İBN HALDÛN VE TOPLUM SÖZLEŞMESİ TEORİSYENLERİNİN TOPLUM VARLIĞINA DAİR MÜLÂHAZALARININ MUKÂYESESİ

Yıl 2020, Cilt: 1 Sayı: 1, 71 - 99, 12.04.2020

Hüseyin Arslan

Öz

Modernliğin başında Batı dünyası insanın ilk olarak “doğal durum”da bulunduğunu varsaymıştır. Doğal durumda bulunan insan “doğal hak”ka sahiptir. İnsanların çıkarlarından dolayı kendi irâdeleri ile doğal durumdayken sözleşme yapıp toplum hâline geçtikleri varsayılmıştır. Bu durumu savunan teoriler “toplum sözleşmesi kuramları” olarak adlandırılmışlardır. Toplum sözleşmesi teorisyenleri doğal durumda bulunan insanın toplumsal bir düzene niçin geçtiğine yönelik birbirinden farklı izahlarda bulunmuşlardır. Klasik İslam düşünürleri ise genelde insanın Allah tarafından yaratılışı -fıtratı- gereği tüm ihtiyaçlarını tek başına karşılayamayacağından insanların toplum hâlinde yaşamak zorunda olduklarını ifade etmişlerdir. Bu manada insan belli bir toplum içerisinde hayata gelir ve yine toplum içinde hayatını idame ettirir. Tarihi-toplumsal varlık alanını inceleme konusu yapan klasik İslam düşünürlerinden İbn Haldûn “Mukaddime” isimli eserinde klasik metafizikten hareketle “toplum metafiziği”ni kendine mevzu edinir. “İlm-i umrân” diye yeni bir disiplin meydana getiren İbn Haldûn söz konusu ilim çerçevesinde toplumun zorunluluğuna dair açıklamalarda bulunur. İdeolojik sınıflar, cemaat, din, aile ve aşiret gibi birliktelikleri İbn Haldûn “asabiyet” kavramıyla açıklar ve akabinde asabiyetin mülke matuf olduğunu vurgular. Buradan hareketle de “mülk teorisi”ni geliştirir. Bu bildiride kısaca doğal hak, toplum sözleşmesi, umrân, asabiyet ve mülk teorilerine değinildikten sonra İbn Haldûn ve toplum sözleşmesi teorisyenlerinin toplum varlığına dair teorilerinin farklı ve müşterek noktaları üzerinden söz konusu nazariyeler mukâyese edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Doğal Durum

