belirleyicileri: Kuşak Etkisinin Ayrıştırılması, Ankara: T.C. Merkez Bankası Yayınları.
• Aydın, Aykut ve Es, Muharrem (2020). “Demografik Yaşlanmanın Çalışma Yaşamına Yönelik Risklerine Karşılık Yaşlı Yetişkinlerin Sosyal Sermayelerinin Güçlendirilmesi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 13 (72), s.746-753.
• Aykaç, Mustafa (2017). “Yaşlanmanın Emek Piyasalarına Etkisi: G8 Ülkeleri Örneği”, Kırklareli Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 6 (2), s.167-181.
• Aysan, Mehmet Fatih (2014). “Türkiye’nin Demografik Dönüşümü ve Yeni Meydan Okumalar” Türkiye’de Toplumsal Değişim, Ankara: Nobel Yayıncılık, s. 67-87.
• Birinci, Emre (2020). “Gerontolojik sosyal çalışma üzerine bir değerlendirme”, Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi 16 (Özel), s. 3733-3755.
• Blumer, Herbert (1971). “Social Problems as Collective Behavior”, Social Problems 18 (3), s. 298–306.
• Çevik, Muhammed (2017). “Sosyal Problemler Sosyolojisi Perspektifinden Suriyeli Mülteciler: Problem Mi Fırsat Mı?”, Route Educational And Social Science Journal 4(8), s.183-195.
• Deliktaş, Ertuğrul (2001). “Malthusgil Yaklaşımdan Modern Ekonomik Büyümeye”, Ege Akademik Review Ege Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 1(1), s. 92-114.
• DPT (Devlet Planlama Teşkilatı) (1963). “Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1963-1967)”.
• DPT (Devlet Planlama Teşkilatı) (1989). “Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı (1990-1994)”.
• DPT (Devlet Planlama Teşkilatı) (1995). “Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1996-2000)”.
• DPT (Devlet Planlama Teşkilatı) (2000a). “Sekizinci Kalkınma Planı, Bölgesel Gelişme Özel İhtisas Komisyonu Raporu”.
• DPT (Devlet Planlama Teşkilatı) (2000b). “Uzun Vadeli Strateji ve Sekizinci Kalkınma Planı (2001-2005)”.
• Euronews (Aralık 2022). “Türkiye’de nüfus yaşlanıyor: Ortanca yaş 33,1’e yükseldi.”, (Erişim tarihi:2 Aralık 2023), <https://tr.euronews. com/2022/12/19/turkiyede-nufus-yaslaniyor-ortanca-yas-331e-yukseldi>.
• Gelekçi, Cahit (2016). “1960 Sonrası Dönemde Türkiye’de Nüfus Yapısı ve Bazı Temel Özellikleri Üzerine Tespitler”, Sosyoloji Konferansları 52, s. 587-607.
• Gray, Alastair (2005). “Population Ageing and Health Care Expenditure”, Oxford Institute of Ageing, Ageing Horizons 2(1), s.15-20.
• Gündoğan, Naci (2001). “İşgücünün Yaşlanması ve İşgücü Piyasalarına Etkileri”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 56(4), s.95-108.
• Günsoy, Güler ve Tekeli, Seda (2015). “Nüfusun Yaşlanması ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Türkiye Üzerine Bir Analiz”, Amme İdaresi Dergisi 48 (1), s. 35-87.
• Habertürk (Eylül 2012). “3 az, 5 çocuk yapın”, (Erişim tarihi: 18 Ocak 2021), <https://www.haberturk.com/dunya/haber/776812-3-az-5-cocukyapin>.
• Hürriyet (Ekim 2009). “Erdoğan 3 Çocuk Çağrısını Yineledi”, (Erişim tarihi: 18 Ocak 2021), <https://www.hurriyet.com.tr/gundem/erdogan-3- cocuk-cagrisini-yineledi-12661950>.
• Iliman, Tarık (2020). “Türkiye’de Yaşlılığın Merkezi Yönetim Sağlık Harcamalarına Etkisi: İller Bazında Ampirik Bir Analizi”, Doktora Tezi, Aydın Adnan Menderes Üniversitesi, Aydın.
• İnce Yenilmez, Meltem (2015). “Economic and Social Consequences of Population Aging the Dilemmas and Opportunities in the Twenty-First Century”, Applied Research Quality Life 10(4), s. 735–752.
• Jamrozik, Adam ve Nocella, Luisa (1998). The Sociology of Social Problems Theoretical Perspectives and Methods of Intervention, Cambridge: Cambridge University Press.
