İlk İslam Fetihlerinden Osmanlı-Safevi İlişkilerine Muş’un Tarihi Coğrafyası

Yıl 2022, Cilt: 15 Sayı: 2, 96 - 118, 31.12.2022

Kemal Taşcı

https://doi.org/10.46790/erzisosbil.1221442

Öz

Muş sahip olduğu coğrafi özellikleri nedeniyle ortaçağ boyunca doğu-batı ilişkilerinde önemli bir rol oynamıştır. Ortaçağ döneminde sağlam ve büyük bir kalesinin olmamasına rağmen ilk İslam fetihlerinden itibaren doğu Anadolu’da Müslüman-Hıristiyan mücadelesine sahne olmuştur. Selçuklu Türklerinin Anadolu’ya gelişleri ile beraber Selçuklu-Bizans mücadelesinin merkezinde yer alan Muş, özellikle Moğolların Yakın Doğu hâkimiyetleri esnasında önce Türk-Moğol daha sonra ise Moğol kabilelerinin birbirleri ile girdikleri hâkimiyet yarışı için vazgeçilmez bir yaylak olarak kabul edilmekteydi. İlhanlı devletinin yıkılmasından sonra Moğol kabileleri ve Akkoyunlu-Karakoyunlu Türkmen boylarının mücadele alanı haline gelen Muş, Timurlular döneminde de doğu Anadolu hâkimiyetleri için vazgeçilmez bir alan oldu. Daha sonra Akkoyunlu-Karakoyunlu, Akkoyunlu-Osmanlı, Akkoyunlu-Safevi ve Safevi-Osmanlı mücadele sahası haline gelen muş, kış aylarında Musul’a giden Moğol ve Türkmen boylarının yaz aylarının geçirdikleri bir yaylak olma özelliğini hiç yitirmedi. Bu yazıda İslam öncesi dönemden 1555 Amasya Antlaşmasına kadar geçen sürede Mûş ve çevresinin tarihi coğrafya özellikleri ve siyasi hâkimiyet meseleleri ele alınmıştır

Anahtar Kelimeler

Muş , Selçuklular , Moğollar , Türkmenler , Timurlular , Safeviler

Historical Geography of Mush from the First Islamic Conquests to Ottoman-Safevi Relations

Öz

Due to its geographical features, Mush played an important role in east-west relations throughout the Middle Ages. Although it did not have a strong and large castle in the medieval period, it has been the scene of Muslim-Christian struggle in eastern Anatolia since the first Islamic conquests. Mush, which was at the center of the Seljukid-Byzantine struggle with the arrival of the Seljukid Turks in Anatolia, was considered an indispensable highland for the dominance race of the Turkish-Mongolian and then Mongolian tribes with each other, especially during the Mongolian domination of the Near East. After the collapse of the Ilkhanid state, Mush became the battleground of Mongolian tribes and Akkoyunlu-Karakoyunlu Turkmen tribes, and an indispensable area for the domination of eastern Anatolia during the Timurids period. Mush, which later became the battlefield of Akkoyunlu-Karakoyunlu, Akkoyunlu-Ottoman, Akkoyunlu-Safavid and Safavid-Ottoman, has never lost its feature of being a highland where Mongolian and Turkmen tribes who went to Mosul in winter spent the summer months. In this article, from the pre-Islamic period to the Amasya Treaty of 1555, the historical geographical features and political dominance issues of Mush and its surroundings are discussed.

Anahtar Kelimeler

Mush , Seljukidss , Mongols , Turkomans , Timurids , Safavids , Muş , Selçuklular , Moğollar , Türkmenler , Timurlular , Safeviler

