Effect of Touching the Opposite Sex on Ablution in Sects which are not Sunni

Yıl 2020, Sayı: 40, 9 - 35, 20.03.2020

Yakup Mahmutoğlu , İdris Cebeci

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.660193

Öz

Islam placed great emphasis on an uninterrupted link between the servant and the creator. Un-doubtedly, one of the most important elements that strengthen this link is the sincere worship of the servant to the God. Since prayer (salāt), on the other hand, is the most important of these worships, the ablution and dry ablution (tayammum), which are accepted as a preparation for prayer, were considered as important.
In the Qur’ān, ablution and dry ablution topics are dealt as detached in verse 6 of al-Māidah and verse 43 of al-Nisā. As a result of the efforts made by Islamic scholars towards understanding these two verses, many comments and Islamic judicial opinion emerged.
One of the most important disputes that arise in the context of these two verses is whether touch-ing the opposite sex has spoil the ablution or dry ablution. There have been many disputes about what is meant in the aforementioned verses from the first period (‘aṣr al-sa‘adah) namely; the following statement mentioned as one of the situations in which ablution and dry ablution should be taken: “… أو لامستم النساء (aw lāmastum al-nisā’a/or when you touch women)…” some scholars said, the statement of “… أو لامستم النساء ( aw lāmastum al-nisā’a/or when you touch women )” means, touch; some said it means touch with lust, others said it was figuratively sexual intercourse (jimā). Based on these different meanings, some scholars have expressed an Islamic judicial opin-ion as “touching the opposite sex in absolute terms”, some “touching only with lust” and others “sexual intercourse with women” spoils the ablution and dry ablution.
In the study, the opinions of the non-Sunnī Shiite-Jafarī, Shiite-Zaydīs and Khārijī-Ibāzīs sects on the subject of “lams/mulāmasa (touch, intercourse)” in the context of the relevant verses, reason (‘aql) and revealed (naql) evidences based on their opinions, and their answers to scholars and sects in opposition to defend their views, were made by referring to basic resources as much as possible.
When dealing with the subject, firstly, the meaning of the words “lamasa/lāmasa” in the men-tioned verses is referred in some important classical dictionaries, in the meaning of the works such as Gharib al-Qur’ān and in tafsīr (Qur’ān interpretation) sources. The reading of the related verses, how these differences were evaluated by various Qur’ān recitations (qira’at) and Islamic jurists, and their effects on meaning were revealed. Afterwards, the verses (al-Māidah 5/6, al-Nisā 4/43) and hadīths were mentioned with their meanings and were briefly evaluated in order to provide a basis for the views of non-Sunnī sects. In this context, the approaches of Jafarī, whose understanding of hadīth method is different from others, to the concept of hadīth/narration, are briefly given.
After the foregoing explanations made above, the views and evidence of non-Sunnī sects on lams/mulāmasa (touching) were revealed in detail and the following findings were reached: The Shiite-Jafarī tried to explain the issue of lams/mulāmasa only with the narrations coming from the imams of the People of the Household (ahl al-bayt) especially in the early periods due to their hadīth understanding and some sectarian attitudes. Other did not include any narrations (tran-scripts) from many companions (ṣahabah) and tabi‘in (ones who saw ṣahabah). They also did not need to refer rational (‘aqlī) and dictionary-based evidence. In this