• Johnston, P. Melissa (2014). “Secondary Data Analysis: A Method of which the Time Has Come”, Qualitative and Quantitative Methods in Libraries (QQML) 3 (3), s. 619 –626.
• Jones, W. Gavin (2007). “Delayed Marriage and Very Low Fertility in Pacific Asia”, Population and Development Review 33(3), s. 453-478.
• Kalemli Özcan, Şebnem (2002). “Does the Mortality Decline Promote Economic Growth?”, Journal of Economic Growth 7(4), s. 411-439.
• Kalkınma Bakanlığı (2013). “Onuncu Kalkınma Planı (2014-2018)”, (Erişim tarihi: 04 Şubat 2022), <https://www.sbb.gov.tr/wp-content/ uploads/2021/12/Onuncu_Kalkinma_Plani-2014-2018.pdf>.
• Kalkınma Bakanlığı (2014). “Onuncu Kalkınma Planı (2014-2018) Yaşlanma Özel İhtisas Komisyonu Raporu”, Yayın No: 2900.
• Kalkınma Bakanlığı (2018). “On Birinci Kalkınma Planı (2019-2023) Yaşlanma Özel İhtisas Komisyonu Raporu”, Yayın No: 3018.
• Kasarcı, Rüya (1993). “Türkiye’de Nüfus Gelişimi”, Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 5, s. 247-266.
• Kavak, Yüksel (2011). “Türkiye’de Nüfus ve Eğitim: Uzun Vadeli (2010– 2050) Nüfus Projeksiyonları ve Eğitim Sistemine Yansımaları”, Millî Eğitim 192, s. 86-104.
• Kaypak, Şafak ve Bimay, Muzaffer (2016). “Suriye Savaşı Nedeniyle Yaşanan Göçün Ekonomik ve Sosyo-Kültürel Etkileri: Batman Örneği”, Batman Üniversitesi Yaşam Bilimleri Dergisi 6 (1), s.84-110.
• Kurtkapan, Hamza (2019). “Türkiye’de Demografik Dönüşümün Sosyal Yansımaları ve Yaşlılık”, Sosyal Güvence Dergisi 15, s. 27-46.
• Kwok, Chi-Leung ve Lloyd, Chris J., Yip, S. F. Paul (2013). “Aging population scenarios: an Australian experience”, Journal of Population Research 30(4), s. 335–345.
• Lee, Ronald ve Mason, Andrew, Cotlear, Daniel (2010). Some Economic Consequences of Global Aging: A Discussion Note For The World Bank, HNP Discussion Paper 58408, Washington: The World Bank.
• Manis, G. Jerome (1974). “The Concept of Social Problems: Vox Populi and Sociological Analysis”, Social Problems 21(3), s. 305-315.
• Mcdonald, Peter (2016). “Ageing in Australia: Population Changes and Responses”, Population Ageing and Australia’s Future, Australia: Anu Press, s. 65-83.
• MEB (2023). “Millî Eğitim İstatistikleri Örgün Eğitim 2022/’23”, (Erişim tarihi:2 Aralık 2023), <https://sgb.meb.gov.tr/meb_iys_ dosyalar/2023_09/29151106_meb_istatistikleri_orgun_egitim_2022_2023. pdf>.
• Nakatani, Hiroki (2023). “Aging and shrinking population: The looming demographic challenges of super-aged and super-low fertility society starting from Asia”, Global Health & Medicine 5(5), s. 257-263.
• Nawaj, Sarif ve Sruthi Anil, Kumar, Aditi, Chakraborty, Nilesh Jagannath, Yadav (2023). “Population Aging in India: A Micro-Level Estimate Using Gridded Population Data”, Journal of Aging & Social Policy, 35(6), s.882- 900.
• Nazlı, Aylin (2016). “Yaşlanma, Birey ve Toplum: Yaşlanmaya Sosyolojik Bakış”, Ege Tıp Dergisi 55, s. 1-5.
• OECD (2023a). Life expectancy at birth (indicator). (Erişim tarihi: 1 Aralık 2023), <https://data.oecd.org/healthstat/life-expectancy-at-birth.htm>. OECD (2023b). “Fertility Rates Statistic”, (Erişim tarihi: 1 Aralık 2023), <https://data.oecd.org/pop/fertility-rates.htm>.
• Önder Erol, Pelin (2011). “Sosyolojik Perspektiften Demografik Yaşlanma: Toplumsal, Ekonomik ve Politik Alanlarda Yaşlı Failliği”, Sosyoloji Dergisi 25, s. 141-147.
• Özar Şemsa ve Günlük-Senesen, Gülay (1998). “Determinants of female (non)participation in the urban labour lorce in Turkey”, Metu Studies in Development 25(2), s. 311-328.