Kaynakça

• ADVOYAN, L. (2016), “Feodal Tarihler: Daronlu Mamigonyanlara ve Pakradunilere Saygı Duruşu”, Tarihi Kentler ve Ermeniler Bitlis ve Muş, ed. Richard G. Hovannisian, çev. Zülal Kılıç, Aras Yayıncılık, İstanbul, s. 75-94
• AKA, İ. (1994), Mirza Şahruh ve Zamanı (1405-1447), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
• AKA, İ. (2000), Timur ve Devleti, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
• AKA, İ. (2001), İran’da Türkmen Hâkimiyeti (Kara Koyunlular Devri), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
• ALAN, H. (2007), Bozkırdan Cennet Bahçesine Timurlular (1360-1506), Ötüken Neşriyat, İstanbul
• ALİCAN, M. (2020), “Muş Tarihi: Kentsel Gelişim Merkezli Bir Yaklaşım”, Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8/6, 1917-1929
• ARİSTAKES L. (1985), History, çev. Robert Gregory Bedrosian, New York
• ÂŞIKÎ MEHMED (2007), Menâzirü’l-Avâlim, II - Metin, nşr. Mahmut Ak, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
• AYDIN, D. (1998), Erzurum Beylerbeyiliği ve Teşkilatı Kuruluş ve Gelişme Devri (1535-1566), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
• BAĞDÂDÎ, (2020), Merâsidü’l-Ittılâ‘ Alâ Esmâi’l-Emkine ve’l-Bikâ‘: Yâkût el-Hamavî’nin Mu‘cemü’l-Büldân Adlı Eserinin Muhtasarı, III [ﻑ - ﻱ], trc. Halil İbrahim Gökbörü, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
• BARBARO, J. (2005), Anadolu’ya ve İran’a Seyahat, çev. - not. Tufan Gündüz, Yeditepe Yayınevi, İstanbul
• BAYKARA, T. (2015), Anadolu’nun Tarihî Coğrafyasına Giriş, I - Anadolu’nun İdari Taksimatı, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul
• BİBER, H. (2018). Muş İli Arkeolojik Yüzey Araştırmaları, 2009-2014, Hiperlink Yayınları, İstanbul
• BÜCHNER, V. F. - Darkot, B. (1997), “Malazgirt”, İA, VII, Eskişehir, s. 239-241
• CAHEN, C. (1987), “Türkler’in Anadolu’ya İlk Girişi (XI. Yüzyılın İkinci Yarısı)”, çev. Yaşar Yücel - Bahaeddin Yediyıldız, Belleten, LI/201, Ankara, 1375-1431
• CÖHCE, S. (2004), “Selçuklu Hakimiyetinin Tesisinden Önce Diyarbakır Yöresindeki Türkmen Faaliyetleri”, I. Uluslararası Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır Sempozyumu, (Diyarbakır 20-22 Mayıs 2004), ed. Kenan Ziya Taş - Ahmet Kankal, Diyarbakır Valiliği, Diyarbakır, s. 125-136
• CÜVEYNÎ, A. A. (2013), Tarih-i Cihan Güşa, çev. Mürsel Öztürk, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
• CÜZCANİ, M. O. (2016), Tabakat-ı Nasıri, (Moğol İstilasına Dair Kayıtlar), ed. - çev. - not. Mustafa Uyar, Ötüken Neşriyat, İstanbul
• ÇAĞLAYAN, Y. – Çağlayan, E. (2019) “Şeref Han Bitlisi’nin “Şerefname” Adlı Eserinde Muş’un Tarihi”, Tarih ve Kültür Bağlamında Muş Uluslararası Sempozyumu, (Muş, 10-12 Mayıs 2018), ed. Arzu Güvenç Saygın, Murat Saygın, Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, Ankara, s. 161-172
• ÇEVİK, A. (2004), “Selçuklu Fütuhatı Ardından Diyarbakır ve Yöresinde Kurulan Türkmen Beylikleri”, I. Uluslararası Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır Sempozyumu, (Diyarbakır, 20-22 Mayıs 2004), ed. Kenan Ziya Taş - Ahmet Kankal, Diyarbakır Valiliği, Diyarbakır, s. 137-152
• DARKOT, B. (1997), “Muş”, İA, VIII, Eskişehir, 744-747
