THE “ASSEMBLAGE” OF SITES OF MEMORIES AND “MEMORY-INDIVIDUALS” AND PERMANENCY OF MEMORY-IDENTITY: THE EXAMPLE OF TURKEY JAFARIS

Yıl 2022, Cilt: 3 Sayı: 1, 1 - 33, 23.02.2022

Semih Evciman

Öz

According to Maurice Halbwachs, one of the pioneers in memory studies, memory has a social/collective character. The sociological approach of Halbwachs is based on social groups such as family, class, religious community and their collective memories. Pierre Nora, who says, with a reference to Halbwachs, that the memory takes its origin from “the groups” and has a collective nature, analyzes the memory through the concept of “sites of memory”. According to Nora, the sites of memory are not what we remember, but places where the memory appears/occurs. These are monuments, memorials, cemeteries, national anthems, archives, holidays, emblems, which are all kinds of physical, intellectual environment, ritual and material that keep the memory alive and prevent to forget. Nora and his followers exemplify the sites of memory at singular level and in this regard, they ignore the “assemblage” of the sites of memory. Likewise, they take the “assemblage” of “memory-individuals” that proceeds in parallel with the “assemblage” of the sites of memory for granted, and don’t debate over it. “The Assemblage” means the conscious and/or reflexive assemblage of the sites of memory and “memory-individuals”, aiming at revitalizing and reinforcing the memory-identity, against the fear of disapperance of the memory (forgetting). Based on this definition, the aim of this study can be defined as bringing a new perspective to the “sites of memory” of Nora by the concept of “assemblage”. The study examines Turkey Jafaris as a concrete example of the phenomenon of the “assemblage” and accordingly tries to contribute to the recent sociologial studies on the Turkey Jafaris through the concepts of the “collective memory” and “sites of memory”.

Anahtar Kelimeler

Sites of Memory, Pierre Nora, Collective Memory, Turkey Jafaris, Jafaris

HAFIZA MEKÂNLARININ VE “HAFIZA-BİREYLERİN” “BİR ARADALIĞI” VE HAFIZA-KİMLİĞİN SÜREKLİLİĞİ: TÜRKİYE CAFERİLERİ ÖRNEĞİ

Öz

Hafıza çalışmalarının öncü isimlerinden Maurice Halbwachs’a göre hafıza toplumsal/kolektif bir karaktere sahiptir. Halvwachs’ın sosyolojik yaklaşımı; aile, sınıf, dinî cemaat gibi toplumsal grupları ve bu grupların “kolektif hafızalarını” merkeze alır. Halbwachs’a referans vererek hafızanın kaynağını “grup”tan aldığını ve kolektif bir niteliğe sahip olduğunu söyleyen Pierre Nora ise, hafızayı “hafıza mekânları” kavramı üzerinden inceler. Nora’ya göre “hafıza mekânları” anımsadığımız şeyler değil, hafızanın ortaya çıktığı/oluştuğu yerlerdir. Bunlar anıtlar, anma törenleri, mezarlıklar, ulusal marşlar, arşivler, bayramlar, amblemler gibi hafızayı canlı tutan, unutmanın önüne geçen her türlü maddî ve fikrî ortam, ritüel ve materyaldir. Nora ve takipçileri hafıza mekânlarını tek tek ve tekil düzeyde örnekler ve bu bağlamda bunların “bir aradalığını” göz ardı ederler. Aynı şekilde hafıza mekânlarının “bir aradalığına” paralel ilerleyen “hafıza-bireylerin” “bir aradalığını” da verili kabul ederler ve tartışmazlar. “Bir aradalıktan” kasıt hafıza mekânlarının ve “hafıza-bireylerin”, hafızanın yitip gitmesinden yani unutmadan duyulan korku karşısında, hafıza-kimliği canlandırmayı ve güçlendirmeyi amaçlayan, bilinçli ve/veya refleksif iç içeliği ve birlikteliğidir. Buradan hareketle, bu çalışmanın amacı Nora’nın hafıza mekânları yaklaşımına “bir aradalık” kavramı üzerinden yeni bir açılım getirmek olarak tanımlanabilir. Çalışma “bir aradalık” fenomeninin somut bir örneği olarak Türkiye Caferilerini ele alacak ve bu çerçevede Türkiye Caferileriyle ilgili son yıllarda yapılan sosyolojik çalışmalara kolektif hafıza ve hafıza mekânları kavramları üzerinden katkı sunmaya çalışacaktır.

