Fıkıh Usûlü Mantık İlişkisinin Anatomisi

Yıl 2014, Sayı: 29, 49 - 74, 10.12.2014

İlyas Yıldırım

Öz

Bu çalışma fıkıh usûlü
ile mantık ilmi arasındaki ilişkinin genel çerçevesini ortaya koymayı
hedeflemektedir. Bu kapsamda önce iki disiplinin ilk karşılaşma süreci tespit
edilecektir. Akabinde konunun tarihi seyri Gazzâlî merkezinde ortaya
konulacaktır. Son olarak da bu iki disiplin arasındaki ilişkinin pratikte ne
tür yansımalarının bulunduğu gösterilecektir.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh usûlü ve Mantık, tercüme hareketleri, tanım nazariyesi, kıyas

An essay on the relationship between usul al-fiqh and the logic.

Öz

This
study aims to give an outline on the relationship between usûl al-Fiqh and logic. In this context,
firstly the early encounter of the two disciplines will be examined. Later, the
historical course of the subject will be evaluated focusing on Gazzâlî. Finally
reflections of the relationship between these two disciplines on practice will
be discussed.

Anahtar Kelimeler

Usûl al-Fiqh and the logic, the movements of translation, the theory of definition, comparison

Kaynakça

• Abdülazîz el-Buhârî, Alaüddin Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed, Keşfü’l-esrâr an Usûli Fahri’l-İslâm el-Bezdevî I-IV, haz. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1418/1997.
• Acem, Refîk, el-Mantık inde’l-Gazzâlî fî eb’adihi’l-Aristotiyye ve husûsiyyâtihi’l-İslâmîyye, Beyrut: Dârü’l-Maşrık, 1989.
• Ahmed Emin, Duha’l-İslâm I-III, el-Mektebetü’l-asriyye, Beyrut, 1427/2006.
• Ahmed Emin, Fecrü’-İslâm, 11.bs, y.y: y.y. 1975.
• Allâme el-Hıllî, İbnü’l-Mutahhar Cemâlüddîn Hasen b. Yûsuf b. Alî, Mebâdîü’l-vüsûl ilâ ilmi’l-usûl, thk. Abdülhuseyn Muhammed Bakkal, 3. bs., Kum: Mektebetü’l-i’lâmi’l-İslâmî, 1984.
• Âmidî, Ebü’l-Hasan Seyfüddîn Ali b. Muhammed b. Sâlim, İhkâm fî usûli’l-ahkâm I-IV, haz. İbra-him Acûz, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1426/2005.
• Apaydın, Hacı Yunus, “Gazzâlî ve Fıkıh Usulü”, ed. M. Cüneyt Kaya, Gazzâlî Konuşmaları, ss. 175-221, İstanbul: Küre Yayınları, 2012.
• Bâcî, Ebü’l-Velid Süleyman b. Halef, İhkâmü’l-füsûl fî ahkâmi’l-usûl I-II, thk. Abdülmecid Türki, 3. bs., Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, 1429/2008.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyîb, et-Takrîb ve’l-irşâdü’s-sağîr I-III, thk. Abdülhamid b. Ali Ebû Zenîd, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1418/ 1998.
• Beydâvî, Abdullah b. Ömer, Minhâcü’l-vüsûl ilâ ilmi’l-usûl, haz. Mustafa Şeyh Mustafa, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2006.
• Bihârî, Muhibbullah b. Abdişşekûr, Müsellemü’s-sübût fi usûli’l-fıkh I-II, Beyrut: Dâru’l-erkâm bin ebi’l-erkâm, t.y.
• Cessâs, Ebu Bekr Ahmed b. Ali er-Râzî, Usûlü’l-fıkh = el-Fusûl fi’l-usûl I-IV, thk. Uceyl Casim en-Neşemî, 2. bs., Kuveyt: Vizaretü’l-evkaf ve’ş-şuûni’l-İslâmîyye, 1414/1994.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasan Seyyid Şerif Ali b. Muhammed b. Ali, Haşiye alâ Şerhi’l-Kâdı Adudu’d-din alâ Muhtasari’l-Münteha li-İbni’l-Hâcib I-III, thk. Muhammed Hasen İsmail, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2003.
