İbnü’l-Cevzî’nin Zemmü’l-hevâ Adlı Eseri: Takdim ve Tahlil

Yıl 2020, Sayı: 40, 431 - 448, 20.03.2020

Adnan Arslan

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.647102

Öz

İnsanı diğer canlılardan farklı kılan en ayırt edici özelliği onun derin ve geniş muhabbet kabiliyetidir. Ancak her kabiliyette olduğu gibi insanın muhabbet kabiliyeti de ifrat ve tefritle malul olabilmektedir. Hemen her beşerî davranış ve tepkide Kur’an ve sünnet rehberliğinde ölçü vaz eden İslam ilim geleneği, söz konusu “muhabbet” olduğunda da insanın bu kabiliyetini “vasat”ta tutmak için ifrat tefrit uyarılarında bulunmuştur. Söz konusu bu uyarıları derli toplu bir halde sunma teşebbüslerinden birisi Hanbeli Mezhebi’nin Hicrî altıncı yüzyılda medar-ı iftihar bir ismi olan Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî’ye aittir (öl. 597/1201). İbnü’l-Cevzî, yaşadığı dönem Bağdat’ında etkin olan pek çok Hanbeli Mezhebi mensubu âlimden ders almıştır. Ders aldığı âlimlerin bir kısmı Hanbeli Mezhebi’nin nakilci ve kelam karşıtı eğiliminin aksine akli yorumlara ve dolayısıyla da kelama meyletmiştir. İbnü’l-Cevzî de bunun etkisiyle olmalı ki, aşk olgusuna sadece Hanbeli Mezhebi’nin -nehy-i ani’l-münker- sade-dinde sert yasaklayıcı tavrıyla yaklaşmamıştır. Yaşanan halet-i ruhiyenin zaman zaman arka planına geçerek derin analizlerde bulunmaya çalışmış ve sorunla başa çıkmak için kök nedenleri irdelemiştir. Nitekim Abbasiler döneminde İslam toplumunda ahlaki yozlaşmanın yaygınlık gösterdiği bilinmektedir. Anlaşılan bu yozlaşmadan “sevgi” de nasibini almış ve dünyevi-uhrevi felâketlerle son bulacak ölçüsüz aşklar, Müslüman bünyeyi kemirir hale gelmiştir. İbnü’l-Cevzî toplumun kanayan yaraların-dan birine tuz basmaya çalışmıştır. Kaleme aldığı Zemmü’l-hevâ adlı eserinde telif amacı bizzat müellif tarafından açıkça belirtilmiştir. İbnü’l-Cevzî’ye birisi gelmiş ve kendisinin aşk acısı çektiğini ve bu acıdan da bir türlü kurtulamadığını ifade etmiştir. Derdine derman arayan şahsın acınası hali, İbnü’l-Cevzî’nin ifadesiyle onun himmetini tahrik etmiş, böylece müellif hem o şahsın hem de aynı halet-i ruhiyeyi yaşayan kimselerin gönlüne su serpecek bir nasihat seçkisi kaleme almıştır. İbnü’l-Cevzî, Zemmü’l-hevâ adlı eserinde kişinin akıbeti düşünmeyen hevesler anlamındaki “hevâ”sına uymasının dünyevi ve uhrevi kötü sonuçlarından bahsetmiştir. Bu sonuçlara dikkat çevirerek akıl ve iradeyi güçlendirmeyi ve Müslüman ferdin bireysel ve sosyal vazifelerini daha verimli yerine getirebilmesini amaçlamıştır. Bunu yaparken rivayete ve teslimiyete dayalı mezhepsel görüşünün etkisiyle ayet ve hadisleri çoğu kez yorumsuz nakletmiş ve Arapların divanı olan şiiri oldukça etkin kullanarak edebiyatın tesirinden yararlanmıştır. Müellif bir bütün halinde “aşk” olgusuna olumsuz yaklaşıyor gibi görünse de gazel şiirlerinden yapılan alıntıların fazlalığı ve aşırıya kaçmamak şartıyla aşkın bireyi olgunlaştırıcı yönlerinin bulunduğu düşüncesini paylaşması dikkat çekicidir. Eser elli bâb ve her bâb da kendi içinde belli bir standardı olmayan fasıllardan müteşekkildir. Müellif, bâb başlıklarından sonra girişte nadiren