‘Faydasız İlim’ Hadisi Çerçevesinde İlim Tahsiline Yönelik Bir Değerlendirme

Yıl 2019, Sayı: 38, 31 - 44, 20.03.2019

Adnan Arslan

Öz

Pek çok ayet ve hadisin üzerinde önemle durduğu “ilim”, faydasız olması yönüyle Hz. Peygamberin (a.s.) Allah’a sığındığı bir husus olmuştur. Hadis kaynaklarında sahih olan olarak kaydedilen bir rivayete göre Allah Rasûlü (a.s.), “Faydası olmayan ilimden sana sığınırım.” şeklinde duada bulunmuştur. İlme son derece önem veren hadislerin yanında bu rivayet ilmin ve ilimden maksadın ne olduğu konusunda düşündürücüdür. Bu makale söz konusu rivayeti yine aynı “faydasız ilim” bağlamındaki hadislerle ele alacak ve bu hadisler çerçevesinde yapılmış şerhlere yer verecektir. İlmin nasıl faydasız olabileceği ve hangi ilimlerin faydasız kabul edileceği ile ilgili söylenmiş hadis şerhlerinin yanı sıra bazı farklı eğilimli tefsir sahiplerinin görüşlerine değinilecektir. Sonuç kısmında da söz konusu rivayete dair yapılan şerhler ve “faydasız ilmi” açıklayan tefsirlerin ışığında özellikle günümüz İslami ilimler öğrenci ve araştırmacılarına yönelik tavsiyelerde bulunulacaktır. 

Özet:İslam dininin üzerinde önemle durduğu hususlardan birisi belki de en önemlisi Müslümanların ilme teşvik edilmesi olmuştur. Pek çok ayet ve hadiste doğru bilgiye ulaşmanın fazilet ve önemine yer verilmiştir. Ancak şu kadar var ki Hz. Peygamber (a.s.)  ilim tahsil etmenin ve ilim ehli olmanın aksine bazı hadislerinde faydasız ilimden Allah’a sığınmaktadır. Enes b. Malik’ten rivayet edilen “Allah’ım faydasız ilimden sana sığınıyorum.” (Tirmîzî, Daavât, 68) hadisine benzer diğer hadislerde de “faydasız ilim” uyarısında bulunulmaktadır. Hz. Peygamber (a.s.)’den sahih olarak nakledilen bu rivayetler İslam dininde ilmin “faydalı” ve “faydasız” olarak tasnif edilmesi gerekliliğine işaret etmektedir. İlmin fazileti hakkında rivayet edilen pek çok hadisin yanında bu “faydasız ilim” hadisleri hemen her konuda gerekli olan “istikamet” ve “orta yol” hassasiyetinin ilim hususunda da gözetilmesi lüzumunu ortaya koymaktadır. Nitekim “faydasız ilim” hadisini şerh eden hadisçilerin konu ile ilgili yorumlarına bakıldığında onların bilgi sahibi olma konusunda aşırıya gidilmemesine dair bir uyarıyı hadisten anladıkları görülmektedir. Aslına bakılırsa hemen her davranışın ve ahlaki tutumun ifrat, tefrit ve vasat olmak üzere üç mertebesi bulunmaktadır. Örneğin; kişinin uhrevi sorumluluklarını terk edecek derecede dünyaya bağlanması ifrat, dünyaya ait vazifelerini ihmal edecek seviyede ahirete yönelmesi tefrit, dünyayı ahiretin tarlası bilerek dünyevi ve uhrevi mesuliyetlerini dengeli bir şekilde ifa etmesi ise vasattır. Aynen bunun gibi söz konusu olan ilim hakkında da kişinin kendisini asla ilgilendirmeyecek ne dünyevi ne de uhrevi hiçbir faydası olmayacak şeyleri öğrenmeye çalışması ifrat, hayatına faydalı olacak bilgilere karşı lakayt kalması tefrit, hem kendine hem de diğer Müslümanların dünya ve ahiretine fayda sağlayacak bilgilerin peşine düşmesi ise vasattır. Makale bu sonuca ilgili hadise dair hadisçilerin ve muhtelif eğilimde müfessirlerin yapmış oldukları yorumlara dayanarak ulaşmıştır. Bu yorumlara göre ilmin faydasız oluşu ilmi tahsil eden kişinin niyeti ile alakalıdır. Tahsil edilen ilim her ne olursa olsun önemli olan kişinin bu ilimle nereye doğru yöneldiğidir. “Faydasızlık” belirli bir konuda tahsil edilen bilginin gereğinden fazla oluşu ile de alakalıdır. Birkaç günlük bir çalışma ile elde edilebilecek bir bilgiye haftalarca zaman ayırmak tüm bu ayrıntıları faydasız hale getirebilmektedir. Diğer taraftan bir ilmin faydalı olması için onun “Arapça” gibi İslami ilimlerin aleti mesabesinde olması da yeterli değildir. Muhtevası hadis, tefsir, nahiv, kelam vb. olan bir bilgi dahi kimi zaman gereğinden fazla meşguliyet ile faydasız olabilmektedir. Farz olan ibadetleri ikinci, üçüncü derecede bıraktıracak ya da daha önemli ve öncelikli vazifeleri ihmal ettirecek kadar kişiyi meşgul eden bir bilginin içeriğinin tefsir ya da hadis olması onu faydasız ilim olmaktan kurtaramayacaktır. Sufî müfessirlerin üzerinde durduğu bir yoruma göre de ilimden maksat “Allah’ın marifeti”dir. Maddiyat ve maneviyata dair her ne olursa olsun eğer Allah’ı tanımaya yardımcı oluyorsa bu bilgi kesinlikle faydalıdır. Bir başka yoruma göre ise faydasız ilim sahibinin amelinde ve takvasında herhangi olumlu bir davranış meydana getirmeyen ilimdir. Bu yoruma göre ilmin faydasızlığı sübjektif bir olgudur. Zira elde edilen herhangi bir bilginin hayırlı bir eyleme dönüştürülmesi hususu tamamen bireyin iradesine bırakılmıştır. Dolayısıyla ilmin faydalı ya da faydasız oluşu ilmi tahsil edecek olanlardan bağımsız olarak değerlendirilemez. Diğer yorumlara nispeten daha isabetli değerlendirilebilecek bu yaklaşıma göre elde edilen bilgi “dünyevi-uhrevi” fark etmeksizin Allah’ı tanımaya vesile kılınmalıdır. Evrende olup bitenleri sebep-sonuç ilişkisi çerçevesinde açıklamaya çalışan bilim, en nihayetinde her şeyin hikmetle tedbirini gören ve kâinatı eşsiz bir düzenle yaratan Allah’ı tanıttırmakla “faydalı ilim” haline dönüşmektedir. Araştırma tüm bu yorumlardan hareketle yedi sonuca ulaşmıştır. Bu sonuçlar ise özetle şu şekildedir: Hemen her hususta aşırılıklardan uzak durmayı emreden Hz. Peygamber (a.s.), söz konusu “ilim” olduğunda da aynı şekilde onun aşırı olma yönünden sakınmış ve ümmetini de sakındırmak istemiştir. Bir ilmin faydasız olup olmadığı konusunda kıstas anlaşıldığı kadarıyla nesnel değil özneldir. Kişinin mesleği ve hangi amaca matuf olarak nerede kullanacağına göre ilim faydalı ya da faydasız olabilmektedir. Aynı bilgi mesleği icabı, örneğin bir madenciye gayet faydalı iken bir hemşireye faydasız olabilmektedir. Yahut yaş aralığı ya da bilişsel seviyesinin bilgiyi kaldırabilme ve özümseyebilmeye elverişli olup olmamasına binaen yine bilgi kişiye göre faydalı ya da faydasız olacaktır. Bir bilginin faydalı olup olmamasında karar verici o bilgiyi tahsil etmeye çalışan kişinin kendisi olduğu gibi en az onun kadar onun akademik gelişimini üstlenen ya da gözeten kimseler olmalıdır. Bir bilginin faydalı olması bir bakıma o bilgiyi kişinin faydalı bir amele dönüştürmesi ile alakalıdır. Zira Hz. Peygamberin (a.s.) ilmi ile âmil olmayan kişilere yönelik tehditkâr hadisleri bulunmaktadır. O halde faydasız ilim, amel edilmeyen sadece sözden ibaret kalan bilgiler yığınıdır. Tüm bu sonuçlardan hareketle araştırma, İslami ilimlerin tahsilinde bulunanlara yönelik şöyle bir tavsiye ile son bulmaktadır: Her şeyi okumalıyım; her şeyi bilmeliyim hissiyatı ile girişilen okuma ve araştırmalar zihni bir disiplinden uzak, aceleci ve hırslı olacağı için “faydasız ilim” riskini barındırmaktadır. Bu itibarla talebeye düşen elde etmek istediği bir bilgiyi hangi maksatla öğreneceğini önceden tespit etmesidir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Tefsir, Faydasız İlim, Şerh

Evaluation of Collecting Knowledge within the Frame of ‘Useless Knowledge’ Hadith

Öz

The knowledge that many verses and hadiths emphasized on it has been subject that the Prophet Muhammad (pbuh) had resorted to Allah in terms of being useless. According to a hadith the Prohpet Muhammad (pbuh) prayed to Allah saying: “I resort to you from useless knowledge”. As against the hadiths have paid importance to the “knowledge” this narrative is thougt-provoking about what knowledge is. This article will discuss this narrative in the context of the same useless knowledge and deal with commentaries of these hadiths with opinions of some different tendencies of exegesis, as well as the hadith commentaries about how knowledge can be useless and which knowledges will be considered useless. In the conclusion part, in consideration of the commentaries about the mentioned narrative and the commentaries explaining the “hadith of useless knowledge” the advives will be made especially for the students and researchers of today's Islamic theology.   

Summary:Perhaps one of the most important aspects of Islam is its encouragement of Muslims to the knowledge. In many verses and hadiths, the virtue and importance of accessing the right information is dealt with. However, there are so many hadiths that Prophet Muhammad (peace be upon him) resorts to Allah from useless knowledge on the contrary being well up on the knowledge. According to a hadith narrated by Enes b. Malik and in other hadiths similar to the that, the Prophet Muhammad (pbuh) resorted to Allah from useless knowledge. (Tirmîzî, Daavât, 68) These narratives which were narrated from the Prophet Muhammad (pbuh) point to the necessity of the classification of knowledge in Islam as useful and useless. Along with the many hadiths narrated about the virtue of sciences these “useless knowledge”hadiths reveal the necessity of “middle way” sensitivity in almost all subjects. As a matter of fact, when considering the hadiths commenting on “useless knowledge” hadith it is seen that they have consist of a warning about “useless knowledge”.

In fact, almost every behavioral and moral attitude has three levels: exaggeration, understatement and middle way.  For example; the person who leaves his responsibilities of the worldly life and ignores the duties of the world paying huge attention to the hereafter is man of level “understatement”. In the other way the person who leaves his religious duties and never cares moral virtues is man of level “exaggeration”. But the person who doesn’t leave his responsibilities towards both of hereafter and worldly life is man of “middle way” level. Similarly; according to the knowledge the usefulness of a knowledge is that would be useful for the appeal of both himself and other Muslims in the world or other world and that knowledge will provide useful sides to the mankind and it will be useful for the all. Otherwise every knowledge which lack of utility for neither world nor other world is as part of before mentioned hadith. The article has reached this conclusion based on the interpretations of the hadiths on the incident and various commentators. According to these interpretations, being of a knowledge uselessis related to the intention of the its owner. No matter what the science is, the important thing is where the person is headed with this knowledge. 

Uselessness is also related to the excess of information collected in a certain subject. To spend so much time more than need for a detail can be useless. On the other hand, in order for a knowledge to be useful it is not enough that it is the instrument of Islamic sciences such as Arabic. The content of hadith, tafsir, grammar and kalam even can sometimes be useless with too much work. The fact that the content of the knowledge that occupies the person who occupies the second, third degree, or that occupies the people who are busy enough to negate the more important and priority tasks, cannot save it from being useless. According to a commentary (tafsir) of sufi commentators, the purpose of knowledge is recognizing of Allah (ma’rifatullah). This knowledge is certainly useful if it helps to know Allah, regardless of matter and spirituality. 

According to another interpretation, useless knowledge is that does not create any positive behavior in the process and the wage of the beneficiary. According to this interpretation, the utility of knowledge is a subjective phenomenon. The reason why any information obtained is transformed into an auspicious action is completely left to the will of the individual. Therefore, the usefulness or usefulness of knowledge cannot be evaluated independently from those whom will be collecting knowledge. According to this interpretation the knowledge has to be conducted to recognized Allah regardless of that it is worldly-otherworld. The science, which tries to explain what is happening in the universe within the framework of cause-effect relationship, provides useful knowledge by introducing Allah who sees the wisdom of all things and creates a unique order of the universe.

The research has reached seven conclusions based on all these comments. These results are summarized as follows: The Prophet Muhammed (pbuh) warns his ummah from useless knowledge just like he warns from every extremism. The criterion on whether a science is useless is not objective but subjective. According to a person’s occupation and where to use it the knowledge can be useful or useless. The same information can be useful for example for a miner while it may be useless for a nurse. However, whether or not the age range or the cognitive level is suitable for removing and absorbing knowledge, the information will be useful or useless to the individual. The decision-maker should be the ones who try to collect the knowledge, or the ones who assume the responsibility of his/her academic development or who cares about it. 