• Cüveynî, Ebü’l-Meâli İmamü’l-Harameyn Rükneddin Abdülmelik, el-Burhân fî usûli’l-fıkh I-II, haz. Salâh b. Muhammed b. Uveyza, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1418/1997.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah b. Muhammed b. Ömer b. İsa, Takvîmü’l-edille fî usûli’l-fıkh, thk. Halil Muhyiddin Meys, 2. bs., Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1428/2007.
• Ebû Zehre, Muhammed b. Ahmed b. Mustafa Muhammed, Târihu’l-cedel, Kahire: Dârü’l-fikri’l-Arabî, t.y.
• Ebü’l-Hüseyin Ahmed b. Faris b. Zekeriyyâ, Mu’cemu mekâyisi’l-lüğa I- VI, thk. Abdüsselâm Muhammed Harun, Beyrut: Dârü’l-fikr, 1399/1979.
• Ebü’l-Hüseyin el-Basrî, Muhammed b. Ali, el-Mu’temed fî usûli’l-fıkh I-II, haz. Halil el-Meys, 3. bs., Beyrut: Dârü’l-kütübü’l-ilmiyye, 1426/2005.
• Ebü’l-Kâsım Saîd b. Ahmed b. Abdurrahman Saîd el-Endelûsî, Tabakâtü’l-ümem, nşr. Luvis Şeyho, Beyrut: el-Matbaatü’l-Katolikiyye, 1912.
• Fahrüddîn er-Râzî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ömer, el-Mahsûl fî ilmi usûli’l-fıkh I-II, haz. Şuayb Arnaut, İzzeddin Dallî, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1429/2008.
• Fazlıoğlu, İ., “Türk Felsefe-Bilim Tarihi’nin Seyir Defteri Bir Önsöz”, DÎVÂN İlmi Araştırmalar, 18 (2005) 1-57.
• Fenârî, Muhammed b. Hamza b. Muhammed, Fusûlü’l-bedâyi’ fî usûli’ş-şerâyi’I-II, Şeyh İstanbul: Yahya Efendi Matbaası, 1289.
• Fenârî, Muhammed b. Hamza b. Muhammed, Tam Kayıtlı Fenârî, İstanbul: Salah Bilici Kitabevi, t.y.
• Ferâhîdî, Halil b. Ahmed b.Amr, Kitâbü’l-Ayn: Mürettebeten alâ hurûf’il-mu’cem I-IV, thk. Abdülhamîd el-Hindâvî, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2003.
• Ferrâ, Ya’la Muhammed b. Hüseyn, el-Udde fî usûli’l-fıkh I-V, thk. Ahmed b. Ali Seyr el-Mübarekî, 3. bs., Riyad: Memleketü’l-Arabiyyeti’s-Suûdî, 1410/1990.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, Filozofların Tutarsızlığı = Tehafütü’l-Felâsife, çev. Mahmut Kaya, Hüseyin Sarıoğlu, 3. bs., İstanbul: Klasik Yayınları, 2009.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, Şifâü’l-ğalîl fî beyâni’ş-şebeh ve’l-muhîl ve mesalikü’t-ta’lîl, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1420/1993.
• Gazzâlî, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed, el-Menhûl min ta’likâti’l-usûl, thk. Muhammed Hasan Heyto, 3. bs, Dımeşk: Dârü’l-fikr, 1419/1998.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, el-Müstasfâ min ilmi’l-usûl I-II, Beyrut: Dâru’l-erkâm bin ebi’l-erkâm, t.y.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, Esâsü’l-kıyâs, thk. Fehd b. Muhammed Serhan, Riyad: Şeriketü’l-Ubeykan, 1993.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, Hakikate Giden Yol: el-Münkız Mine’d-Dalâl, çev. Ali Kaya, 3. bs., İstanbul: Semerkand Yayınları, 2005.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, Mi’yârü’l-ilm fî’l-mantık, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1990/1410.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, Mihekkü’n-nazar fi’l-mantık, thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2003.
