Bergama Ulu Camii Hakkında Bazı Görüşler

Yıl 2025, Sayı: 88, 27 - 47, 20.06.2025

Kubilay Arpacı

https://doi.org/10.32704/erdem.2025.88.027

Öz

Yıldırım Bayezid’in Anadolu’da hüküm süren beylikler üzerine yaptığı
seferler sonucunda pek çok beylik Osmanlı’ya tâbi olmuş ve böylece
Osmanlı’nın Anadolu’daki hakimiyeti perçinleşmeye başlamıştır.
Hakimiyet alanını genişletmenin yanı sıra özellikle bürokratik, mali
ve askeri alanlarda yapılan hamleler ile Osmanlı’nın ilk imparatorluk
denemesi olarak kabul gören bu dönem aynı zamanda mimari alanında
da birtakım yenilikleri beraberinde getirmiştir. İnşa edilen yapıların
plan anlayışı ve tasarımlarında yeni denemelerin uygulanması ve
ayrıca çevre kültür etkilerinin gözlemlenmesi bu durumu destekler
niteliktedir. Bu bağlamda ön plana çıkan yapılardan biri de Bergama
Ulu (Yıldırım) Camii’dir.
Taç kapısında yer alan kitabesine göre 1398-1399 yılında inşa edilen
Bergama Ulu Camii, derinlemesine yönelik üç sahından oluşan
bir yapıdır. Caminin cephe düzenlemelerinin ana odağı, kuzey
cephesindeki sivri kemerli taç kapısıdır. Gotik üslubun karakteristik
özelliklerinden biri olan bu sivri kemer uygulaması taç kapıda
kademeli olarak yapılmış profillerle vurgulanmıştır. Yapı, gerek plan
şeması ve gerekse taç kapı tasarımı bakımlarından Osmanlı Mimarisi
için “yeni” bir deneme olarak nitelendirilebilir. Dolayısıyla, Yıldırım
Bayezid döneminde inşa edilen diğer yapılarda gözlemlenen farklı
tasarımların izleri bu camide de takip edilebilmektedir.
Literatürde konuyla ilgili yer alan kaynaklar Bergama Ulu Camii’ne
dair ayrıntılı bilgi vermekte, bazı çalışmalar yapıyı etki bağlamında
inceleyerek Gotik üsluba atıf yapmakta ve çağdaşı sayılan Beçin
Ahmed Gazi Medresesi (1375) ile bağlantı kurmaktadır. Nitekim, her
iki yapıda da yer alan Gotik üsluba sahip taç kapı tasarımı da bu durumu
desteklemektedir. Bununla birlikte, etkinin kaynağı bakımından ele alındığında Bergama Ulu Camii, Akdeniz çevresindeki Haçlı
devletlerinde görülen mimari üslup ile bağlantılı mıdır? sorusu bu
çalışmanın temel araştırma sorusudur. Dolayısıyla çalışmanın başlıca
amacı da, Bergama Ulu Camii’ni etki çerçevesinde değerlendirerek
Haçlı devletlerindeki mimari anlayışla bağlantısını benzer örnekler
üzerinden açıklamaktır. Çalışmanın bir başka amacı ise yapının
inşasında görev alan sanatkâr ve/veya ustaların sahip oldukları
mimari hafızayı yapıya uygulamalarındaki aracı rollerine açıklık
getirmektir. Araştırma kapsamında yöntem olarak literatür taraması,
saha araştırması ve fotoğraflama kullanılmıştır. Saha araştırması
Bergama’nın yanı sıra Akdeniz’in önemli merkezleri arasında yer alan
Rodos ve Kıbrıs adalarında gerçekleştirilmiştir. Araştırmada, Bergama
Ulu Camii’ndeki taç kapı tasarımının Akdeniz çevresindeki Haçlı
devletlerinde görülen mimari anlayıştan kaynaklandığı sonucuna
varılmış ve bu bağlantı Rodos ve Kıbrıs adalarındaki örnekler
üzerinden açıklanmıştır. Ulaşılan bir başka sonuç ise bu etkinin
sanatkâr ve/veya ustaların, hatta bunların mensubu olduğu atölyelerin
aracılığıyla yayılmış olduğunun anlaşılmasıdır.