• DÉDÉYAN, G. (2015), Ermeni Halkının Tarihi, çev. Şule Çiltaş, Ayrıntı Yayınları, İstanbul
• EBÛ’L-FEREC – İBNÜ’L-İBRÎ, (1999), Tarih, II, çev. Ömer Riza Doğrul, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
• EBÛ’L-FÎDÂ, (2017), Kitâbu Takvîmü’l-Buldân: Ebû’l-Fidâ Coğrafyası, çev. Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınevi, İstanbul
• EMECEN, F. M. (2022), Kanuni Sultan Süleyman ve Zamanı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
• ERDEM, İ. - PAYDAŞ, K. (2021), Ak-Koyunlu Devleti (Siyasi Tarih ve Yönetim Anlayışı), Bilge Kültür Sanat, İstanbul
• ERSAN, M. (2007), Selçuklular Zamanında Anadolu’da Ermeniler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
• ESER, M. (2013), “İlk Dönem İslam Tarihinde Mûş ve çevresi”, İSTEM, 11/22, 43-67
• ESER, M. (2014), “Muş İsminin Menşei Üzerine Bir Değerlendirme”, EKEV Akademi Dergisi, 18/58, 211-228
• EVLİYA ÇELEBİ, (2011), Seyâhatnâme, I-X, nşr. Seyit Ali Kahraman, Yapı Kredi Yayınları, Ankara
• GARSOЇAN, N. G. (2016), “Erken Dönem Ermeni Hıristiyanlığının Merkezi Olarak Daron”, Tarihi Kentler ve Ermeniler Bitlis ve Muş, ed. Richard G. Hovannisian, çev. Zülal Kılıç, Aras Yayıncılık, İstanbul, s. 65-74
• GÖYÜNÇ, N. (1991), XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
• GROUSSET, R. (2005), Başlangıcından 1071’e Ermenilerin Tarihi, çev. Sosi Dolanoğlu, Aras Yayıncılık, İstanbul
• GÜL, M. (2010), Orta Çağlarda Doğu ve Güneydoğu Anadolu (Tarihî Arka Plan ve XIII-XIV. Yüzyıl Moğol Hâkimiyeti), Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul
• GÜLDOĞAN, V. (2011), Diyarbakır Tarihi, Kripto Kitaplar, Ankara
• GÜNDÜZ, T. (2007), Anadolu’da Türkmen Aşiretleri (Bozulus Türkmenleri 1540-1640), Yeditepe Yayınevi, İstanbul
• HALAÇOĞLU, Y. (1990), “Tahrir Defterlerine Göre XVI. Yüzyılda Bazı Anadolu Şehirlerinde Demografik Yapı”, Uluslararası Yakın Tarihimizde Van Sempozyumu, (Van, 2-5 Nisan 1990), Ankara, 217-222
• HASAN-I RÛMLÛ (2006), Ahsenü’t-Tevârîh, çev. Mürsel Öztürk, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
• HEWSEN, R. H. (2001), Armenia: A Historical Atlas, The University of Chicago Press, Chicago – London
• HEWSEN, R. H. (2016), “Pağeş/Bitlis ve Daron/Muş’un Tarihi Coğrafyası”, Tarihi Kentler ve Ermeniler Bitlis ve Muş, ed. Richard G. Hovannisian, çev. Zülal Kılıç, Aras Yayıncılık, İstanbul, s. 45-63
• HİNZ, W. (1992), Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd, XV. Yüzyılda İran’ın Millî Bir Devlet Haline Yükselişi, çev. Tevfik Bıyıklıoğlu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
• HONİGMANN, E. (1970), Bizans Devletinin Doğu Sınırı, çev. Fikret Işıltan, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul
• İBN HAVKAL, (2014), Kitâbu Sûretü’l-Arz: 10 Asırda İslâm Coğrafyası, trc. Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınevi, İstanbul
• İBNÜ’L-ESÎR (2008), el-Kâmil fî’t-Târîh, I-X, çev. Ahmet Ağırakça - Abdülkerim Özaydın, Nikmet Neşriyat, İstanbul
• İDRÎSÎ, (2021), Nüzhetü’l-Müştak fî İhtiraki’l-Âfak: Kadim Dünya Coğrafyası, trc. Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınevi, İstanbul
• İSFEHÂNÎ-İ KÂZVÎNÎ, M. Y. V. (2000), Hold-i Berin (Tarih-i Timuriyan ve Türkmanan), ed. Mîr Haşim Muhaddis, Mirâs-ı Mektûb, Tehrân