The usefulness of a knowledge is, in a way, related to the transformation of that knowledge into a beneficial labor. Because the Prophet Muhammed (pbuh) have a threatening hadith against non-scholars. Then it is useless science, it is not just the promise of knowledge is also a stack of knowledge. Based on all these results, the research ends with a recommendation for those whom are studying the Islamic sciences: All researches and readings have risk of being usefulness with that feeling: “I have to read everything; I have to know everything” because of those readings and investigations are far from a discipline and hasty and ambitious. In this respect, what the student has to know is to determine before obtaining an information why he is going to read and which purpose is behind of that reading.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Tafsir, Useless Knowledge, Commentary

Kaynakça

• Bağdâdî, Hatîb. el-Câmi’ li-ahlâki’r-râvî ve âdâbi’s-sâmi’. Thk. Mahmûd ed-Dahhân. Riyad: Mektebetu’l- maârif, 1983.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. Sahîhû’l-Buhârî. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2002.
• Bursevî. Rûhu’l-beyân. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-Arabî, ts.
• Çelebi, Ahmet. İslam’da Eğitim Öğretim Tarihi. Trc. Ali Yardım. İstanbul: Damla Yayınları, 2013.
• Dölek, Âdem. “Hadisler Işığında Temizlik ve İbadet Konularındaki Vesve-seler ve Tedavi Yolları”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 4/4 (2004): 48-71.
• Dölek, Âdem. “Sünnet Işığında Cimrilik Hastalığı ve Tedâvî Yolları”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 4/2 (2004): 95-128.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş’as. Sunenu Ebî Dâvûd. Thk. Şuayb el-Arnavût Şam: Dâru’r-riâleti’l-âlemiyye, 2009.
• Eren, Muhammet Emin. Hadis Edebiyatında Kitabu’l-İlm ve İlim Kelimesinin Kavramsal Tahlili. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2006.
• Görgün, Tahsin. Günümüzde Sünnetin Anlaşılması [Sempozyum Tebliğ ve Müzakereleri]. 29-36. Bursa, 2005.
• Gözütok, Şakir. “İslam ve İlim”. Dini Araştırmalar 8/22: 75-90.
• Hanbelî, İbn Recep. Beyânu fadli ilmi’s-selef alâ ilmi’l-halef. Riyâd: Dâru’s-sumey’î, 1406.
• İbn Abdilberr. Câmiu beyâni’l-ilmi ve fadlihî. Thk. Ebu’l- Eşbâl ez-Züheyrî. Dammam: Dâru İbni’l-Cevzî, 1994.
• İbn Mâce, Muhammed b. Yezîd. Sunenu İbn Mâce, Thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Kahire: Dâru ihyâi’l-kutubi’l-Arabiyye, ts.
• Kinânî, İbn Cemâa. Tezkiratu’s-sâmi’ ve’l-mütekellim. Beyrut: Dâru’l-beşâiri’l-İslâmiyye, 2012.
• Korkmaz, Mehmet. “Taşköprülü-Zâde’ye Göre Öğretmenlik ve Öğrencilik Ahlakı”. MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi 7/3 (2018): 297-318.
• Kuşeyri, Abdulkerîm. Letâifu’l- işârât. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 2007.
• Nesâî, Ahmed b. Şuayb b. Alî. es-Sunenu’l-kubrâ. Thk. Hasen Abdulmun’im Şelebî. Beyrut: Muessesetu’r-risâle, 1996.
• Önkal, Ahmet, “İslam Tarihçiliğinde Tarafsızlık Problemi”. Marife 5/1 (Bahar 2005): 257-269.
• Özköse, Kadir. “Zühd ve Sûfîlerin Zühde Yükledikleri Anlam Tasavvufta Dünyevileşmeye Tepkisel Yaklaşım”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 6/1 (2002): 175-194.
• Palabıyık, Abdülkadir. “Hadis Literatüründe ‘Kitab’ül-İlim’ler”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (2001): 151-189.
• San’ânî, Muhammed b. el-Emîr. et-Tahyîr li-îdâhîmaâni’n-teysîr. Thk. Muham-med Subhî b. Hasen Hallâk. Riyad: Mektebetu’r-ruşd, 2012.
• San’ânî, Muhammed b. el-Emîr. et-Tenvîr şerhu’l-câmii’s-sağîr. Thk. Muhammed İshâk Muhammed İbrâhîm. Riyad: Mektebetu Dâri’s-selâm, 2011.
• Seâlebi, Ebû Mansûr. Tahsînu’l-kubhi ve takbîhu’l-husn. Thk. Şâkir el-Âşûr. Irak: İhyâu’t-turâsi’l-İslâmî, 1981.
• Şa’râvî. Tefsîru’ş- Şa’râvî. Kahire: Ahbâru’l-yevm, 1991.
• Tirmîzi, EbûÎsâ. el-Câmiu’l-kebîr. Thk. Beşşâr Avad Ma’rûf. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1996.
• Yar, Mustafa Fatih. Kitâbu’l-İlim ve Hadis Kaynaklarındaki Yeri. Yüksek Lisans tezi, Selçuk Üniversitesi, 2010.
• Zernuci, B. Talim’ul Müteallim. Trc. Yunus Vehbi Yavuz. İstanbul: Feyiz Ya-yınları, 2011.