Anahtar Kelimeler

Yıldırım Bayezid , Erken Osmanlı Mimarisi , Bergama Ulu Camii , Haçlı Devletleri , Gotik , Etki

Some Opinions About The Bergama Great Mosque

Öz

As a result of Yıldırım Bayezid’s expeditions against the
principalities ruling in Anatolia, many principalities were subject to
the Ottomans and thus the Ottoman dominance in Anatolia began to
be strengthened. In addition to expanding its area of dominance, this
period, which is accepted as the first imperial attempt of the Ottoman
Empire, especially with the moves made in the bureaucratic, financial
and military fields also brought some innovations in the field of
architecture. The application of new essay in the plan and designs of
the constructed buildings and the observation of the environmental
culture effects support this situation. One of the structures that come
to the fore in this context is the Bergama Great (Yıldırım) Mosque.
According to the inscription on the portal, the Bergama Great
(Yıldırım) Mosque, built in 1398-1399, is a structure consisting
of three naves. The main focus of the facade arrangements of the
mosque is the pointed arched portal on the north facade. This pointed
arch application, which is one of the characteristic features of the
Gothic style, is emphasized by the profiles made gradually on the
portal. The building can be described as a “new” experiment for
Ottoman Architecture in terms of both the plan and the portal design.
Therefore, the traces of different designs observed in other buildings
built during the reign of Yıldırım Bayezid can be followed in this
mosque as well.
The sources in the literature on the subject give detailed information
about the Bergama Great Mosque, some studies examine the building
in the context of influence, refer to the Gothic style and establish
a connection with its contemporary, Beçin Ahmed Gazi Madrasa
(1375). As a matter of fact, the Gothic-style portal design in both
buildings supports this situation. However, in terms of the source of
the influence, is the Bergama Great Mosque related to the architectural
style in the Crusader states around the Mediterranean? The question
is the main research question of this study. Therefore, the primary
aim of the study is to evaluate Bergama Great Mosque within the
framework of its influence and to explain its connection with the
architectural style in the Crusader states through similar examples.
Another objective of the study is to clarify the intermediary roles of
the artists and/or masters involved in the construction of the structure
in applying the architectural memory they possessed to the building.
Within the scope of the research, literature review, field research and
photography were used as methods. In addition to Bergama, the field
research was carried out on the islands of Rhodes and Cyprus, which
are among the important centers of the Mediterranean. In the study,
it was concluded that the source of the design of the main portal of
the Bergama Great Mosque is the architectural style of the Crusader
states around the Mediterranean, and this connection was explained
through examples from the islands of Rhodes and Cyprus. Another
conclusion reached is that it is understood that this influence has
spread through the artists and/or masters, and even the ateliers to
which they belong.

Anahtar Kelimeler

Yıldırım Bayezid , Early Ottoman Architecture , Bergama Great Mosque , Crusader States , Gothic , Influence