Anahtar Kelimeler

Hafıza Mekânları, Pierre Nora, Kolektif Hafıza, Türkiye Caferileri, Hafıza Mekânları, Pierre Nora, Kolektif Hafıza, Türkiye Caferileri, Caferiler

Kaynakça

• 313 Aralık (2015, 23 Ekim). Aralık Destesi_2015 “Iğdır Aralık ilçesi Aşura Matemi” baş vurma 23.10.2015 [Video]. Erişim adresi: https://www.youtube.com/watch?v=a5xJY0WmdhI&t=1s.
• 313 Aralık (2016, 21 Aralık). Iğdır / Aralık Aşura Matemi 2016 [Video]. Erişim adresi: https://www.youtube.com/watch?v=Q9TEl3K_f2c.
• Akkaş, İ. (2012). Sanal cemaatler (Yayınlanmamış doktora tezi). İnönü Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya.
• Akkaş, İ. (2015). Sanal cemaatlerde mahremiyet algısı. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 12, 225-239.
• Albayrak, A. (2006). Caferilerde dini ve sosyal hayat: Ankara Keçiören örneği (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Albayrak, A. (2008). Dini gruplar bağlamında Caferilik. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 13(2), 111-128.
• Almahdi TV (2017, 13 Ekim). Ashura in Turkey *exclusive videos” [Video]. Erişim adresi: https://www.youtube.com/watch?v=meHR4V_peSw.
• Anderson, B. (1995). Hayali cemaatler (2. Basım). (İskender Savaşır, Çev.). İstanbul: Metis Yayınları.
• Apaydın, H. (2013, 8 Aralık). Türkiye Caferileri Vakfı – Esirler Kervanı Tiyatrosu Aşura 2013 [Video]. Erişim adresi: https://www.youtube.com/watch?v=iKXH1FOlXNE.
• Apaydın, H. (2018, 16 Eylül). 2018 Muharrem 5. gece 5. bölüm (Türkiye Caferileri Vakfı) [Video]. Erişim adresi: https://www.youtube.com/watch?v=LzZHqOOFMEQ.
• Assmann, J. (2015). Kültürel bellek: Eski yüksek kültürlerde yazı, hatırlama ve politik kimlik (2. Basım) (Tekin Ayşe, Çev.). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Aşura Günü (2018, 29 Kasım). Wikishia içinde. Erişim adresi (5 Mayıs 2019): http://tr.wikishia.net/view/A%C5%9Fura_G%C3%BCn%C3%BC.
• Aşura Matem Merasimi (2015, 28 Ekim). 11 Muharrem 2015 [İmam Hüseyin (as)’nin şehadetinin 2. Günü] – Zeynebiye Camii [Video]. Erişim adresi: https://www.youtube.com/watch?v=80ZrjL5x6Rc.
• Aşura Matem Merasimi (2015, 23 Ekim). Aşura Matem Merasimi 2015 – Aşura Tiyatrosu [Video]. Erişim adresi: https://www.youtube.com/watch?v=7ttmI7X8k0o.
• Aşura Matem Merasimi (2015, 22 Ekim). Yasımızda tek yürek [Tasua] 2015 – Zeynebiye [Video]. Erişim adresi: https://www.youtuAbe.com/watch?v=zFOr0gKuA_Q.
• Aydınlık, E. (2018, 14 Eylül). Zeytinburnu İmam Caferi Sadık Camii 2018 [Video]. Erişim adresi: https://www.youtube.com/watch?v=D7o1NgAvzV4.
• Banaz, Ş. (2018). Türkiye’de Caferiler, Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6(1), 29-62.
• Başaran İnce, G. (2014). Digital culture, new media and tramsformation of collective memory. Galatasaray Üniversitesi İleti-ş-im Dergisi, 21, 9-29.
• Başlar, G. (2018). “Kullanıcı üretimi” kolektif hafıza: Adalet yürüyüşü örneği. Galatasaray Üniversitesi İleti-ş-im Dergisi, 28, 143-175.
• Baylak, A. (2009). Visibility through ritual: Caferi/Shiite community in Turkey (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Boğaziçi Üniversitesi/Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, İstanbul.