• İSKENDER BEY MÜNŞÎ (2019a), Târîh-i Âlem-Ârâ-yi Abbâsî, I/1-2-3, çev. Ali Genceli, ed. İsmail Aka, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
• İSKENDER BEY MÜNŞÎ (2019b), Târîh-i Âlem-Ârâ-yi Abbâsî, II/4-5-6, çev. Ali Genceli, ed. İsmail Aka, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
• KÂTİP ÇELEBİ (2013), Cihannüma, II, ed. Said Öztürk vd., Mahya Yayıncılık, İstanbul
• KAYA, Ö. (2007), Selahaddin Sonrası Dönemde Anadolu’da Eyyûbiler, Yeditepe Yayınevi, İstanbul
• KAYAOĞLU, İ. (2020), Tarihi Kent Bitlis, Kilit Yayınları, Ankara
• KILIÇ, O, (1999); “Muş Sancağı Dirlikleri (1604-1605)”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9/1, Elazığ, s. 155-178
• KIRZIOĞLU, M. F. (1982), Kars-Arpaçayı Boyları Eski Merkezi Anı Şehri Tarihi (1018 - 1236), San Matbaası, Ankara
• KIRZIOĞLU, M. F. (1998), Osmanlılar’ın Kafkas-Elleri’ni Fethi (1451-1590), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
• Kızılbaşlar Tarihi (2015) -Tarih-i Kızılbaşan-, çev. - not. Tufan Gündüz, Yeditepe Yayınevi, İstanbul
• KONUKÇU, E. (1992), Selçuklulardan Cumhuriyete Erzurum, Erzurum Ticaret ve Sanayi Odası Yardım, Araştırma ve Geliştirme Vakfı Yayını, Yüksek Öğretim Kurulu Matbaası, Ankara
• KONYAR, B. (1936), Diyarbekir Tarihi, I, Ulus Basımevi, Ankara
• KÖYMEN, M. A. (1998), Selçuklu Devri Türk Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
• LE STRANGE, G. (1903), Mesopotamia and Persia Under the Mongols in the Fourteenth Centruy A.D.: From the Nuzhat-al-Kulub of Hamd-Allah Mustawfi, The Royal Asiatic Sociaty, London
• LE STRANGE, G. (2015), Doğu Hilafetinin Memleketleri (Mezopotamya, İran ve Orta Asya): İslâm Fetihlerinden Timur Zamanına Kadar, çev. Adanan Eskikurt - Cengiz Tomar, Yeditepe Yayınevi, İstanbul
• MACİT, E. (2020), “Timurlu-Karakoyunlu Mücadelelerinde Muş”, II. Muş Sempozyumu Tarih-Siyaset-Ekonomi-Kültür-Edebiyat, (Muş, 22-23 Ekim 2020), Muş Alparslan Üniversitesi Yayını, 41-47
• MANOUKİAN, N. (2016), “Yaşamsal Bilgi Kaynakları Olarak Duruperan’ın Ermeni Kolofonları”, Tarihi Kentler ve Ermeniler Bitlis ve Muş, ed. Richard G. Hovannisian, çev. Zülal Kılıç, Aras Yayıncılık, İstanbul, s. 149-156
• MARANCİ, C. (2016), “Pağeş/Bitlis ve Daron/Muş’un Sanat ve Mimarisi”, Tarihi Kentler ve Ermeniler Bitlis ve Muş, ed. Richard G. Hovannisian, çev. Zülal Kılıç, Aras Yayıncılık, İstanbul, s. 123-147
• MARCO POLO (2019), Dünyanın Hikâye Edilişi: Harikalar Kitabı, not. Stéphane Yerasimos, çev. Işık Ergüden - Z. Zühre İlkgelen, Ötüken Neşriyat, İstanbul
• MATRAKÇI NASÛH (2014), Beyân-ı Menâzîl-i Sefer-i Irakeyn-i Sultân Süleymân Hân, ed. - not. Hüseyin Gazi Yurdaydın, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
• MÜSTEVFÎ-İ KÂZVÎNÎ, H. (1919), The Geographical Part of the Nuzhat al-Qulub, çev. Guy le Strange, E. J. Brill - Luzac -Co., Leiden – London
• ÖMERÎ, Ş. (2014), Mesâlikü’l-Ebsâr fî Memâlikü’l-Emsâr: Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım, çev. D. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul
• ÖNGÜL, A. (2017), Anadolu Selçukluları, Çamlıca Basım Yayın, İstanbul
• ÖZAYDIN, A. (1988), “Ahlatşahlar”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, VIII, Çağ Yayınları, İstanbul, s. 194-209