Kaynakça

• Ağaoğulları, Mehmet Ali. “Jean-Jacques Rousseau: Halk Kendini Arıyor”. Sokrates'ten Jakobenlere Batı'da Siyasal Düşünceler. ed. M. Ağaoğulları. 569-596. İstanbul: İletişim Yayınları. 2013.
• Ağaoğulları, Mehmet Ali, Zabcı, Filiz Çulha & Ergün, Reyda. Kral-Devletten Ulus-Devlete. Ankara: İmge Kitabevi. 2009.
• Akal, Cemal Bali. İktidarın Üç Yüzü. Ankara: Dost Kitabevi. 2014.
• Aktaş, Sururi. “Modern Doğal Hukuk Bağlamında John Finnis'in Hukuk Teorisi”. Atatürk Üniversitesi Erzincan Hukuk Fakültesi Dergisi (AÜEHFD) 8/1-2 (2004), 3-22.
• Arslan, Ahmet. İbn Haldun. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. 2014.
• Azarkan, Ezeli. “İbn Haldun'un Devlet Görüşü (Yönetimler Döngüsü)”. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi. Erişim Tarihi 6 Mayıs 2016. http://dergipark.ulakbim.gov.tr/esosder/article/view/5000067895.
• Bağce, Emre. “Rousseau'da Toplum Sözleşmesi, Siyasal Meşruiyet ve Katılımcı Demokrasi”. I. Uluslararası Müzakereci Demokrasi Sempozyumu Bildiri Kitabı. ed. S. Balcı. 106-117. İstanbul: İstanbul Aydın Üniversitesi Türkiye Araştırmaları Merkezi. 2010.
• Bix, Brian. Doğal Hukuk: Modern Gelenek. çev. Ertuğrul Uzun. Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 6/2 (2004), 2891-344.
• Bozarslan, Hamit. Lüks ve Şiddet: İbn Haldun'da Tahakküm ve Direniş. çev. Necla Arat. İstanbul: Remzi Yayınları. 2016.
• Cassirer, Ernst. Devlet Efsanesi. çev. Necla Arat. İstanbul: Remzi Yayınları. 1987.
• Cevizci, Ahmet. Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları. 1999.
• Ebenstein, William. Siyasi Felsefenin Büyük Düşünürleri. çev. İsmet Özel. İstanbul: Şule Yayınları. 2009.
• Coşkun, Seyit. “Jean-Jecques Rousseau”. Siyaset Fesefesi Tarihi. ed. Ahu Tunçel ve Kurtul Gülenç. 294-308. Ankara: Doğu Batı Yayınları. 2014.
• Çağrıcı, Mustafa. “Asabiyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 3/453-455. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 1993.
• Ekici, Ekrem. “Hobbes ve Rousseau: Toplumsal Sözleşme Kuramı”. Kaygı: Uludağ Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Dergisi 81 (2006), 78-89.
• Friend, Celeste. “Social Contract Theory”. Internet Encyclopedia of Philosophy, Erişim Tarihi 13 Şubat 2020. https://www.iep.utm.edu/soc-cont/.
• Geçit, Bekir. “John Locke’da Mülkiyet Hakkının Sınırları: Doğal Hukuk Temelinde Bir Değerlendirme”, Beytulhikme An International Journal of Philosophy 4 (2014), 91-113.
• Görgün, Tahsin. “İbn Haldun [Görüşeri]”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde. 9543-555. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 1999.
• Görgün, Tahsin. “İbn Haldûn'un Toplum Metafiziğinin Güncelliği ve Günümüzde Toplum Araştırmaları Açısından Önemi”. İslâm Araştırmaları Dergisi 16 (2016), 169-203.
• Görgün, Tahsin. İlahi Sözün Gücü. İstanbul: Külliyat Yayınları. 2013.
• Görgün, Tahsin. “Tarih ve Toplum Araştırmalarında Bir Yöntem Kaynağı Olarak Klasik Metafizik: Fahreddin er-Râzî Ekolü ve İbn Haldûn”. İslâm Araştırmaları Dergisi 17 (2017), 49-78.
• Gökdağ, Kamuran. İktidar Teleolojisi. İstanbul: Klasik Yayınları. 2019.
• Hobbes, Thomas. Elementa Philosophica de Civi Yurttaşlık Felsefesinin Temelleri. çev. Deniz Zarakolu. İstanbul: Belge Uluslararsı Yayıncılık. 2007.
• Hobbes, Thomas. Leviathan. çev. Semih Lim. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. 2007.
• İbn Haldun. Mukaddime I. çev. Zeki Kadiri Ugan. İstanbul: MEB Yayınları. 1986.
• İbn Haldun. Mukaddime I. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları. 2005.
• İmam Gazalî. İhyâu Ulumi'd-Din I. çev. Ahmed Serdaroğlu. İstabul: Bedir Yayınları. 2002.
• Jouvenel, Bertand. “Jean-Jacques Rousseau”. çev. Nejat Muallimoğlu. Batı Düşüncesinde Siyaset Felsefeleri. ed. M. Cranston. 78-92. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları. 1995.
• Kayapınar, Mehmet Akif.“İbn Haldun'da Asabiyet”. Geçmişten Geleceğe İbn Haldun: Vefatının 600. Yılında İbn Haldun'u Yeniden Okumak. 163-182. İstanbul: İSAM Yayınları. 2006.
• Kınalızâde Ali Efendi. Ahlakı Alâî. Haz. Hüseyin Algül. İstanbul: MEB Yayınları. 1996.
• Kriegel, Blandine. Klasik Siyasi Felsefe Metinleri. çev. Zühre İlkgelen. İstanbul: İletişim Yayınları. 2010.
• Kulak, Önder. “Thomas Hobbes”. Siyaset Felsefesi Tarihi. ed. Ahu Tunçel ve Kurtul Gülenç. 217-235. Ankara: Doğu Batı Yayınları. 2014.
• Kutluer, İlhan. “Metafizik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29/399-402. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 2004.
• Locke, John. Tabiat Kanunu Üzerine Denemeler. çev. İsmail Çetin. İstanbul: Paradigma. 1999.
• Minogue, Kenneth. “Thomas Hobbes ve Mutlakiyetçilik Felsefesi”. Siyasi Düşünceler Tarihi. ed. D. Thomson. İstanbul: Şûle Yayınları. 1997.
• Rousseau, Jean-Jacques. Toplum Sözleşmesi. çev. Vedat Günyol. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. 2012.
• Spitz, Jean-Fabien. “Doğal Durum ve Toplum Sözleşmesi”. çev. İsmail Yerguz. Siyaset Felsefesi Sözlüğü. ed. Philippe Raynaud ve Sephane Rials. 262-269. İstanbul: İletişim Yayınları. 2003.
• Topakkaya, Arslan. “Ontolojik Doğal Hukuk Anlayışına İki Farklı Örnek: Stoa ve Hıristiyan Doğal Hukuk Öğretileri”, Türkiye Adalet Akademisi Dergisi (TAAD) 4/15 (Ekim 2013), 67-79.
• Topçuoğlu, Hamide. XX inci Yüzyılda Tabiî Hukuk Rönesansı. Ankara: İstiklâl Matbaacılık ve Gazetecilik Koll. Ort. 1953.
• Torun, Yıldırım. Hugo Grotius'un Hukuk ve Siyaset Felsefesi. İstanbul: Kaknüs Yayınları. 2005.
• Türker, Ömer. “Metafizik: Varlık ve Tanrı”. İslâm Felsefesi: Tarih ve Problemler. ed. M. Cüneyt Kaya. 603-654. İstanbul: İSAM Yayınları. 2013.
• Uslu, Cennet. Doğal Hukuk ve Doğal Haklar. Ankara: Liberte Yayınları. 2011.
• Yaslıçimen, Faruk & Sunar, Lütfi.“Sosyal Bilimlerde Bir Yenileme İmkânı Olarak İbn Haldun”, İslâm Araştırmaları Dergisi 16 (2016), 137-167.