• Baylak Güngör, A. (2017). Türkiye’de Caferi topluluğunun konumu ve değişim dinamikleri üzerine değerlendirmeler. İnsan & Toplum, 7(1), 69-88.
• Borakçin, N. (2010, 11 Aralık). Seyyid Ali Yar – Caferi ve Ehli- Beyt Derneği.avi [Video]. Erişim adresi: https://www.youtube.com/watch?v=BvxnPpTKltc&t=617s.
• Bozkurt, V. (1999). "Yıkıcı gemeinshaft"tan "öteki"siz postmodern kabilelere sanal cemaatler. Birikim Dergisi, 127, 65-72.
• Caferi Âlimler Birliği (2019, 24 Nisan). Ehlibeyt İmamının tevellüdü mübarek [Fotoğraf]. Erişim adresi: https://www.facebook.com/caferialimler/photos/a.730540713634342/2490628770958852/?type=3&theater.
• Caferi Namazı (2017, 28 Mart). Caferi ezanı [Video]. Erişim adresi: https://www.youtube.com/watch?v=YBZnqwLLDPY.
• Caferi Sadık Gençliği (2016, 8 Ocak). Zeytinburnu İmam Caferi Sadık Camii 2015 Aşura [Video]. Erişim adresi: https://www.youtube.com/watch?v=UAz5G19SpEI&t=146s.
• Caferi ve Ehlibeyt Derneği (2019a). Ehlibeytder.com: Caferi ve Ehlibeyt Derneği. Erişim adresi: http://www.ehlibeytder.com/.
• Caferi ve Ehlibeyt Derneği (2019b). Aşura 2017 [Fotoğraf]. Erişim adresi: http://www.ehlibeytder.com/album-p7-aid,78.html#galeri
• Caferi ve Ehlibeyt Derneği (2019c). Caferi ve Ehl-i Beyt Derneği Aşura Yürüyüşü 2012 [Video]. Erişim adresi: http://www.ehlibeytder.com/caferi-ve-ehl-i-beyt-dernegi-asura-yuruyusu-2012-video,30.html.
• Caferi ve Ehlibeyt Derneği (2019d). Ey vay Huseyn [Müzik]. Erişim adresi: http://www.ehlibeytder.com/sinezen-mersiye/ey-vay-huseyn-h248.html.
• Caferilik.com (t.y.a). Caferilik.com: Türkiye Caferilerinin sitesi. Erişim adresi: http://www.caferilik.com/.
• Caferilik.com (t.y.b). Kütüphane. Erişim adresi: http://www.caferilik.com/kutuphane.
• Caferilik.com (t.y.c). Makaleler. Erişim adresi: http://www.caferilik.com/makaleler.
• Canetti, E. (2006). Kitle ve iktidar (3. Basım) (Gülşat Aygen, Çev.). İstanbul: Ayrıntı.
• Carrier, P. (2005). Holocaust monuments and national memory cultures in France and Germany since 1989. New York: Berghahn Books.
• Connerton, P. (2012). Modernite nasıl unutturur? (Kübra Kelebekoğlu, Çev.). İstanbul: Sel Yayıncılık.
• Connerton, P. (1999). Toplumlar nasıl anımsar? (Alâeddin Şenel, Çev.). İstanbul: Sel Yayıncılık.
• Çetin, A. (1995). Ezan. TDV İslam ansiklopedisi (Cilt 12) içinde (s. 36-38). Ankara: TDV.
• Çapkın, Ö. (2018). Sosyal bilgiler ders kitaplarında hafıza mekânları (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Kastamonu Üniversitesi/Sosyal Bilimler Üniversitesi, Kastamonu.
• Çavdar, O. (2017). Mekân ve kolektif bellek: Sivas katliamı ve Madımak Oteli. Moment Dergi, 4(1), 237-257.
• Demirci, F. (2006). Caferilerin dini örf ve adetleri: Iğdır örneği (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Erciyes Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Deniz, A., Özgür, E.M. ve Öksüz, M. (2018). Dini mekânların toplumsal hafızaya etkileri: İstanbul Aya Panteleymon Ortodoks Kilisesi örneği. International Journal of Geography and Geography Education, 39, 171-188.