• PAMUK, B. (2006), XVII. Yüzyılda Bir Serhad Şehri Erzurum, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul
• PAPAZ GRİGOR (2000), Zeyl (1136-1162), çev. Hrant D. Andreasyan, not. çev. Mükrimin Halil Yinanç, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
• PEACOCK, A. C. S. (2006), “Georgia and the Anatolian Turks in the 12th and 13th Centuries”, Anatolian Studies, Journal of the British Institute at Ankara, 56, Ankara, s. 127-146
• PERK, K. (1943), Cenup Doğu Anadolunun Eski Zamanları, İnkılâp Kitabevi, Marifet Basımevi, İstanbul
• SAN, M. S. (1982), Doğu Anadolu ve Muş’un İzahlı Kronolojik Tarihi, ed. Gürsan Öner, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara
• SEVİM, A. (1993), Anadolu’nun Fethi: Selçuklular Dönemi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
• SEVİM, A. (2002), Genel Çizgileriyle Selçuklu - Ermeni İlişkileri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
• SİNCLAİR, T. A. (1987), Eastern Turkey: An Architectural and Archaeological Survey, I, The Pindar Press, London
• SİNCLAİR, T. A. (2016), “Karakoyunlular Döneminde Ermeniler ve Bitlis’in Kürt Emirleri”, Tarihi Kentler ve Ermeniler Bitlis ve Muş, ed. Richard G. Hovannisian, çev. Zülal Kılıç, Aras Yayıncılık, İstanbul, s. 157-176
• SİPÂHÎZÂDE MEHMED, (2019), Evzâhu’l-Mesâlik ila Ma’rifeti’l-Büldân vel-Memâlik, ed. İlhami Danış, Türkiye Bilimler Akademisi Yayını, Ankara
• STRECK, K. M. - Yinanç, M. H. (1997), “Ermeniye”, İA, IV, Eskişehir, s. 317-326
• SÜMER, F. (1949), “Bozulus Hakkında”, Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, VII/1, Ankara, s. 29-60
• SÜMER, F. (1984), Kara Koyunlular Başlangıçtan Cihan-Şah’a Kadar, I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
• SÜMER, F. (1998), Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu’da Türk Beylikleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
• SÜMER, F. (1999), Oğuzlar (Türkmenler): Tarihleri - Boy Teşkilatı - Destanları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul
• SÜMER, F. (2018), Safevi Devletinin Kuruluş ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü (Şah İsmail ile Halefleri ve Anadolu Türkleri), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
• ŞEREF HÂN, (2011), Şerefname, II - Osmanlı-İran Tarihi, çev. Osman Arslanoğlu, Nûbihar, İstanbul
• ŞEREF HÂN, (2013), Şerefname, I, çev. Abdullah Yegin, Nûbihar, İstanbul
• TAŞCI, K. (2016), “Selçuklular Zamanında Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslâmlaşmasına Karşı Bizans Devletinin Aldığı Askerî ve Siyasî Tedbirler (1018-1071)”, 2016 Hoca Ahmet Yesevi Yılı Anısına Uluslararası Türk Dünyası Eğitim Bilimleri ve Sosyal Bilimler Kongresi, (Antalya, 1-4 Aralık 2016), IV - Tarih, nşr. Sinan Demirtürk, Türk Eğitim-Sen Genel Merkezi Yayınları, Ankara, s. 537-553
• TAŞCI, K. (2021), “Birinci Oğuz Muhacereti Esnasında Anadolu Türkmenlerinin Merkezi Olan Ahlat ve Malazgirt Savaşı’na Neden Olan Türkmen Akınları”, Düşünce Dünyasında Türkiz, 12/59, Ağustos, s. 55-117
• TEKİN, R. (2000), Ahlat Tarihi, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul
• THOMSON, R. W. (2016), “Bitlis ve Ermeni Tarihleri”, Tarihi Kentler ve Ermeniler Bitlis ve Muş, ed. Richard G. Hovannisian, çev. Zülal Kılıç, Aras Yayıncılık, İstanbul, s. 109-122
