20. yüzyıl Dünya ve Türkiye kentleşmesi üzerine bir derleme

Yıl 2020, Sayı: 50, 200 - 230, 30.12.2020

Ceyhan Yücel

https://doi.org/10.48070/erusosbilder.762929

Cited By: 1

Öz

20. yüzyıl tüm Dünya’da her açıdan geniş çaplı ve hızlı değişimlere sahne olmuştur. Sanayi Devrimi sonrasında bilim ve teknoloji alanında yaşanan gelişmeler ve bunların sosyal ve mekânsal sonuçları, tüm dünyada üretim ve tüketim ilişkilerini yeniden şekillendirmiştir. Kentler bu değişimlerin izlerinin en açık göründüğü yerler olmuştur. Sanayileşmeye bağlı olarak nüfus hızla artmış, kent sayısı ve kentsel alan büyümüş, kentlerde toplumsal katmanlaşma ve işbölümü yeniden oluşmuştur. Bu süreçte kentsel alanda ekonomik ilişkiler yeniden kurulurken, kentsel mekânın planlanması ve düzenlenmesi gibi konular da yüzyılın başından sonuna kadar farklı ölçek, teknik ve içerikte ele alınmıştır. Bu gelişmeler, doğrudan ya da dolaylı Türkiye’de de etkilerini ve sonuçlarını göstermiş; Dünya’daki ekonomik politikalar ve toplumsal niteliklerde görülen değişim Türkiye kentleşmesini etkilemiştir.

Bu çalışma, 21. yüzyılın ilk çeyreğini tamamlamak üzere olduğumuz dönemde, geride bıraktığımız yüzyılda Dünya’da ve Türkiye’de ortaya çıkan kentleşme dinamiklerinin bütüncül bir bakışla derlenmesini amaçlamaktadır. Çalışmada önce Sanayi Devrimi sonrasında yaşanan gelişmeler ve bunların kentler ve kentleşme süreci üzerindeki sonuçlarına değinilecek, sonrasında Türkiye’deki 20. yüzyılda yaşanan kentleşme süreci Türkiye’nin kendine özgü dinamikleri ile birlikte özetlenecektir. Makalede, Dünya’da ve Türkiye’deki kentleşme dinamiklerinin kentsel politika ve planlama yaklaşımları üzerinde yarattığı dönüşüm 20. yüzyıl gelişme evreleri içinde özetlenecektir.

Anahtar Kelimeler

Şehir Planlama, Kentleşme, 20. Yüzyıl, Türkiye

Destekleyen Kurum

Erciyes Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi (ERÜ-BAP)

Proje Numarası

1364- FBA-07-18

A review of world and Turkey urbanisation in the 20th century

Öz

The 20th century has been the scene of wide ranging and rapid changes all over the world. The developments in science and technology after the Industrial Revolution and their social and spatial results have reshaped the production and consumption relations in the world. Cities are the places where the traces of these changes have been seen most obviously. As the results of the Industrial Revolution the population and the number of the cities has increased, the urban area has grown and the social stratification and division of labor have been re-shaped. While the economic relations have been re-established, some new issues such as the planning and organizing of the urban area have evolved and developed in different scale, technic and content from the beginning to the end of the 20th century. This process has made direct or indirect effects and created consequences on Turkey’s urbanization experience as well.

This study aims to present a review of the urbanization dynamics in the world and Turkey in the 20th century through a looking back from the first quarter of 21st century. The developments within the post-industrial revolution era and their consequences on cities and urbanization process are presented in the study at first. Then, the urbanization process experienced in the 20th century in Turkey is summarized through the Turkey's own dynamics. The paper compiles the urbanization dynamics of the 20th century through the origins of the change in urban areas after the Industrial Revolution and summarizes the transformation of policies and planning approaches to urban space in different periods of the 20th century.