• Deniz, E. ve Özhan Dedeoğlu, A. (2011). Virtual communities of practice and consumption practices: A case of Turkey. International Journal of Business and Management Studies, 3(1), 135-147.
• Doğan, H. (2017). Kars Caferilerinde dini inanç ve sosyal pratikler. e-makalat: Mezhep Araştırmaları, 10(1), 113-147.
• Dural Tasouji, C. (2013). Bir hafıza mekânı olarak müze: Ankara Etnografya Müzesi. Karadeniz Teknik Üniversitesi İletişim Araştırmaları Dergisi, 5-6, 129-143.
• Driskell, R. B. ve Lyon, L. (2002). Are virtual communities true communities? / Examining the environments and elements of community. City & Community, 1(4). 373-390.
• Ehlibeyt Alimleri Derneği (2014). Ehlibeytalimleri.com: Caferi ve Ehlibeyt Derneği. Erişim adresi: https://www.ehlibeytalimleri.com/.
• Ehlibeyt Alimleri Derneği (2014, 14 Aralık). 9. Evrensel Erbain Merasimi On4 TV’den canlı yayınlanmaktadır [Fotoğraf]. Erişim adresi: https://www.facebook.com/ehlibeytalimleri/photos/a.188828677870284/754058474680632/?type=3&theater, https://www.facebook.com/ehlibeytalimleri/photos/a.188828677870284/754127774673702/?type=3&theater.
• Ehlibeyt Alimleri Derneği (2015, 21 Kasım). 10. Evrensel Erbain Merasimi’ne davet [Fotoğraf]. Erişim adresi: https://www.facebook.com/ehlibeytalimleri/photos/a.188828677870284/934720326614445/?type=3&theater
• Ehl-i Beyt Câmii Yaptırma ve Yaşatma Derneği kuruldu + foto. (2018, 17 Ekim). Erişim adresi: http://www.ehlibeytalimleri.com/ehl-i-beyt-cmii-yaptirma-ve-yasatma-dernegi-kuruldu-foto_d12886.html.
• Eratlar Film (2018, 20 Eylül). Kars Aşura 2018 [Video]. Erişim adresi: https://www.youtube.com/watch?v=UdmBMGXoIaw&t=44s.
• Fığlalı, E. R. (1984). İmâmiyye Şîası Caferiyye mezhebi): Doğuşu, gelişmesi ve görüşleri. Ankara: Selçuk Yayınları.
• Gradinaru, C. (2016). The technological expansion of sociability: Virtual communities as imagined communities. Academicus International Scientific Journal, 24, 184-193.
• Gupta, S. ve Kim, H. W. (2004). Virtual community: Concepts, implications, and future research directions. Proceedings of the tenth Americas conference on information systems’te sunulan bildiri, New York. Erişim adresi (4 Mayıs 2019): https://aisel.aisnet.org/cgi/viewcontent.cgi?article=1896&context=amcis2004
• Güler, E. Z. (2014). Bir ulusal hafıza mekânı olarak Gelibolu Yarımadası. İ. Ö. Kerestecioğlu ve G. G. Öztan (Der.). Türk sağı: Mitler, fetişler, düşman imgeleri içinde (s. 307-344). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Günaçan, S. ve Erdoğan, E. (2018). Peyzaj mimarlığı ve hafıza mekânları: İstanbul, Tarihi Yarımada örneği. Süleyman Demirel Üniversitesi Mimarlık Bilimleri ve Uygulamaları Dergisi, 3(1), 34-53.
• Güner, A. (2010). Büveyhîler devrinde Bağdat’ta Kerbela / Aşure / Gadir Humm ve benzeri Şiî uygulamaları. Alim Yıldız (Ed). Çeşitli yönleriyle Kerbela (Cilt I) içinde (s. 325-339). Sivas: Asitan Yayıncılık.
• Güner, A. (1991). Tarikatlar Ansiklopedisi. İstanbul: Milliyet.