• Özbay, Ferhunde (2014). “Demografik Dönüşüm Sürecinde İktidar, Kadın ve Aile”, Başka Bir Aile Anlayışı Mümkün Mü?, İstanbul: Heinrich Böll Stiftung Derneği Türkiye Temsilciliği.
• Özcan, Merve (2019). AB Katılım Sürecindeki Türkiye’nin Kadın İstihdamı Karnesi, İstanbul: İktisadi Kalkınma Vakfı.
• Palloni, Alberto (1990). “Fertility and Mortality Decline in Latin America”, The Annals of the American Academy of Political and Social Science 510, s. 126-144.
• Poikolainen, Kari (1976). “Notes On Mortality Decline in Developing Countries”, International Journal of Health Services 6 (1), s. 169-174. Psacharopoulos, George ve Tzannatos, Zafiris (1989). “Female Labor Force Participation: An International Perspective, World Bank Research Observer”, World Bank Group 4 (2), s.187-201.
• Qiongzhi, Liu, ve Dapeng, Zhao (2023). “A Study of the Impact of Population Aging on Fiscal Sustainability in China”, Sustainability 15(6), s.1-15.
• Razavi, Shahra (2012). “Rethinking Care in a Development Context: An Introduction”, Development and Change 42(4), s.873–903.
• Reher, S. David ve Requena, Miguel (2018). “Living Alone in Later Life: A Global Perspective”, Population and Development Review 44 (3), s. 427- 454.
• Sanderson, Stephen K. ve Dubrow Joshua (2000). “Fertility Decline in the Modern World and in the Original Demographic Transition: Testing Three Theories with Cross-National Data”, Population and Environment: A Journal of Interdisciplinary Studies 21(6), s. 511-537.
• Sgk Kurumsal (2019). “Kurumsal Çocuk Bakımı Projesi Nedir?”, (Erişim tarihi:19 Ocak 2021), <http://www.sgkkurumsalcocukbakimi.org/>.
• Toros, Aykut (2015-2016). “Demographic Transition in Turkey: Landing on to Civilization once upon a Time”, Nüfusbilim Dergisi 37-38, s. 79-100.
• Trt Haber (Eylül, 2022). “Türkiye nüfusu neden hızla yaşlanıyor?”, (Erişim tarihi: 2 Aralık 2023), <https://www.trthaber.com/haber/turkiye/turkiyenufusu- neden-hizla-yaslaniyor-707736.html >.
• Tufan, İsmail (2016). Türkiye’de Demografik Dönüşüm, Yarattığı Riskler ve Sorunlar, Alınması Gereken Önlemler ve Gelecekle İlgili Hedefler, Ankara: Unesco Türkiye Millî Komisyonu.
• TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu) (2014). “İstatistik Göstergeler(1923-2013)”, Yayın No:4361.
• TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu) (2015). “İstatistiklerle Gençlik 2014”, Yayın No:4374.
• TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu) (2019). “İstatistiklerle Gençlik 2018”, Bülten: 30723.
• UN (United Nations) (2023). “World Population Prospects 2022”, (Erişim tarihi: 2 Aralık 2023), <https://population.un.org/wpp/Graphs/ DemographicProfiles/Pyramid/792>.
• White, J. Michael ve Muhidin, Salut, Andrzejewski, Catherine, Tagoe, Eva, Knight, Rodney, Reed, Holly (2008). “Urbanization And Fertility: An Event-History Analysis Of Coastal Ghana”, Demography 45(4), 803–816.
• World Bank (2023). “Labor Force, Female (% of Total Labor Force)– Turkey”, https://data.worldbank.org/indicator/SL.TLF.TOTL. FE.ZS?end=2022&locations=TR&start=1990&view=chart > (Erişim tarihi: 2 Aralık 2023).
• Yumurtacı, Aynur (2007). “Nüfusun Yaşlanması ve Avrupa Emek Piyasalarına Etkileri”, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Yüceşahin, M. Murat (2011). “Küresel Bir Süreç Olarak Demografik Dönüşüm: Mekânsal Bir Değerlendirme”, Coğrafi Bilimler Dergisi 9 (1), s. 11-27.
• Zeren, Fatma ve Kılınç Savrul, Burcu (2017). “Kadınların İşgücüne Katılım Oranı, Ekonomik Büyüme, İşsizlik Oranı ve Kentleşme Oranı Arasındaki Saklı Koentegrasyon İlişkisinin Araştırılması”, Yönetim Bilimleri Dergisi 15(30), s. 87-103.