• TİHRÂNÎ, (2001), Kitab-ı Diyarbekriyye, çev. Mürsel Öztürk, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara
• TİRYAKİ, S. (2019), “Eskiçağ’da Muş”, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19, 75-114
• TUFANTOZ, A. (2004), “Mervânîler”, DİA, 29, Ankara, s. 230-232
• TUFANTOZ, A. (2005), Ortaçağ’da Diyarbekir (Mervanoğulları / 990-1085), Aça Yayınları, Ankara
• TUFANTOZ, A. (2007), “Mervanoğulları-Ermeni Münasebetleri”, Ermeni Araştırmaları 2. Türkiye Kongresi Bildirileri, I, Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi, Ermeni Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, Ankara, s. 3-9
• TUNCEL, M. (2006), “Muş”, DİA, 31, İstanbul, s. 368-371
• TURAN, O (2004), Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi: Saltuklular, Mengücikler, Sökmenliler, Dilmaç Oğulları ve Artukluların Siyasi Tarih ve Medeniyetleri, Ötüken Neşriyat, İstanbul
• TURAN, O. (1988), Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar: Metin, Tercüme ve Araştırmalar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
• TURAN, O. (2005), Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, Ötüken Neşriyat, İstanbul
• TURAN, O. (2011), Selçuklular Zamanında Türkiye: Siyasi Tarih Alp Arslan’dan Osman Gazi’ye (1071-1328), Ötüken Neşriyat, İstanbul
• URFALI MATEOS (2000), Vekayi-Nâme (952-1136), çev. Hrant D. Andreasyan, not. çev. Mükrimin Halil Yinanç, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
• ÜNAL, M. A. (1989), XVI. Yüzyılda Harput Sancağı (14518-1566), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
• ÜNAL, M. A. (1999), XVI. Yüzyılda Çemişkezek Sancağı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
• VARDAN V. (1937), “Türk Fütuhatı Tarihi (889-1269)”, çev. Hrant D. Andreasyan, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Semineri Dergisi, I/2, İstanbul 1937, s. 154-255
• VRYONNİS, S. Jr. (2016), “Bizans Egenenliğindeki Daron’da Ermeniler ve Yunanalar”, Tarihi Kentler ve Ermeniler Bitlis ve Muş, ed. Richard G. Hovannisian, çev. Zülal Kılıç, Aras Yayıncılık, İstanbul, s. 95-107
• WOODS, J. E. (1993), 300 Yıllık Türk İmparatorluğu Akkoyunlular Aşiret, Konfederasyon, İmparatorluk, 15. Yüzyıl Türk - İran Siyaseti Üzerine Bir İnceleme, çev. Sibel Özbudun, Milliyet Yayınları, İstanbul
• YÂKÛT EL-HAMEVÎ (1397/1977), Mu’cemu’l-Buldân, V, Daru Sadr, Beyrut
• YAŞA, R. (1992), Bitlis’te Türk İskânı (XII.-XIII. Yüzyıllar), Ahlat Kültür Vakfı Yayınları, Ankara
• YEZDÎ, Ş. A. (2013), Emir Timur (Zafernâme), çev. D. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2013
• YİNANÇ, M. H. (1997), “Diyarbekir”, İA, III, Eskişehir, 605-626
• YİNANÇ, M. H. (2013), Türkiye Tarihi: Selçuklular Devri, I, ed. Refet Yinanç, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
• YİNANÇ, M. H. (2014), Türkiye Tarihi: Selçuklular Devri, II, ed. Refet Yinanç, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
• YÜCEL, Y. (1991), Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar, II - Eretna Devleti - Kadı Burhaneddin ve Devleti - Mutahharten ve Erzincan Emirliği, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara