İngiltere Başbakanı Lord Salisbury ve Ermeni Meselesi

Yıl 2013, Cilt: 1 Sayı: 35, 190 - 208, 01.12.2013

Yahya Bağçeci

Öz

1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı, gerek dostluk çerçevesinde devam eden Türkİngiliz ilişkilerinin bozulmasında ve gerekse Osmanlı Devleti içerisinde yaşayan Ermenilerin durumlarının uluslararası bir sorun olarak ortaya çıkmasında bir milat oldu. 1880'de İngiltere'de iktidara gelen Liberal Parti'nin lideri Gladstone, Osmanlı Devleti'nin toprak bütünlüğünü koruma politikasını terk ederek, onun toprakları üzerinde milli devletler kurdurma politikasını benimsedi. Muhafazakâr Parti'nin Osmanlı Devleti'ne karşı yaklaşımı Liberallere kıyasla daha ılımlı olmakla beraber, 1881'de partinin başına geçen Lord Salisbury de Osmanlı Devleti hakkında olumsuz düşüncelere sahipti. Osmanlı Devleti'nin sonunun geldiğine inanan Salisbury'nin yüzyılın sonuna kadar geçen süreçte İngiltere'de dört defa dışişleri bakanlığı, üç defa da başbakanlık yapması O'nun siyasi tavrını çok daha önemli bir hale getiriyordu. 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'nın sona erdiği bir zamanda dışişleri bakanı olan Salisbury, Berlin Kongresi'ne İngiltere'yi temsilen katılan Başbakan Disraeli'ye eşlik etti. Muhafazakâr Hükümet, Berlin Antlaşması'nın 61. maddesi ile Osmanlı Ermenileri için ıslahat fikrini benimserken, Salisbury de 1880'e kadar devam edecek dışişleri bakanlığı sırasında Ermeni ıslahatı konusunun bir numaralı takipçisi oldu. Salisbury, 1885-1886 yılları arasındaki kısa süren başbakanlığının ardından 1886 yılında yeniden iktidara geldi. 1892'ye kadar devam edecek başbakanlığı sırasında Salisbury, diğer büyük devletlerin desteğini sağlamadan Ermeni meselesine müdahil olmayı doğru bulmadı.1895 yılında son kez iktidara geldiği zaman kendisini Osmanlı Devleti ile devam etmekte olan bir krizin ortasında bulan Salisbury, bu kez Liberal Parti’nin politikalarının takipçisi olmaya karar verdi

Anahtar Kelimeler

Lord Salisbury, İngiltere, Osmanlı Devleti, Ermeni meselesi, Ermeni ıslahatı

British Prime Minister Lord Salisbury and the Armenian Question

Öz

The Russo-Turkish War of 1877-1878 became a turning point in terms of both upsetting the friendly relationship between the Ottoman Empire and England and also causing the status of the Armenians living in the Ottoman Empire to emerge as an international problem. Gladstone, in particular, who was the leader of the Liberal Party that came to the power in 1880, abandoned the state policy of preserving the territorial integrity of the Ottoman Empire and adopted instead the policy of founding national states on that territory. Although the Conservative Party’s approach to the Ottoman Empire was more moderate than that of the Liberals, Lord Salisbury, who became the head of the party in 1881, also had negative thoughts about the Ottoman Empire. Believing that the end of the Ottoman Empire was near, Salisbury’s political attitude was especially important because of the facts that he ran the Ministry of Foreign Affairs four times and served as the Prime Ministry three times. Salisbury, who became the Minister of Foreign Affairs in the end the Russo-Turkish War of 1877-1878, accompanied the Prime Minister Disraeli who was participating in the Congress of Berlin as the representative of England. Based on the 61th article of the Treaty of Berlin, the Conservative Government embraced the idea of reform for the Ottoman Armenians and Salisbury became the leading follower of the Armenian reform issue during his foreign office that would continue until 1880. Salisbury came to the power again in 1886 following his short prime ministry between 1885 and 1886. During his prime ministry, which would continue until 1892, he did not consider it right to get involved in the Armenian question before providing the support of other Powers. Finding himself in the middle of an ongoing crisis between the Ottoman Empire and England when he came to the power for the last time in 1895, Salisbury decided this time to be a follower of the Liberal Party’s policies.

Anahtar Kelimeler

Lord Salisbury, England, Ottoman Empire, Armenian question, Armenian reform

Kaynakça

• I. Arşiv Belgeleri
• United Kingdom Documents
• Parliament Documents (Hansard Commons and Lords): HL Deb 28 June 1889 Vol. 337 cc977-91; HL Deb 05 February 1895 Vol. 30 cc14-50; HL Deb 15 August 1895 Vol. 36 cc19-58; 1878, Vol. 83, p. 690-705 (The Treaty of Berlin, 13 July 1878).
• Public Record Office: F.O. 93/110/27B, (Convention of Defensive Alliance, 4 June 1878).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi Belgeleri
• Hariciye Nezareti Siyasi Kısım (HR. SYS.): Dosya no: 2757, Gömlek no: 67; Dosya no: 2757, Gömlek no: 69.
• Yıldız Perakende Evrakı Elçilik, Şehbenderlik ve Ateşemiliterlik (Y. PRK. EŞA.): Dosya no: 24, Gömlek no: 36.
• Yıldız Perakende Teşrifât-ı Umumiye Dairesi (Y. PRK. TŞF.): Dosya no: 4, Gömlek no: 116.
• Yayınlanmış Belgeler
• Osmanlı Belgelerinde Ermeni-İngiliz İlişkileri (1845-1890), Cilt I, III, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yay., Ankara 2004.
• II. Kaynak, Araştırma ve İnceleme Eserleri
• ARMAOĞLU, Fahir, 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914), Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 2003.
• BAGENAL, Philip H., The Tory Policy of the Marquis of Salisbury, K. G., William Blackwood and Sons, Edinburgh and London 1885.
• BAĞÇECİ, Yahya, İngiltere'de Ermeni Propagandası, Yalın Yay., İstanbul 2013.
• BAŞAK, Tolga, İngiltere’nin Ermeni Politikası (1830-1923), IQ Kültür Sanat Yay., İstanbul 2008.
• BAYKAL, Bekir Sıtkı, “Lord Salisbury’nin İstanbul’da Fevkalade Murahhaslığı”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt II, Sayı 4, Ankara 1944, s. 499-517.
• _________________, “Lord Salisbury’nin Osmanlı İmparatorluğu’nu Taksim Planı”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt II, Sayı 5, Ankara 1944, s. 773-782.
• BAYUR, Yusuf Hikmet, Türk İnkılâbı Tarihi, C. I, Kısım 1, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1991.
• BUCKLE, George Earle, The Life of Benjamin Disraeli, Earl of Beaconsfield, Vol. VI, 1920.
• CARDASHIAN, Vahan, A Brief Commentary on the Eastern Question, The Yale Press, 1908.
• CECIL, Gwendolen, Life of Robert Marquis of Salisbury 1887-1892, Vol. IV, Hodder and Stoughton Limited, London 1932.
• ÇALIK, Ramazan, “Almanya’nın Abdülhamit Dönemindeki Ermeni Olaylarına Yaklaşımı”, Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler, C. 3, Erciyes Üniversitesi Yay., Kayseri Ocak 2009.
• DAVISON, Roderic H., Osmanlı-Türk Tarihi (1774-1923), Çev: Mehmet Moralı, Alkım Yay., İstanbul 2004.
• DUGGAN, Stephen Pierce Hayden, The Eastern Question: A Study in Diplomacy, The Columbia University Press, New York 1902.
• ELLIS, James J., The Marquis of Salisbury, James Nisbet & Co., London 1892.
• ERİM, Nihat, Devletlerarası Hukuk ve Siyasi Tarih Metinleri, (Osmanlı İmparatorluğu Andlaşmaları), Cilt I, TTK Yay., Ankara 1953.
• ESCOTT, T. H. S., Personal Forces of the Period, Hurst and Blackett, London 1898.
• GREENE, Frederick Davis, The Armenian Crisis in Turkey, The Massacre of 1894, Its Antecedents and Significance, G.P. Putnam's Sons, New York, London 1895.