• Haberler.com (2018, 30 Ekim). Kerbela’da insan seli – Kerbela’da Türk bayrakları. Erişim adresi: https://www.haberler.com/kerbela-da-insan-seli-kerbela-da-turk-bayraklari-11386560-haberi/.
• Haberli, M. (2012). Yeni bir örgütlenme biçimi olarak sanal cemaatler. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 1(3), 118-134.
• Halbwachs, M. (2016). Hafızanın toplumsal çerçeveleri (Büşra Uçar, Çev.). İstanbul: Heretik Yayınları.
• Halbwachs, M. (2017). Kolektif bellek. (Banu Barış, Çev.). İstanbul: Heretik Yayınları.
• Haliloğlu, N. (2017). Vladimir Nabokov’un eserlerinde hafıza mekânları. Sanatta hafızanın biçimleri içinde (s. 101-117). İstanbul: Küre Yayınları.
• Hobsbawm, E. (2006). Giriş: Gelenekleri icat etmek. Eric Hobsbawm ve Terence Ranger (Der.). Geleneğin icadı içinde (s. 1-18). (Mehmet Murat Şahin, Çev.). İstanbul: Agora Kitaplığı.
• Hutchings, T. (2015). Real virtual community. Word & World, 35(2), 151-161.
• İmam Hüseyin Destesi Halkalı-Zeynebiye (2016, 18 Ekim). Zeynebiyede Tasua 2016 – İmam Hüseyin Destesi [Video]. Erişim adresi: https://www.youtube.com/watch?v=xK-qa72nS_M.
• İşcan, M. Z. (2002). İmamiyye Şiasında politik bir teori olarak imametin imkanı. Ekev Akademi Dergisi, 10, 73-94.
• Kafana Göre (2018, 11 Eylül). Sinezen, Kars 2018 aşura, sinezan, matem 3. gün [Video]. Erişim adresi: https://www.youtube.com/watch?v=ORua4n0Z7BU&t=5s%2C.
• Kars Ehlibeyt Kültür ve Yardımlaşma Derneği (2018, 13 Eylül). Ya Hüseyin [Fotoğraf]. Erişim adresi: https://www.facebook.com/karsehlibeyt/photos/a.680949598665553/1894828080611026/?type=3&theater.
• Kaya, I. (2017, 1 Ekim). Caferilerin 2017 Kars Anma Töreni [Video]. Erişim adresi: https://www.youtube.com/watch?v=-K6TEf7uxaI&t=11s.
• Kevser Yayıncılık (t.y.). [Youtube kanalı]. Erişim adresi: https://www.youtube.com/channel/UCa_4xrHfhf3QzDKjk9souuw
• Kevser Yayınları (t.y.). Hakkımızda. Erişim adresi: http://www.kevseryayincilik.com/asp/menu_items.asp?ID=26.
• Kevser Yayınları (t.y.). kevseryayinlari [Instagram hesabı]. Erişim adresi: https://www.instagram.com/kevseryayinlari/.
• Kucukaras, C. (2014a, 4 Kasım). Balam Lay Lay İmam Caferi Sadık Camii [Video]. Erişim adresi: https://www.youtube.com/watch?v=aMXXqxmp5gk.
• Kucukaras, C. (2014b, 4 Kasım). İmam Caferi Sadık Cami Tuzluca 2014 [Video]. Erişim adresi: https://www.youtube.com/watch?v=oiT0XZRx6iM.
• Lambert, A. J., Scherer, L. N., Rogers, C. ve Jacoby L. (2015). Kolektif bellek topluluk ruhunu nasıl yaratır?. P. Boyer ve J. V. Wertsch (Yay. haz.). Zihinde ve kültürde bellek (Yonca Aşçı Dalar, Çev.) içinde (s. 247-275). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Legg, S. (2005). Contesting and surviving memory: space, nation and nostalgia in Les Lieux de Mémoire. Environment and Planning D: Society and Space, 23(4), 481-504.
• Lister, M., Dovey, J., Giddins, S., Grant, I. ve Kelly, K. (2009). New media: a critical introduction (Second edition). London: Routledge.
• Mengi, S. (2018, 14 Eylül). Aşura Matemi (Muharrem ayı) 2018 [Video]. Erişim adresi. https://www.youtube.com/watch?v=q-Dbl5cMjrE&t=18s.