respect, it is possible to say that they exhibit a very different and/or protective approach compared to other sects. However, it was observed that Jafarīs displayed different methods within the sect while dealing with the subject of mulāmasa in the historical process. For example, the first scholars of the Shiite-Jafarīs belonging to the Ahbārī tradition understood this subject only in the light of the narrations from the imams. They strongly opposed to resort to any other evidence than these narrations. Whereas the Usūlīs (and especially the 6th century scholar Tabarsī) that emerged in later periods, in addi-tion to the narrations from the innocent imams, also took into account the companions of Prophet Mohammad (ṣaḥabah), ones who saw ṣahabah (tabiīn) and the narratives from the Sunnī scholars, as well as the rational (‘aqlī) and dictionary-based evidences. As a result, Jafarī accepted the view that the expression “… أو لامستم النساء (aw lāmastum al-nisā’a …” in the relevant verses is a metaphorical sexual intercourse in the light of the narrations coming from the imams. Therefore, they argued that regardless of whether they were mahram (within the relationships forbidden for marriage) or nāmahram (unrelated), opposite sex kissing or touching each other would in no way spoil the ablution. Regarding this view, it was also said that there was no conflict within the sect and even an alliance (ijmā).
While the Shiite-Zaydīs also included an inference on lams/mulāmasa, unlike the Jafarīs, they included not only the narrations coming from imams of the People of the Household (ahl al-bayt) but also many hadīths and narrations in the sources regarded as valid by the sects outside the Shiites. Again, contrary to the Jafaris, they tried to support their views with rational and diction-ary-based evidence. For this reason, it can be said that the Zaydîs behaved relatively more posi-tively about the mulāmasa. Zaydīs stated that the purpose of the expression “… أو لامستم النساء (aw lāmastum al-nisā’a …” is a metaphorically sexual relationship according to the narrations that come through the companion of Prophet Mohammad, ones who saw ṣahabah and imams. In this respect, they adopted the view that men and women touching each other, regardless of whether they are mahram or nāmahram, will in no way spoil the ablution.
On the other hand, the Khārijī-Ibāzīs focused more on stains (al-najasa) and sin when they were writing the ablution situations in their early works. For this reason, it was observed that touching the opposite sex did not specifically deal with ablution. Therefore, they did not pay much atten-tion to the fact that the expression “… أو لامستم النساء (aw lāmastum al-nisā’a …” in the relevant verses is true or metaphorical. However, it has been observed that they have devoted quite a lot to the subject of mulāmasa in their recent works, especially Ma‘arij al-A‘mâl. Therefore, according to the Ibāzīs, since the words of lamasa/lāmasa in the relevant verses are sexual intercourse in a figura-tive sense, the absolute touching the opposite sex does not spoil ablution. However, because they argue that any bad words and behaviors that are accepted as sin will spoil ablution, these people said that looking or touching the woman’s body (the whole body except hand and face), which is forbidden to look at, will spoil ablution. And either they said that looking and touching with lust in places where it is not forbidden to look will destroy the ablution. In addition, it was observed that they used almost every hadīth/narration that supports their views as evidence, regardless of whether they are authentic or not. 

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Jafarī, Zaydī, Ibazī, Ablution, Touch

Sünnî Olmayan Mezheplerde Karşı Cinse Dokunmanın Abdeste Etkisi

Öz

İslam dini, kul ile yaratıcısı arasında kesintisiz bir bağın bulunmasına önem vermiştir. Kuşkusuz bu bağı kuvvetlendiren en önemli unsurlardan biri, kulun rabbine ihlaslı bir şekilde yapmış oldu-ğu ibadetleridir. Namaz ise, bu ibadetlerin en önemlisi olduğu için namaza hazırlık sayılan abdest ve teyemmüm de o derece önemli kabul edilmiştir.
Kur’ân-ı Kerim’de, abdest ve teyemmüm konuları, Mâide sûresi 6. ve Nisâ sûresi 43. âyetlerde müstakil olarak ele alınmıştır. İslâm âlimlerinin bu iki âyeti anlamaya yönelik ortaya koydukları emek ve gayret neticesinde birçok yorum ve ictihâd ortaya çıkmıştır.
Bu iki âyet çerçevesinde ortaya çıkan en önemli ihtilaflardan biri, karşı cinse dokunmanın abdesti veya teyemmümü bozup bozmadığı konusudur. Şöyle ki; bahsi geçen âyetlerde, abdest ve te-yemmüm alınması gereken durumlardan biri olarak zikredilen “… أو لامستم النساء (ev lâmestumu’n-nisâe/ya da kadınlara dokunduğunuzda)…” ifadesi ile ne kast edildiği hakkında, ilk dönemden (asr-ı saâdetten) günümüze kadar süre gelen birçok ihtilaf söz konusu olmuştur. Bazı âlimler, “… أو لامستم النساء (ev lâmestumu’n-nisâe)…” ifadesinden kast edilen mananın mutlak dokunmak; bazıları şehvet-le dokunmak, bazıları ise mecazî anlamda cinsel birliktelik (cimâ) olduğunu söylemişlerdir. Bu farklı anlamlandırmalara bağlı olarak, bir kısım âlimler, “karşı cinse mutlak anlamda dokunmak”; bir kısmı, “sadece şehvetle dokunmak”; bir kısmı da, “kadınlarla cimada bulunmak” abdesti ve teyemmümü bozar şeklinde ictihâda varmışlardır.
Çalışmada, Sünnî olmayan Şiî-Caferî, Şiî-Zeydî ve Haricî-İbâzî mezheplerinin, ilgili âyetler bağla-mında “lems/mülâmese” konusu hakkındaki görüşleri, görüşlerini dayandırdıkları aklî ve naklî deliller ve de kendi görüşlerini savunma sadedinde karşıt görüşteki âlim ve mezheplere vermiş oldukları cevaplar, mümkün mertebe temel kaynaklara başvurulmak suretiyle ortaya konulmuş-tur.
Konuyu ele alırken ilk olarak, zikredilen âyetlerde yer alan “lemese/lâmese” kelimelerinin önemli bazı klasik sözlüklerde (mu‘cemler), Ğarîbu’l-Kur’ân türü eserlerde ve tefsir kaynaklarında hangi manada kullanıldıklarına, ilgili âyetlerin kıraât farklılıklarına, bu farklılıkların müfessirler ve fakih-ler tarafından nasıl değerlendirildiklerine ve manaya olan etkilerine temas edilmiştir. Ardından ilgili âyetler (el-Mâide 5/6, en-Nisâ 4/43) ve hadîsler mealleriyle zikredilmiş ve Sünnî olmayan mezheplerin görüşlerine dayanak teşkil etmeleri açısından kısaca değerlendirilmişlerdir. Bu çerçevede, hadîs usulü anlayışı diğerlerine göre farklı olan Caferîlerin hadîs/rivâyet kavramına yaklaşımlarına da kısaca yer verilmiştir.
Yukarıda yapılan ön bilgi mahiyetindeki açıklamalardan sonra, Sünnî olmayan mezheplerin lems/mülâmese konusundaki görüşleri ve delilleri ayrıntılı olarak ortaya konulmuş ve şu bulgula-ra varılmıştır:
Şiî-Caferîler, başta hadîs usulü anlayışları ve mezhep içi bazı muhafazakâr tutumları sebebiyle, lems/mülâmese konusunu özellikle ilk dönemlerde sadece ehl-i beytin masum imamlarından gelen rivâyetlerle açıklamaya çalışmışlardır. O kadar ki, ne birçok sahabe ve tabiînden gelen ri-vâyetlere (naklî delillere) yer vermişler, ne de aklî ve lugavî delillere başvurma gereği duymuşlar-dır. Bu bakımdan, diğer mezheplere göre oldukça farklı ve/veya korumacı bir yaklaşım tarzı sergi-lediklerini söylemek mümkündür. Ne var ki, Caferîlerin, tarihsel süreçte mülâmese konusunu ele alırken mezhep içinde farklı yöntemler sergiledikleri de görülmüştür. Söz gelimi, Şiî-Caferîlerin, Ahbârîlik geleneğine mensup ilk dönem âlimleri, konuyu sadece ehl-i beytin masum imamların-dan gelen rivâyetler ışığında anlamışlar; bu rivâyetler dışında başka bir delile başvurmaya ise şiddetle karşı çıkmışlardır. Buna karşılık daha sonraki dönemlerde ortaya çıkan Usûlîler (ve özel-likle hicri 6. asır âlimi Tabersî) ise, masum imamlardan gelen rivâyetler yanında, birçok sahabe, tabiîn ve sünnî âlimlerden gelen rivâyetleri ve de aklî ve lugavî delilleri de dikkate almışlardır. Sonuçta Caferîler, ilgili âyetlerde yer alan “… أو لامستم النساء (ev lâmestumu’n-nisâe)…” ifadesinin, imamlardan gelen rivâyetler ışığında, mecâzî anlamda cinsî münasebet (cimâ) olduğu görüşünü kabul etmişler. Bu sebeple de, mahrem veya nâmahrem olduklarına bakılmaksızın karşı cinslerin -birbirini öpmeleri de dâhil- birbirine dokunmalarının hiçbir şekilde abdesti bozmayacağını sa-vunmuşlardır. Bu görüş hususunda mezhep içinde ihtilaf olmadığı ve hatta ittifak (icmâ) olduğu da söylenmiştir.
Şiî-Zeydîler, lems/mülâmese konusunda istidlalde bulunurken, Caferîlerden farklı olarak, sadece ehl-i beyt imamlarından gelen rivâyetlere değil, aynı zamanda Şiîlerin dışındaki mezheplerce muteber sayılan kaynaklarda yer alan birçok hadîs ve rivâyete de yer vermişlerdir. Yine, Caferîlerin aksine, görüşlerini aklî ve lugavî delillerle de destekleme yoluna gitmişlerdir. Bu sebeple Zeydîle-rin mülâmese konusunda nispeten daha mutedil davrandıkları söylenebilir. Zeydîler, “… أو لامستم النساء (ev lâmestumu’n-nisâe)…” ifadesinden maksadın, başta ehl-i beyt ve diğer birçok sahabe, tabiîn ve imamlar yoluyla gelen rivâyetlere göre, mecâzen cinsel birliktelik olduğunu belirtmiş-lerdir. Bu itibarla onlar, erkek ve kadınların, mahrem veya nâmahrem olmalarını dikkate almadan, birbirine dokunmalarının hiçbir şekilde abdesti bozmayacağı görüşünü benimsemişlerdir.
Hâricî-İbâzîler ise, ilk dönemlerde kaleme aldıkları eserlerinde, abdesti bozan durumları zikreder-ken daha çok necasetin çıkması ve günah işlenmesi üzerine yoğunlaşmışlardır. Bu sebeple karşı cinse dokunmanın abdeste etkisini özel olarak ele almadıkları görülmüştür. Dolayısıyla ilgili âyetlerdeki “… أو لامستم النساء (ev lâmestumu’n-nisâe)…” ifadesinin, hakikî veya mecâzî olmasına pek fazla değinmemişlerdir. Ancak başta Me‘aricu’l-A‘mâl olmak üzere son zamanlarda telif ettikleri eserlerinde mülâmese konusuna oldukça yer ayırdıkları görülmüştür. Şu halde İbâzîlere göre, ilgili âyetlerde yer alan lemese/lâmese kelimeleri, mecâzî anlamda cinsel birliktelik olduğu için, mahrem veya nâmahrem olduğuna bakılmadan karşı cinse mutlak olarak dokunmak abdesti bozmaz. Bununla birlikte günah kabul edilen her türlü kötü söz ve davranışın abdesti bozacağını savunmaları sebebiyle, kadının vücudundan bakılması haram olan avret mahalline (el ve yüz hariç bütün vücuda) bakmanın veya dokunmanın yahut da bakmanın haram olmadığı yerlere şehvetle bakmanın ve dokunmanın abdesti bozacağını söylemişlerdir. Ayrıca onların bu konuda, görüşle-rini destekleyen hemen her hadîsi/rivâyeti, sahih olup olmadığı ayırımı yapmaksızın delil olarak kullandıkları da görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku, Caferî, Zeydî, İbâzî, Abdest, Dokunma