• Gutas, Dimitri, Yunanca Düşünce Arapça Kültür: Bağdat’ta Yunanca- Arapça Çeviri Hareketi ve Erken Abbasi Toplumu, çev. Lütfü Şimşek, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2003.
• Günaltay, M. Şemsettin, Antik Felsefe’nin İslâm Dünyasına Girişi –Giriş Yolları ve Şekilleri- sad. İrfan Bayın, İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2001.
• Gündoğdu, H., “Gazali’nin Teolojik Hermenötiğine Yorumlayıcı Bir Bakış”, İslâmî Araştırmalar, 13: 3-4 (2000) 410-419.
• Hallaq, W. B., “Mantık, Formel Kanıtlar ve Kanıtların Sünni Fıkıh İlminde Formel Hale Getirilmesi”, çev. Bilal Aybakan, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 16-17, 1998-1999, 195-236.
• Hammû Nikârî, Mantıkü’l-kelâm mine’l-mantıki’l-cedelî el-felsefî ile’l-mantıki’l-hacaci el-usûli, Rabat: Dârü’l-eman, 1426/2005.
• İbn Akîl, Ebü’l-Vefa Ali b. Akîl b. Muhammed el-Bağdâdî, el-Vâzıh fî usûli’l-fıkh I-V, thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Türkî, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1420/1999.
• İbn Cüzey, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Ahmed el-Kelbî el-Mâlikî, Takrîbü’l-vüsûl ilâ ilmi’l-usûl, thk. Muhammed Hasen İsmail, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2003.
• İbn Haldun, Ebu Zeyd Veliyyüddin Abdurrahman b. Muhammed, Mukaddime I-II, çev. Halil Kendir, İstanbul: Yeni Şafak, 2004.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Saîd ez-Zâhirî, el-Fasl ve’l-milel ve’l-ehvâ ve’n-nihâl I-IV, 2.bs, thk. Muhammed İbrahim Nasr, Abdurrahman Umyera, Beyrut: Dârü’l-ceyl, 1996.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Saîd ez-Zâhirî, el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm I-II, haz. Nâcî es-Süveyd, Beyrut: el-Mektebetü’l-asriyye, 1430/2009.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Saîd ez-Zâhirî, Takrîb li haddi’l-mantık, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2003.
• İbn Kudame, Ebû Muhammed Muvaffakuddin Abdullah b. Ahmed, Ravzatü’n-nâzır ve cennetü’l-münâzır fî usûli’l-fıkh alâ mezhebi’l-İmâm Ahmed b. Hanbel I-II, 2. bs., y.y.: Müessesetü’-reyyân, 1423/2002.
• İbn Melek, İzzeddin Abdüllatif b. Abdilazîz b. Emîneddîn, Şerhu Menâri’l-envâr fî usûli’l-fıkh, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2003.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Ahmed el-Kurtûbî, ed-Darûrî fî usûli’l-fıkh= Muhtasarü’l-Müstasfâ, thk. Cemaleddin Alevî, Beyrut: Dârü’l-ğarbi’l-İslâmî, 1994.
• İbn Sînâ, Ebû Ali Avicenna Hüseyin b. Abdullah b. Ali Belhî, el-İşârât ve’t-tenbîhât I-IV, thk. Sü-leyman Dünya, 3. bs., Kahire: Dârü’l-maârif, t.y.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbas Takıyyüddin Ahmed b. Abdilhalim, er-Redd ale’l-mantıkiyyîn, thk. Muhammed Hasen Muhammed İsmail, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2003.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdullah b. Muhammed Meâfirî, el-Mahsûl fî usûli’l-fıkh, haz. Hüseyn ali el-Yederî, Ammân: Dârü’l-beyârık, 1999.
• İbnü’l-Ekfânî, Ebû Abdillah Şemseddin Muhammed b. İbrâhim, İrşâdü’l-kâsıd ilâ esne’l-mekâsıd fî envâi’l-ulûm, thk. Abdülmün’im Muhammed Ömer, Kahire: Dârü’l-fikri’l-Arabî, t.y.
• İbnü’l-Hâcib, Ebû Amr Cemalüddin Osman b. Ömer b. Ebî Bekr, Muhtasaru Müntehe’s-sûl ve’l-emel fi ilmeyyi’l-usûl ve’l-cedel I-II, thk. Nezir Hamadû, Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1427/2006.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. İshak, el-Fihrist, thk. Yusuf Ali Tavil, 3. bs., Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2010.
• İbnü’s-Sââtî, Muzafferuddin Ahmed b. Ali el-Bağdadî, Nihâyetü’l-vüsûl ilâ ilmi’l-usûl, thk. İbrahim Şemsüddîn, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1425/2004.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdülvâhid b. Abdülhamîd, et-Tahrîr fî usûli’l-fıkh, Mustafa el-Bâbî el-Halebî, Kahire: 1351.
• İbrâhim Medkur, Fi’l-felsefeti’l-İslâmîyye menhec ve tatbikuh, I-II, Kahire: Dârü’l-maârif, t.y.
• Îcî, Kâdî Adududîn Abdurrahman, Şerhu Muhtasari’l-muntehe’l-usûl I-III, thk. Muhammed Hasen İsmail, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2003.
• İlhan, A., “Bâtıniyye”, DİA, İstanbul:Türkiye Diyanet Vakfı, 1992, V, 190-194.
• İsnevî, Ebû Muhammed Cemaleddin Abdürrahim b. el-Hasan, Nihâyetü’s-sûl: Şerhu Minhâci’l-vüsûl I-IV, tak. Muhammed Hasen İsmail, Ahmed Ferîd el-Mezîdî, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2009.
• Kâtib Çelebî, Mustafa Abdullah Hacı Halife, Keşfü’z-zünûn an esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn I-II, Beyrut: Dâru ihyâi türasi’l-Arabî, t.y.
• Kelvezânî, Ebü’l-Hattab Mahfuz b. Ahmed b. Hasan el-Hanbelî, et-Temhîd fî usûli’l-fıkh I-IV, thk. Müfid Muhammed Ebû Amşe, Cidde: Dârü’l-medenî, 1985.
• Köksal, A. Cüneyd, Fıkıh Usûlünün Mahiyeti ve Gayesi, İstanbul: İSAM Yayınları, 2008.
• Kutbüddîn er-Râzî, Ebû Abdillah Muhammed b. Muhammed et-Tahtânî, Tahrîrü’l-kavâidi’l-mantıkiyye fî Şerhi’r-Risâleti’ş-Şemsiyye, 2. bs., tashih: Muhsin Bidarfur, Kum: İntişârât-ı Bidar, 1426.
• Lâmişî, Ebü’s-Sena Mahmûd b. Zeyd, Kitâb fî usûli’l-fıkh, thk. Abdülmecid Türki, Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, 1995.
• Mahmûd Muhammed Ali Muhammed, el-Alâkât beyne’l-mantık ve’l-fıkh inde müfekkiriyyi’l-İslâm: Kırâe fî’l-fikri’l-Eş’arî, Ayn li’d-dirâsât ve’l-buhûsi’l-insaniyye ve’l-ictimaiyye, Kahire: 2000.
• Mes’ûdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Hüseyin b. Ali, Murûcü’z-zeheb ve meâdinü’l-cevher I-IV, 4. bs., thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid, y.y.: el-Mektebetü’t-ticareti’l-kübrâ, 1385/1965.
• Muhammed Hamidullah, İslâm’ın Hukuk İlmine Katkıları, ed. Vecdi Akyüz, İstanbul: Beyan Yayınları, 2005.
• Mustafa Abdürrâzık, Temhîd li târîhi’l-felsefeti’l-İslâmîyye, 3. bs., y.y.: Lecnet’t-telif ve’t-terceme, t.y.
• Necmeddîn et-Tûfî, Süleyman b. Abdülkâvî, Şerhu Muhtasari’r-Ravda I-III, 3. bs., thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, y.y.: Vizarâtü’ş-şuûni’l-İslâmîyye ve’l-evkâf ve’d-da’ve ve’l-irşâd, 1419/1998.
• Neşşâr, Ali Sâmî, İslâm’da Felsefi Düşüncenin Doğuşu I-II, çev. Osman Tunç, İstanbul: İnsan Yayınları, 1999.
• Neşşâr, Ali Sâmî, Menâhicü’l-bahs inde müfekkiri’l-İslâm, Beyrut: Dârü’n-nehdati’l-Arabiyye, 1984.
• O’leary, De Lacy, İslâm Düşüncesi ve Tarihteki Yeri, çev. Yaşar Kutluay, Hüseyin Yurdaydın, İstanbul: Pınar Yayınları, 2003.
• Özcan, A., “İslâm”, DİA, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2001, XXIII, 27-31.
• Özen, Ş., “Hilâf”, DİA, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1998, XVII, 527-538.
• Özen, Ş., “İlm-i Hilâf yahut Fukahâ Metoduna Göre Cedel Hakkında Klasik Bir Metin: Menşeü’n-Nazar”, Makâlât, 2 (1999), 171-198.
• Pezdevî, Ebu’l-Usr Fahru’l-İslâm Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Huseyn, Kenzü’l-vüsûl ilâ marifeti’l-usûl I-IV Şerhi Keşfü’l-esrâr ile birlikte, haz. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer, Beyrut: Dârü’l- kütübi’l-ilmiyye, 1418/1997.
• Sadrüşşerîâ, Ubeydullah b. Mesud b. Mahmud el-Mahbûbî, et-Tavzîh fî halli ğavâmizi’t-Tenkîh I-II, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, t.y.
• Safiyyüddin el-Hindî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdürrahim, Nihâyetü’l-vüsûl fî dirâyeti’l-usûl I-IX, thk. Salih b. Süleyman el-Yusuf, Sa’d b. Salim es-Süveyh, Mekke: el-Mektebetü’t-ticâriyye, t.y.
• Sem’ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed b. Abdilcebbâr, Kavâtıu’l-edille fi’l-usûl I-II, thk. Muhammed Hasen İsmail, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1418/1997.
• Serahsî, Ebu Bekr Muhammed b. Ahmed, Usûlü’s-Serahsî, I-II, thk. Ebü’l-Vefâ el-Efğânî, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1426/2005.
• Süyûtî, Ebü’l-Fadl Celaleddin Abdurrahman b. Ebi Bekr, Savnü’l-mantık ve’l-kelâm an fenni’l-mantık ve’l-kelâm ve yelîhi Cühdü’l-kâriha fi tecrîdi’n-nâsiha, haz. Ahmed Ferid Mezîdî, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l- ilmiyye, 2007.
• Şâtıbî, Ebû İshak İbrâhim b. Musa b. Muhammed el-Gırnâtî, el-Muvâfakât fî usûli’ş-şerîa I-IV, Haz. İbrahim Ramazan, Beyrut: Dârü’l-ma’rife, 1420/1999.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali, İrşâdü’l-fuhûl ilâ tahkîki’l-hakki min ilmi’l-usûl I-II, 2. bs., thk. Şaban Muhammed İsmail, Kahire: Dârü’s-selâm, 1427/2006.
• Şîrâzî, Ebû İshak Cemaleddin İbrâhim b. Ali b. Yusuf, el-Lüm’a fî usûli’l-fıkh, thk. Muhyiddîn Müstu, Yusuf Ali Büdeyvî, Dımaşk: Dârü’l-kelimi’t-tayyib, t.y.
• Şîrâzî, Ebû İshak Cemaleddin İbrâhim b. Ali b. Yusuf, et-Tebsıra fî usûli’l-fıkh, thk. Muhammed Hasen Heyto, Dımaşk: Dârü’l-fikr, 1980.
• Tagrid Zaimiyyan, el-Ârâü’l-felsefiyye inde Ebî’l-Ala el-Maarri ve Ömer Hayyâm, Kahire: Dârü’s-sekafiyye li’n-neşr, 1423/2003.
• Ülken, Hilmi Ziya, Uyanış Devirlerinde Tercümenin Rolü: İslâm Medeniyetinde Tercümeler ve Tesirleri, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2011.
• Watt, William Montgomery, İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri, çev. Ethem Ruhi Fığlalı, 3. bs., Ankara: Sarkaç Yayınları, 2010.
• Yıldırım, İlyas, Fıkıh Usûlü Mantık İlişkisi –Molla Fenârî Örneği–,basılmamış doktora tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi SBE, 2014.
• Zerkeşî, Muhammed b. Bahadır b. Abdillah, el-Bahrü’l-muhît fî usûli’l-fıkh I-VI, haz. Ömer Süley-man Eşkar, Abdülkadir Abdullah Ani, 2. bs., Kuveyt: Vizaretü’l-evkaf ve’ş-şuuni’l-İslâmîyye, 1413/1992.