• Merçil, E. (1992). Büveyhiler. İslam ansiklopedisi (Cilt 6) içinde (s. 496-500). Ankara: TDV.
• Merkez Ehlibeyt Işıklı Camîi. (t.y.). Hakkımızda. Erişim adresi: https://www.karsehlibeyt.org/hakkimizda/
• Mitroiu, S. (2014). Considerations on cultural memory and its institutionalization process. International Journal of Social Sciences and Humanity Studies, 6(2), 86-96.
• Mutlu, İ. (1995). Tarihte ve günümüzde Câferîlik. İstanbul: Mutlu Yayıncılık.
• Nora, P. (2006). Hafıza mekânları (M. Emin Özcan, Çev.). Ankara: Dost Kitabevi.
• Olick, J. K. (2014). Kolektif bellek: iki farklı kültür (Meral Güneşdoğmuş, Çev.). Moment Dergi, 1(2), 175-211.
• Olick, J.K., Vinitzky-Seroussi, V., Levy, D. (Ed.). (2011). The collective memory reader. Oxford: Oxford University Press.
• Onat, H. (1997). Şiiliğin doğuşu meselesi. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 36(1), 79-117.
• Orhon, G. (2015). Medya ve bellek çalışmaları: Paralellikler, gerilimler. İletişim: Araştırmaları, 13(2), 9-31.
• Öz, Ş. (2008). Şîa’nın aslı ve doğuşu üzerine görüşler. e-makalat: Mezhep Araştırmaları, 1(2), 29-47.
• Özarslan, S. (2016). Kerbela olayının Şiî inançlar üzerine etkisi. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 36, 51-71.
• Özhan Koçak, D. (2017). Collective memory and digital practices of remembrance, s. 1-13, Erişim adresi (4 Mayıs 2019): https://www.academia.edu/33278019/Collective_Memory_and_Digital_Practices_of_Remembrance
• Proulx, S. ve Latzko-Toth, G. (2005). Mapping the virtual in social sciences: On the category of “virtual community”. The Journal of Community Informatics, 2(1), 42-52.
• Resnik, J. (2003). ‘Sites of memory’ of the Holocaust: shaping national memory in the education system in Israel. Nation and Nationalism, 9(2), 297-317.
• Russell, N. (2006). Collective memory before and after Halbwachs. The French Review, 79(4), 792-804.
• Ricoeur, P. (2012). Hafıza, tarih, unutuş (M. Emin Özcan, Çev.). İstanbul: Metis Yayınları.
• Schick, İ. C. (2011). Bedensel hafıza, zihinsel hafıza, yazılı kaynak: Hat sanatının günümüze intikalinin bazı boyutları. Leyla Neyzi (Yay. haz.). Nasıl hatırlıyoruz? / Türkiye’de bellek çalışmaları içinde (s. 13-40). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Seher Tv (2017, 30 Eylül). Halkalı’da Aşura Günü sine destelerinin geçiş anı – 2017 [Video]. Erişim adresi: https://www.youtube.com/watch?v=sEopDaebR1E&t=2s.
• Selahattin Özgündüz Kimdir? (t.y.). Türkiye Caferileri lideri Selahattin Özgündüz’ün kısa biyografisi. Erişim adresi: http://www.zeynebiye.com/selahattin-ozgunduz-kimdir-_h80273.html
• Somani, C. (2012). Virtual community: The new hope for e-commerce. Indian Journal of Computer Science and Engineering, 3(1), 20-23.
• Subhanî, Ü. C. (2009). Ana hatlarıyla Caferîlik (Cafer Bendiderya, Çev.). İstanbul: Kevser Yayıncılık.
• Suda, E. Z. (2017a). Büyük savaşın doğu ve batı cephesinde toplumsal hafıza ve hafıza mekânları: Gelibolu ve Alsace Lorraine. İ.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 56, 29-58.