Kaynakça

• Arel, Ayda (2014). “Bir Temellük Aracı Olarak Mimarlık: Menteşe Beyliği Örneği”, Beylikler Dönemi Kültür ve Sanatı 16-17 Nisan 2003 Sempozyum Bildirileri, İstanbul: Sanat Tarihi Derneği Yayınları, s. 43-82.
• Ayverdi, Ekrem Hakkı (1966). İstanbul Mi’mârî Çağının Menşe’i Osmanlı Mi’mârîsinin İlk Devri 630-805 (1230-1402), İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti.
• Bakırer, Ömür (2000). “Niğde Sungur Bey Camisi’nin Taçkapı ve Pencereleri için Bazı Düşünceler”, Celal Esad Arseven Anısına Sanat Tarihi Semineri Bildirileri (7-10 Mart 1994, Mimar Sinan Üniversitesi Oditoryumu), İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi, s. 73-84.
• Bayatlı, Osman (1960). “Bergama’da Türk-İslâm eserleri”, V. Türk Tarih Kongresi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, s. 279-291.
• Boleken, Zeki (2023). “Bağdat Köşkü’nde Yeniden Kullanılan Antik Renkli Mermerler ve Diğer Taşlar”, Milli Saraylar Sanat Tarih Mimarlık Dergisi 24, s. 66-87.
• Dukas (1956). Bizans Tarihi, Çev. Vladimir Mirmiroğlu, İstanbul: İstanbul Fethi Derneği, İstanbul Enstitüsü Yayınları.
• Emecen, Feridun M. (2014). “İhtirasın Gölgesinde Bir Sultan: Yıldırım Bayezid”, Osmanlı Araştırmaları 43, s. 67-92.
• Emecen, Feridun M. (2019). Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluş ve Yükseliş Tarihi (1300-1600), İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Emecen, Feridun M. (2021). İlk Osmanlılar ve Batı Anadolu Beylikleri Dünyası, İstanbul: Kapı Yayınları.
• Enlart, Camile (1987). Gothic Art and the Renaissance in Cyprus, Çev: David Hunt, London: Trigraph.
• Ersoy, Bozkurt (1988). “Bergama Ulu Camii”, Sanat Tarihi Dergisi 4, s. 57-71.
• Ersoy, Bozkurt (1989). Bergama Cami ve Mescitleri, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Eyice, Semavi (1998). “Hudavendigar Camii”, TDV İslâm Ansiklopedisi- XVIII, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 287-289.
• Gabriel, Albert (1923). La Cité de Rhodes MCCCX — MDXXII Architecture Civile et Religieuse, Paris.
• İnalcık, Halil (1992). “Bayezid I”, TDV İslâm Ansiklopedisi- V, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları s. 231-234.
• İnalcık, Halil (2010). Kuruluş Dönemi Osmanlı Sultanları (1302-1481), İstanbul: İSAM Yayınları.
• Keskin, Mustafa Çağhan (2023). “‘üstâd ibni üstâd’: Erken Osmanlı Mimarlığında Babalar ve Oğullar”, Sanat Tarihi Yıllığı 32, s. 347-365.
• Kiel, Machiel (1996). “Filibe”, TDV İslâm Ansiklopedisi- XIII, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 79-82.
• Kiel, Machiel (2006). “Cross-Cultural Contacts in 14th Century Anatolia Gothic Influences of the Architecture of the Turcoman Principalities of Western and Central Anatolia (Examples from Antalya, Bergama, İstanoz, Niğde and Peçin)”, Sanat Tarihi Defterleri 10, s. 67-89.
• Kuru, Alev Çakmakoğlu (2008). “Orta Çağ Anadolu Türk Mimarisinde Düğüm Motifi ve İkonografisi”, Erdem 51, s. 23-52.
• Lognon, Jean (1969). “The Frankish States in Greece”, A History of the Crusades, II, Ed: Kenneth M. Setton. Wisconsin: University of Wisconsin Press, s. 235-276.
• Nicolle, David (2013). Dördüncü Haçlı Seferi 1202-04, Çev. Gürkan Ergin, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Öney, Gönül (2007). Beylikler Devri Sanatı XIV. – XV. Yüzyıl (1300-1453), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Özbek, Yıldıray (2002). Osmanlı Beyliği Mimarisinde Taş Süsleme (1300- 1453), Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Sanat Eserleri.
• Özer, Mustafa (2008). “Bulgaristan- Plovdiv (Filibe)’deki Murad Hüdavendigar (Cuma) Camisi’nin Son Restorasyonlar Doğrultusunda Mimari ve Süsleme Bakımlarından Değerlendirilmesi”, Uluslararası Plovdiv Cumacamii Konferansı, s. 49-70.
• Özkarcı, Mehmet (2001). Niğde’de Türk Devri Mimarisi, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Pringle, Denys (1999). “Architecture in the Latin East”, The Oxford History of the Crusades 1098–1571, Editör: J. Riley, New York: Oxford University Press, s. 155-175.
• Runciman, Steven (2019). Haçlı Seferleri Tarihi, C. 3, Çev. Fikret Işıltan, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Sönmez, Zeki (1995). Başlangıcından 16. Yüzyıla Kadar Anadolu Türkİslam Mimarisinde Sanatçılar, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Sümer, Faruk (2001). “Karamanoğulları”, TDV İslâm Ansiklopedisi- XXIV, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 454-460.
• Tanman, M. Baha (2005). “14. ve 15. Yüzyılların Anadolu Türk Mimarlığında Gotik Etkiler”, Afife Batur’a Armağan Mimarlık ve Sanat Tarihi Yazıları, İstanbul: Literatür Yayınları, s. 213-258.
• Tanman, M. Baha (2020). “Erken Osmanlı Mimarisinde Üslup Etkileri”, Fetih Öncesi Osmanlı Sanatı ve Mimariye Etkileri, Editör: Yıldıray Özbek – Ayşe Budak, Konya: Literatürk Academia, s. 339-397.
• Texier, Charles (2002). Küçük Asya Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi- I, Çev: Ali Suat, Ankara: Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı. Tüfekçioğlu, Abdülhamit (2001). Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Yazı, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Sanat Eserleri.
• van Berchem, Max (1912). Die Muslimischen Inschriften von Pergamon, Abhandlungen der Königlich Preussischen Akademie der Wissenschaften. Yinanç, Mükrimin Halil (1970). “Bayezid I, Yıldırım”, İslâm Ansiklopedisi- II, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1970, s. 369-392.
• Wittek, Paul (1999). Menteşe Beyliği, Çev: Orhan Şaik Gökyay, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• https://www.alvin-portal.org/alvin/imageViewer.jsf?dsId=ATTACHMENT- 0001&pid=alvin-record:94450 (Erişim tarihi: 26.07.2024)