de olsa konuya ilişkin yorumlarda bulunmuştur. İbnü’l-Cevzî’ye göre hevâ denilen his çoğunlukla acil olan lezzetlere gözünü dikmektedir. Hatta bu peşin lezzetler elemlerle âlûde olsa ve akıbetinde büyük lezzetlerin kaybına sebebiyet de verse, heva denilen şey işte bu hazır lezzetlerin peşini bırakmayacaktır. Akıl ise hevânın tam tersine, akabinde elem bulunan bir lezzeti terk etme gerekliliğini bilecektir. Çocuğun akli melekesi henüz gelişmediği için kendisine zarar vere-bilecek şeylere meyletmektedir. Hâlbuki yetişkin kimseler çocuğun bu halini bildikleri için onu engelleyecektir. Aynı şekilde hayvanlar da akli muhakeme yetisinden mahrum oldukları için hazır lezzetlerin peşinde koşmakta hatta tuzaklara düşürülerek telef olmaktadırlar. Öyle ise akıl hevâya galip gel-meli ve akıbeti düşünerek hevânın meyillerini dizginlemek gereklidir. İbnü’l-Cevzî’ye göre kimilerinin aşka düşme sebepleri tekrar ve süreklilik arz eden bakışlarıdır. Aslında karakter olarak kendisine çok da uygun olmayan bir kişiye ısrarlı bakışlar dahi aşkın alevlenmesine neden olabilmektedir. Sadece bakışlarla değil, uzun süre “muhâlata” yani beraberliğin de umulmadık bir aşka düşürmesi muhtemeldir. Tekerrür eden bakışların, nihayetinde aşka düşürmesi bir bahçeye benzetilmiştir. Bu bahçe-ye kişi bir fidan eker ve onunla ilgilenirse fidan daha da neşvünema bulacaktır. Yoksa sulanmayıp ihmal edilen bir filizin istifade edilecek bir ağaca dönüşmesi uzak bir ihtimaldir. Bunun gibi aşka dair daha pek çok değerlendirmeler çalışmada ele alınmıştır. Diğer taraftan eserin biçim ve içerik bakı-mından zaman zaman eleştirilerde de bulunulmaktadır. Örneğin gereksiz tekrarlar anlamına gelen haşv olgusu bağlamında eser tenkide tabi tutulmuştur. Görüldüğü kadarıyla Zemmü’l-hevâ, azım-sanmayacak sayıda “gereğinden fazla tekrar”lı pasajlarla “haşv”e eğilimlidir. Bir başka açıdan bakıldığında da eserin telif amacı ile doğrudan ilişkili olmadığı konulara girdiği görülmektedir. Örneğin; eserde livata/eşcinselliğin cezasına dair hukuki uygulamalara değinilmiştir. Eserin başlığından muhtevanın edebi ve ahlaki oluşuna kadar tüm yönleri beraber düşünüldüğünde, “livata” fiilinin cezasına dair değerlendirmelerin eserin bütünlüğü içerisinde “maksadı aşan” bir çıkış olduğu söylenebilir. Çalışmada esere dair başka açılardan da eleştiriler yöneltilmiştir. Sonuç olarak; İbnü’l-Cevzî’nin Türkçeye çevrilmiş pek çok eseri bulunmaktadır. Ancak Zemmü’l-hevâ’nın henüz Türk literatürüne kazandırılmadığını görüyoruz. Kanaatimizce müellifin bu eserinden özellikle genç kesimin istifade edeceği pek çok bilgiler ve takdire şayan ikna gücü yüksek yaklaşımlar bulunmaktadır. Ancak bu çalışmanın ulaştığı sonuca göre tavsiyemiz şudur ki eserde, günümüz okuyucusuna pek bir şey sun-mayacak uzun rivayet senetleri, gereğinden fazla tekrarlar ve sadet harici ayrıntılar yer almaktadır. Bunların hazfinin zikrinden evla olduğu ve olası bir çeviride bu noktalara dikkat edilmesinin, eserden daha etkin istifade edilmesi bakımından yararlı olacağı kanaatimizdir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Arap Dili, İbnü’l-Cevzî, Zemmü’l-hevâ, Mecazi Aşk

Dham al-Hawā for Ibn Al-Jawzī: Presentation And Critic

Öz

The most distinctive feature that distinguishes human being from other living creatures is his/her deep and broad love ability. However, as in all abilities, the ability of love can be disabled with ifrat and tafrit. (exaggeration/understate¬ment). The Islamic tradition, which teach the measure under the guidance of the Qur’an and the Sunnah for almost every human behavior and reaction, also made ifrat/tafrit warnings to keep ability of “love” in “mediocre”. One of the attempts to present these warnings in a tidy manner belongs to Ibn al-Jawzī, who was a name of the source of pride of the Ḥanbalī school in the sixth century (d. 597/1201) Ibn al-Jawzī took lessons from many scholars of Ḥanbalī school who were active in Baghdad. Contrary to the transmitting and anti-kalām tendency of the Ḥanbalī school, some of the scholars who took the lessons tended to rational interpretations and kalām. Ibn al-Jawzī must also have been influenced by this fact that he has not approached the phe-nomenon of love only with the harsh prohibitive attitude of the Ḥanbalī school. He tried to make deep examination by gooing to the background of the feeling from time to time and tried to make deep analyzes and analysed the root causes to deal with the problem. As a matter of fact, it is known that moral degeneration was common in the Islamic society during the Abbasid period. Apparently, the “love” also got its share from this degeneration and the measureless love that will end with worldly-destructive currents has gnawed the Muslim body. Ibn al-Jawzī tried to cope with one of the bleeding wounds of the society. In his work Dham al-Hawā, the purpose of the work was clearly stated by the author himself. Someone came to Ibn al-Jawzī and stated that he suffered from love and that he could not get rid off this pain. The patheticness of the person seeking a cure for his troubles pro-voked his patronage with the words of Ibn al-Jawzī, so the author wrote a selection of advice that would sprinkle the hearts of both that person and those who lived the same spirit. In his work, Ibn al-Jawzī, talked about the worldly and destructive consequences of the person’s compliance with the “hawa”, which means whim that does not think about the fate. By drawing attention to these facts, he aimed to strengthen reason and will and to enable the Muslim person to perform individual and social duties more efficiently. While doing this, he often conveyed the verses and hadiths without interpretation with the effect of the sectarian view based on narration and surrender, and also bene-fited from the influence of literature by using the poetry, which was the diwan of the Arabs, very effectively. Although the author seems to be approaching the phenomenon of “love” as a whole negatively, it is remarkable that the quotations he made from the ghazal poems and the idea he shared that love without overdo has maturing effect on individual. The work is composed of fifty chapters and chapters, each of which has no specific standard in itself. Although the author seems to be approaching the phenomenon of “love” as a whole, it is remarkable that the quotations made from the ghazal poems share the idea that they have maturing aspects of the transcendent, provided that they do not overdo it. The work is composed of fifty chapters and each of chapters has no specific standard in itself. The author, after the headlines, rarely made comments on the subject at the begin-ning. According to Ibn al-Jawzī, the feeling called “hawa” sets its eyes on flavors that are mostly urgent. In fact, even if these ready-made tastes are mashed with pain and cause loss of great tastes, what is called “hawa” will not give up on follow these ready-made tastes. Mind, on the contrary, will know the necessity to abandon a delicacies that is followed by pain. As the child's reason ability has not yet developed, it tends to things that can harm it. However, adults will prevent him because they know this state of the child. Likewise, because the animals are deprived of reasoning ability, they are running after ready-made delicacies and even perished by being trapped. So, the reason must prevail, and it is necessary to restrain the tendencies of the hawa by thinking about the fate. According to Ibn al-Jawzī, the reasons for some of them falling in love are the result of their repetitive and continuing glances. In fact, even insistent glances at a person who is not very suitable for him/her as a character may cause love to flare up. It is possible that not only glances, but also togetherness for a long time (muhālata) will lead to an unexpected love. The repetitive glances ultimately tranforming to fell in love likened to a garden. If a person plants a sapling and takes care of it, the sapling will develop further. Otherwise, it is not a remote possibility that if a sprout not watered and neglected turns into a tree. Many other evaluations of love such as this are discussed in the study. On the other hand, some critics are made about form and content. For example, the work was criticized in the context of the case of khashw, which means unnecessary repetitions. As it can be seen, Dham al-Hawā is prone to “khashw” with a considerable number of “more than necessary repetitions” passages. From another point of view, it is seen that the work enters into issues that are not directly related to the purpose of the work. For example; in the work, legal practices regarding the punishment of homosexuality are mentioned. Considering all aspects of the work, from the title of the work to the literary and morality of the content, it can be said that the evaluations regarding the punishment of the homosexuality are an “exceeding purpose” in the integrity of the work. In the study, criticisms were made from other aspects of the work. As a result; there are many works for Ibn al-Jawzī which were translated into Turkish. However, Dham al-Hawā has not yet been brought into the Turkish literature. In my opinion, there is a lot of information and admirable persuasive approaches that the young people will benefit from this work. However, according to the conclusion of this study, our recommendation is that the work includes long narratives, more repetitions and extraordinary details that will not present much to today's reader. I am of the opinion that It would be better than not to translate them, and it will be useful to pay attention to these points in a possible translation in order to benefit from the work more effectively.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Arabic Language and Rhetoric, Ibn al-Jawzī, Dham al-Hawā, Metaphoric Love

Kaynakça

• Abdullah, Muhammed Hasen. el-Hubbu fi’t-turâsi’l-Arabî. Kuveyt: Âlemu’l-Ma’rife, 1980.
• Arı, Mehmet Salih. “Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî’nin Hayatı, Eserleri ve Tarih Metodolojisi”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 23 (2012), 165-186.
• Arslan, Adnan. “İbn Dâvûd Ez-Zâhirî’nin ez-Zehra Adlı Eserinde Aşkın Fıkhı, Eskiyeni 39 (Eylül 2019), 239-254.
• Başaran, Selman. “Enmâtî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 11/244. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Bayram, İbrahim. “İbnü’l-Cevzî’nin Akıl Anlayışı”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 44 (2018), 69-108. Bikâî, Muhammed Hayr. “Min tarâifi’t-tasnîf fi’l-cuz’i’l-evvel min kitâbi’z-zehra”. Mecelletu mecmai’llugati’l- Arabiyyeti’-Urduniyye 25/60 (2001).
• Çalışkan, Necmettin. “Kehf Sûresi Bağlamında Hz. Mûsâ ve Sâlih Kul (Hızır) Kıssası ve Antakya’da Hızır İnancının Sosyo-Kültürel Etkiler”. Toplum Bilimleri Dergisi 9/18 (Temmuz-Aralık 2015), 43-262.
• Dölek, Adem. “Hadîsler Işığında Temizlik ve İbâdet Konularındaki Vesveseler ve Tedâvî Yolları”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 4 (2004), 47-71.
• İbn Hanbel, Ahmed. Müsned. thk. Şuayb Arnavûd. Beyrut: Muesesetu’r-risâle, 2001.
• Durmuş, İsmail. “Uzrî Aşk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/259-261. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Düzgün, Şaban Ali. “Sevginin İstismarı ve Sevgide Aşırılık (Kültler)”. Kelam Araştırmaları 9/2 (2011) 19-40.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. İhyâu ulûmi’d-dîn. Beyrut: Dârû İbn Hazm, 2005.
• Gazzûlî Hâşim, Abdülazîz Seyyid. İbnu’l-Cevzî el-İmâmu’l-murebbî ve’l-vâizu’l-belîğ ve’l-âlimu’l-mutefennin. Şam: Dâru’l-kalem, 2000.
• Göcen, Gülüşan. “İslam’da Aşk Tasavvuru –Hanbelilik Örneği”-. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 10/2 (2010), 331-341.
• Hafâcî, İbn Sinân. Sirru’l-fesâha. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1982.
• Hâlidî, Muhsin Semîh. “el-Hevâ: Dirâse mevduiyye li’l-mustalahi’l-Kur’ânî”. Dirâsâtu ulûmi’ş-Şerîa ve’l-kânûn 37/2 (2010), 456-475.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir. Makâsidu’ş-Şerîati’l-İslâmiyye. thk. Muhammed el-Habîb İbnu’l-Hûce. Katar: Vizâratu’l-evkâf, 2004.
• İbn’ül-Cevzi, Ebü'l-Ferec Abdurrahman b. Ali. el-Muntazam. thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ. Mustafa Abdulkâdir Atâ. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1995.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l- Ferec Abdurrahman. Zemmü’l-hevâ. thk. Hâlid Abdüllatîf es-Sebu’l-Alevî. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-Arabî, 1998.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü'l-Ferec Abdurrahman b. Ali. Bahru’d-Dumu’. Tantâ: Dâru’s-sahâbe li’t-turâs, 1992.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü'l-Ferec Abdurrahman b. Ali. Def’u şubuhâti’-t-teşbîh, thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî. Kahire: el-Mektebeu’l-Ezheriyyetu li’-turâs, ts.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü'l-Ferec Abdurrahman b. Ali. Kitâbu’l-birri ve’s-sıle. thk. Âdil Abdulmevcûd. Beyrut: Muesesetu’l-kütübi’s-sekâfiyye, 1993.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü'l-Ferec Abdurrahman b. Ali. Tenbîhu’n-nâimi’l-gamr alâ mevâsimi’l-umr. Tantâ: Dâru’s-sahâbe li’t-turâs, 1991.
• Kılıçarslan, Mehmet. “Hayâtu İbni’l-Cevzî ve menhecuhû fi’t-tefsîri min hilâli zâdi’l-mesîr”.
• Namık Kemal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/2 (2016), 69-88.
• Koca, Ferhat. “Hanbeli Mezhebi” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15/538-539. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Köse, Saffet. “İbnü’z-Zâgūnî” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 21/242. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Nemle, Abdulkerîm b. Alî b. Muhammed. el-Mühezzeb fî ilmi usûli’l-fıkhi’l-mukâran. Riyâd: Mektebetu’r-rüşd, 1999.
• Rakiyy, Fadıl b. Halef. İbn Ebi’d-Dünyâ: Muhaddisen ve muslihane. Riyâd: Dâru atlasi’l-hadrâ, 2012.
• Sâlih, Mâcid Uceyl. Melâmihun fi’l-makâleti fî kitâbi zemmi’l-hevâ: Dirâse mevduiyye fennîye. Yüksek Lisans Tezi, Musul Üniversitesi, 2005.
• Süyûtî, Celâleddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. ed-Dîbâc alâ sahîhu’l-Muslim. thk. Ebu’l-İshâk el-Huveynî. Suudi Arabistan: Dâru İbn Afvân, 1996.
• Yavuz, Yusuf Şevki, Avcı, Casim. “İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 20/550-551. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İbn Akîl, Ebü’l-Vefâ. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19/ 301-304. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Yıldırım, Enbiya. “İbnu’l-Cevzî’nin Hadisçiliğine Genel Bir Bakış”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/1 (Haziran 2006), 73-125.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Abbâsiler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 1/46. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Zehebî, Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru A’lâmi’n-nubelâ. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf - Muhyî Hilâl es-Serhân. Beyrut: Muesesetu’r-Risâle, 1985.