Anahtar Kelimeler

Urban planning, Urbanisation, 20th Century, Turkey

Proje Numarası

1364- FBA-07-18

Kaynakça

• Alkan, A. & Duru, B. (Der. ve Çev.) (2002a). 20. yüzyıl kenti, İmge Yayınevi, Ankara
• Alkan, A. & Duru, B. (2002b). 20. Yüzyılda kent ve kentsel düşünce. İçinde A. Alkan & B. Duru (Der. ve Çev.) 20. Yüzyıl Kenti, (ss. 7-25). İmge Yayınevi, Ankara
• Aksoylu, S. (t.y.). A critical outlook to the planning practices of Turkey from the beginning of republican period. https://www.researchgate.net/publication/242656282
• Balaban, O. (2010). Capital accumulation, the State and the production of built environment: the case of Turkey” [Yayınlanmamış doktora tezi]. ODTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü
• Bilsel, F. C. , (2010). Henri Prost's planning works in Istanbul (1936-1951): Transforming the structure of a city through master plans and urban operations. From the imperial capital to the republican modern city. İçinde Henri Prost s Planning of Istanbul (ss. 101-165). İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul
• Bluestone, B. & Harrison, B. (1986). The great American job machine: The proliferation of low-wage employment in the U.S. economy. United States Congressional Joint Committee, Washington D.C.
• Boratav, K. (2004). Türkiye iktisat tarihi 1908-2002. İmge Yayınevi, Ankara
• Boratav, K. (2013). Türkiye iktisat tarihi 1908–2009. İmge Kitabevi, Ankara
• Campbell, H. & Marshall, R. (2002). Utilitarianism’s bad breath? A re-evaluation of the public interest justification for planning. Planning Theory 1(2), s.163-187.
• Clark, D. (1996). Urban world/global city, Routledge, London
• Comte, A. (1876). The Course of positive philosophy. George Bell and Sons, London
• Çoban, A. N. (2012). Cumhuriyetin ilanından günümüze konut politikası. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 67/3, 75-108, Ankara
• Davidoff, P. (1965). Advocacy and pluralism in planning. Journal of American Institute of Planners, 31(4), 331-338.
• Doğan, A. E. (2001), Türkiye kentlerinde 20 yılın bilançosu. Praksis, 2, 97-123
• Durkheim, E. (1960). The division of labour in society. Macmillan, New York.
• Eraydın, A. (1988). Sermaye birikim sürecinde kentler. Defter, 5, 133-153, İstanbul
• Ercan, M. A. (2016). Endüstri-sonrası kentlerin değişen ve dönüşen kamusal mekânları. Planlama, 26(3), 193–203
• Erman, T. (2012). Urbanization and urbanism. İçinde M. Heper & S. Sayari (Eds.), The Routledge Handbook of Modern Turkey (ss. 293-302), Routledge, Oxford
• Erman, T. (2013). Küresel ve yerel dinamikler altında ‘Anadolu kaplanı’ kentleri. İdealKent, 8, 50-73
• Ersoy, M. (2007). Planlama kuramına giriş. İçinde M. Ersoy (Der.) Kentsel Planlama Kuramları İmge Kitabevi, Ankara.
• Forester, J. (1989). Planning in the face of power. University of of California Press, Berkeley.
• Freestone, R. & Gibson, C. (2006). The cultural dimension of urban planning strategies: an historical perspective. İçinde J. Monclús & M. Guàrdia (Eds.) Culture, Urbanism and Planning (ss. 21-41) Ashgate Publishing, Hampshire.
• Friedmann, J. (1998). The new political economy of planning: the rise of civil society. İçinde: M. Douglas & J. Friedmann (Der.) Cities for Citizens Wiley, London.
• Görgülü, Z. & Görgülü, T. (2010). Türkiye’de planlama ve mimarlık alanının son 10 yılı. Mimarlık Dergisi, 352, TMMOB Mimarlar Odası, Ankara
• Güler, B. A. (1998). Yerel yönetimler liberal açıklamalara eleştirel yaklaşım. TODAİE Yayınları, Ankara
• Habermas, J. (1984). The theory of communicative action, vol I-II. Polity, Cambridge.
• Harvey, D. (1990). The condition of postmodernity: an enquiry into the origins of cultural change. Blackwell, Oxford.
• Hatt, P. K. & Reiss, A. J. Jr., (1957). The history of urban settlement. İçinde: Cities and Society (ss. 175-179) The Free Press, Glenceo, Illionis
• Hebbert, M. & Sonne, W. (2006). History builds the town: on the uses of history in twentieth-century city planning. İçinde J. Monclús & M. Guàrdia (Eds) Culture, Urbanism and Planning (ss. 3-19) Ashgate Publishing, Hampshire.
• Jacobs, J. (1961). The death and life of great American cities. Vintage, New York.
• Keleş, R. (2008). Kentleşme politikası. İmge Yayınevi, Ankara
• Keleş, R. & Payne, G. (1984). Turkey. İçinde M. Wynn (der.) Planning and Urban Growth in Southern Europe (ss. 165-97) Mansell, Londra
• Keyder, Ç. (1989). Türkiye’de devlet ve sınıflar. Birikim Yayınları, İstanbul
• Massey, D. (1984). Spatial divisions of labour: social structures and the geographies of production, Macmillan, London.
• Osmay, S. (1998). 1923’ten bugüne kent merkezlerinin dönüşümü. İçinde Y. Sey (Ed.) 75 Yılda Değişen Kent ve Mimarlık, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul
• Ökmen, M. & Parlak, B. (2008). Modernleşmeden küreselleşmeye Türk kent yönetimleri: Temel nitelikler, sorunlar ve projeksiyonlar. KMU İİBF Dergisi, 15, ss. 199-259
• Punter, J. V. (1990). The privatisation of public realm. Planning, Practice and Research, 5(3), ss.9–16.
• Sakarya, A. (2014). Türkiye’de ekonomi politikaları ve ülke mekânında değişim (1980-2012). MEGARON Dergisi, 9(4). ss. 243-254
• Saunders, P. (1990). A nation of homeowners. Unwin Hyman, London.
• Scott, J. (1998). Seeing like a state. Yale University Press, New Haven.
• Sencer, Y. (1979). Türkiye’de kentleşme”, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara
• Smith, M. P., (1980) The city and social theory. Basil Blackwell, Oxford.
• Suğur, N. (1998). Türkiye’de sosyal ve ekonomik değişmeler. İçinde İ. Güneş (der) Dünyanın ve Türkiye’nin Yakın Tarihi, Anadolu Üniversitesi Yayınları, No: 1019.
• Suher, H. (1996). Şehircilik. İTÜ Mimarlık Fakültesi Baskı Atelyesi, İstanbul.
• Şengül, H. T. (2001). Kentsel çelişki ve siyaset: Kapitalist kentleşme süreçleri üzerine yazılar. Demokrasi Kitaplığı, İstanbul
• Şengül, H. T. (2002). Planlama paradigmalarının dönüşümü üzerine eleştirel bir değerlendirme. Planlama Dergisi, 2002/2-3, ss. 8-30, Şehir Plancıları Odası, Ankara
• Şengül, H. T. (2017). Türkiye’de kentleşme deneyiminin dönemlenmesi. İçinde F. Alpkaya & B. Duru (Der.) 1920’den Günümüze Türkiye’de Toplumsal Yapı ve Değişim, ss. 407- 453, Phoenix Yayınevi, Ankara
• Şengül, M. (2007). Kentleşen dünya, “küreselleşme” ve yoksulluk: Türkiye kentleşmesine bir bakış. İçinde A. Mengi (Ed.) Kent ve Politika-Antik Kentten Dünya Kentine, (ss. 89- 106) İmge Kitabevi, Ankara
• Taylor, N. (2009). Anglo-american town planning theory since 1945: three significant developments but no paradigm shifts from planning perspectives. İçinde E. L. Birch (Ed) The Urban and Regional Planning Reader (ss. 96-105), Routledge
• Tekeli, İ. (1986). Türkiye’de 19. Yüzyıl ortalarından 1950’ye kadar kentsel araştırmaların gelişimi. İçinde S. Atauz (Der.) Türkiye’de Sosyal Bilim Araştırmalarının Gelişimi (ss. 239-268) Türk Sosyal Bilim Derneği, Ankara
• Tekeli, İ. (2009). Modernizm, modernite ve Türkiye’nin kent planlama tarihi. İlhan Tekeli Toplu Eserleri – 8, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul
• Tekeli, İ. (2010). Almanca konuşan plancı ve mimarların erken cumhuriyet dönemi Ankara’sının planlaması ve konut sorununun çözümüne katkıları üzerine. Goethe-Institut, Bir Başkentin Oluşumu: Avusturyalı, Alman ve İsviçreli Mimarların İzleri Projesi, Ankara-2010, http://www.goethe.de/ins/tr/ank/prj/urs/geb/sie/trindex.htm
• Thorns, D. C. (2002). The transformation of cities: urban theory and urban life. Palgrave Macmillan, Great Britain
• Toennies, F. (1956). Community and society. Michigan State University Press, Michigan.
• TÜİK, Türkiye İstatistik Kurumu. www.tuik.gov.tr
• Ülker, B. (2018). Sürgünde modern şehircilik aklının terbiyesi. Toplumsal Tarih – Aylık Tarih Dergisi, (295), ss. 66-79, Tarih Vakfı, İstanbul
• Ward, S. V. (2004). Planning and urban change. SAGE Publications Ltd., London-Thousand Oaks-New Delhi.
• Watson, S. & Gibson, K. (Der) (1995). Postmodern cities and spaces. Blackwell, Oxford.
• Weber, M. (1921). The city. The Free Press, New York.
• Wirth, L. (1938). Urbanism as a way of life. American Journal of Sociology 44, ss.1–24
• Yılmaz, E. & Çitçi, S. (2011). Kentlerin ortaya çıkışı ve sosyo-politik açıdan Türkiye’de kentleşme dönemleri. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 10(35), ss. 252-267.