• GÜLMEZ, Nurettin, “Tahkik Hey’eti Raporlarına Göre 1894 Sason İsyanı”, Belleten, 258, Cilt: LXX, Sayı: 258, Yıl: 2006 Ağustos, s. 695-741.
• GÜRÜN, Kamuran, Ermeni Dosyası, Remzi Kitabevi, 7. basım, İstanbul 2005.
• HOPKINS, John Castell, The Sword of Islam or Suffering Armenia: Annals of the Turkish Power and the Eastern Question, Bradley-Garretson Co., Brandfort and Toronto 1896.
• KARACA, Ali, Anadolu Islahatı ve Ahmet Şakir Paşa (1838-1899), Eren Yayıncılık, İstanbul 1993.
• KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, C. VIII, TTK Yay., Ankara 1988.
• KIRAKOSSIAN, Arman Dzhonovich, British Diplomacy and the Armenian Question: From the 1830s to 1914, Gomidas Institute, London 2003.
• KÜÇÜK, Cevdet, Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı 1878-1897, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yay., İstanbul 1986.
• LEE, Stephen J., Aspects of British Political History 1815–1914, Routledge, 1994.
• MCCARTHY, Justin, “I. Dünya Savaşı’nda İngiliz Propagandası ve Bryce Raporu”, Osmanlı’dan Günümüze Ermeni Sorunu, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2000, s. 15-28.
• MCCARTHY, Justin, British Political Portraits, The Outlook Company, New York 1903.
• MIDWINTER, Eric, Salisbury, The 20 British Prime Ministers of the 20th Century, Haus Publishing, London 2006.
• MÜNİR SÜREYYA BEY, Ermeni Meselesinin Siyasi Tarihçesi (1877-1914), Yayına Hazırlayanlar: Uğurhan Demirbaş, Ali Osman Çınar, Mücahit Demirel ve diğerleri, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yay., Ankara 2001.
• ÖKE, Mim Kemal, Yüzyılın Kan Davası Ermeni Sorunu, İrfan Yay., Altıncı baskı, İstanbul 2003.
• PEARS, Edwin, Forty Years in Constantinople the Recollections of Edwin Pears 1873- 1915, Third Edition, Herbert Jenkins Limited, London 1916.
• PULLING, Frederick Sanders, The Life and Speeches of the Marquis of Salisbury, Vol. I, Sampson Low, Marston, Searle & Rivington, London 1885.
• RAYMOND, E. T., Portraits Of The Nineties, T. Fisher Unwin, London 1922.
• SAİT PAŞA'NIN HATIRATI, C. I, Dersaadet, 1328.
• SEARLE, Geoffrey Russell, A New England? Peace and War 1886-1918, Oxford University Press, 2004.
• SETON-WATSON, Robert William, Disraeli, Gladstone and the Eastern Question, Macmillan & Co., 1935.
• SHANNON, Richard T., Gladstone and the Bulgarian Agitation 1876, Thomas Nelson and Sons Ltd., London 1963.
• SINGLETON-GREEN, Brian, The Victorian Prime Ministers, Petts Wood 2010.
• Speeches of the Marquis of Salisbury (With a Sketch of his Life), Edited By: Henry W. Lucy, George Routledge and Sons, New York 1885.
• STEELE, David, Lord Salisbury: A Political Biography, Routledge, London 2001.
• TEMPERLEY, Harold; PENSON, Lillian M., Foundations of British Foreign Policy from Pitt (1792) to Salisbury (1902) or Documents, Old and New, Cambridge University Press 1938.
• TRAILL, Henry Duff, The Marquis of Salisbury, Harper & Brothers, New York 1891.
• TUNCER, Hüner, Doğu Sorunu ve Büyük Güçler (1853-1878) Osmanlı’nın Kader Yılları, Ümit Yay., Ankara 2003.
• URAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yay., İstanbul 1987.
• WHATES, Harry Richard, The Third Salisbury Administration, 1895-1900, Vacher & Sons, Westminister 1900.