• Suda, E. Z. (2017b). Büyük savaşın hafıza mekânları: Gelibolu ve Alsace Lorraine. İstanbul: Yazılama.
• Şahin, H. (2012). Şia düşüncesinde ezanın yapısı ve geçirdiği değişimlerin dini temeli. e-makalat: Mezhep Araştırmaları, 5(1), 35-65.
• Şeren, K. (2016, 18 Ekim). Ha Kasım otağı 2016 bağcılar [Video]. Erişim adresi: https://www.youtube.com/watch?v=PmKYx5MgaZU.
• Tagsold, C. (2013). Popular realms of memory in Japan: the case of Sakamoto Ryoma. De Gruyter, 25(1), 41-59.
• Tek, A. (2019). Kolektif bellekte kırılma ve yeniden inşa olarak Kerbela yası. Monograf, 11, 10-39.
• Topaloğlu. F. (2010). Şia’da Kerbelâ mateminin ortaya çıkışı ve eski İran kültürüyle ilişkisi. Alim Yıldız (Ed.). Çeşitli yönleriyle Kerbela (Cilt I) içinde (s. 501-509). Sivas: Asitan Yayıncılık.
• Turmuş, Y. (2018). Caferilikte mersiye ve sinezen (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Türkoğlu, H. (2014). Din algısı ve toplumsal yapı açısından Türkiye’deki Caferiler (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Uslu, A. (2016). Hafıza ve geçmişin talebi olarak tarih arasındaki ayrım. Vira Verita, 3, 42-65.
• Üzüm, İ. (1993). İnanç esasları açısından Türkiye’de Ca’ferîlik (Basılmamış doktora tezi). Marmara Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Winter, J. (2015). Tarihçiler ve bellek mekânları. P. Boyer ve J. V. Wertsch (Yay. haz.). Zihinde ve kültürde bellek (Yonca Aşçı Dalar, Çev.) içinde (s. 321-343). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Wood, N. (1994). Memory’s remains: Les lieux de mémoire. History and Memory, 6(1), 123-149.
• Ya Hüseyn (2017, 11 Ekim). Iğdır aşura 2017 asri mezarlık zincir [Video]. Erişim adresi: https://www.youtube.com/watch?v=RUFztHv6Brw&t=68s.
• Yeler, A. (2006). Türk toplumunda Caferiler: İstanbul Halkalı örneği (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Yıldız, A. (ed.). (2010a) Çeşitli yönleriyle Kerbela (Cilt I). Sivas: Asitan Yayıncılık.
• Yıldız, A. (ed.). (2010b) Çeşitli yönleriyle Kerbela (Cilt II). Sivas: Asitan Yayıncılık.
• Zeynebiye (t.y.). [Facebook hesabı]. Erişim adresi: https://www.facebook.com/Zeynebiye/
• Zeynebiye Camii ve Kültür Merkezi (2019). Tarihçe. Erişim adresi: http://www.zeynebiye.com/zckm/zeynebiye-camii-kultur-merkezi-hakkimizda.html.
• Zeynebiye Camii (t.y.). Zeynebiye [Instagram hesabı]. Erişim adresi: https://www.instagram.com/zeynebiye/.
• Zeynebiye (2010, Ocak). [Twitter hesabı]. Erişim adresi: https://twitter.com/zeynebiye
• Zeynebiye Tv (2017, 4 Eylül). [Youtube Kanalı]. Erişim adresi: https://www.youtube.com/channel/UCkxbBR-GrkIBj1NUjdBAlOA/about.
• Zeynebiye.com (2018a). [Foto Galeri]. Erişim adresi: http://www.zeynebiye.com/fotogaleri.php?Sayfa=1.html
• Zeynebiye.com (2018b). Zeynebiye.com: Ehl-i Beyt dünyasının gündemi. Erişim adresi: http://www.zeynebiye.com/index.php
• Zeynebiye.com (2018c). Hz. Abbas (as) kimdir?. Erişim adresi: http://www.zeynebiye.com/hz-abbas-as-kimdir-_h82156.html.
• ZeynebiyeTV (t.y.). [Video kanalı]. Erişim adresi: http://www.zeynebiye.tv/.