Kaynakça

• ‘Âmilî, Muhammed b. Alî el-Mûsevî. Medâriku’l-İhkâm Şerhu Şerâi‘i’l-İslâm. Thk. Muessesetu Âl-i Beyt li İhyâi’t-Turâs. 1 Baskı. 9 Cilt. Meşhed/Îrân: Muessesetu Âl-i Beyt li İhyâi’t-Turâs, 1410h.
• Buceyremî, Suleymân b. Muhammed b. ‘Umer. el-Buceyremî ‘ale’l-Hatîb. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1996.
• Burûcerdî, Âkâ Huseyn et-Tabâtabâî. Câmi‘u Ehâdîsi’ş-Şî‘a. 31 Cilt. Kum: Matbaatu’l-Ilmiyye, 1399.
• Cassâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Ahkâmu’l-Kur’ân. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1412/1992.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâ‘îl b. Hammâd. es-Sıhâh Tâcu’l-Luğah ve Sıhâhu’l-‘Arabiyye. Thk. Ahmed Abdulğafûr ‘Attâr. 2. Baskı. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ilm ve’l-Melâyîn, 1399/1979.
• Dârekutnî, Alî b. ‘Umer. Sunenu’d-Dârekutnî. Thk.-Tlk. Şu‘ayb el-Arnavût. Beyrût: Muessesetu’r-Risâle, 2004.
• Ebû Dâvûd, Suleymân b. el-Eş‘as b. İshâk el-Ezdî es-Sicistânî. Sunenu Ebî Dâvûd. Thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhâmid. Beyrût: el-Mektebetu’l-Asriyye, ts.
• Fîrûzâbâdî, Necduddîn, Muhammed b. Ya‘kûb. el-Kâmûsu’l-Muhît. Beyrût: Muessesetu’r-Risâle, 2005. Garyânî, Sâvî Abdurrahmân. Mudevvenetu’l-Fıkhi’l-Mâlikî ve Edilletuhu. 5 Cilt. Beyrût: Muessesetu’r-Reyyân, 1423/2002.
• Hasenî, Ahmed b. Huseyn el-Hârûnî. Şerhu’t-Tecrîd fî Fıkhi’z-Zeydîyye. Thk. Muhammed Yahyâ Sâlim Ezân - Hâmid Câbir Âbid. 1. Baskı. 6 Cilt. San‘a/Yemen: Merkezu’t-Turâsi ve’l-Buhûsi’l-Yemenî, 1427/2006.
• İbn ‘Âşûr, Muhammed et-Tâhir. et-Tahrîr ve’t-Tenvîr. Tunis: Dâru’t-Tûnisiyye, 1984.
• İbn Âbidîn, Seyyîd Muhammed Emîn b. ‘Umer b. Abdulazîz, Hâşiyetu İbn Âbidîn (Reddu'l-Muhtâr ‘ale'd-Durri'l-Muhtâr). 12 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, 2015.
• İbn Hacer el-Heytemî, Şihâbuddîn Ahmed b. Muhammed b. Alî, Tuhfetu’l-Muhtâc fî Şerhi’l-Minhâc me‘a Hâşiyeti’ş-Şirvânî ve Hâşiyeti İbn Kâsım el-Abbâdî. Tsh. Alî ‘Udde. 10 Cilt. Mısır: el-Mektebetu’t-Ticâriyyeti’l-Kübrâ, 1357/1983.
• İbn Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed. Musned. Thk. Şu‘ayb el-Arnavût-Âdil Murşid. 50 Cilt. Beyrût: Muessesetu’r-Risâle, 1995.
• İbn Kesîr, Imâduddîn Ebu’l-Fedâ İsmâ‘îl. Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Azîm. 15 Cilt. Kahire: Muessesetu’l-Kurtubâ/Mektebetu Evlâdi’ş-Şeyh li’t-Turâsi, 1421/2000.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullâh b. Ahmed. el-Muğnî Şerhu Muhtasari’l-Hırâkî, Dâru’l-kutubi’l-Ilmiyye, Riyad.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvinî. Sunen. Thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. b.y.: Dâru’l-Fikr, ts.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemâluddîn Muhammed b. Mukerrem el-Ifrıkî el-Mısrî. Lisânu’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrût: Dâru Sadr, 1414h.
• İbnu’l-Cezerî, Ebu’l-Hayr Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. en-Neşru fi’l-Kıraâti’l-Aşr. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, ts.
• el-İsfehânî, Ebu’l-Kâsım el-Huseyn b. Muhammed Râğib. el-Mufredât fî Ğarîbi’l-Kur’ân, thk. Muhammed Seyyîd Keylânî (Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• Kâsânî, Alâuddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd. Bedâiu’s-Sanâi‘ fî Tertîbi’ş-Şerâi‘. 7 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, ts.
• Kâşânî, Muhammed Muhsin el-Feyd, Tefsîru’s-Sâfî. 2. Baskı. Meşhed: Dâru’l-Murtezâ, 1402/1982.
• Kindî, Muhammed İbrâhîm. Beyânu’ş-Şer‘. 38 Cilt. Maskat/Ummân: Vezâretu’t-Turâsi’l-Kavmî ve’s-Sekâfe, 1405/1984.
• Kummî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Alî b. Huseyn b. Mûsâ b. Bâbeveyh. Men lâ Yahduruhu’l-Faḳîh. Beyrût: Muessesetu’l-Âlemî, 1406/1986.
• Küleynî, Muhammed b. Ya‘kûb. el-Kâfî. 1. Baskı. Beyrût: Menşûrâtu’l-Fecr, 1428/2007.
• Mağribî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed. Mevâhibu’l-Halîl. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, ts.
• Makbilî, Sâlih b. Mehdî. el-Menâr fi’l-Muhtâr min Cevâhiri’l-Bahri’z-Zahhâr. 1. Baskı. 2 Cilt. Beyrût: Muessesetu’r-Risâle, 1408/1988.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdillâh. el-Muvatta. Thk. Beşşâr ‘Avl Ma‘rûf. 2. Baskı. b.y.: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1417/1997.
• Marifet, Muhammed Hâdî. et-Temhîd fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân. Beyrût: Dâru’t-Te‘aruf li’l-Matbû‘at, 1432/2011.
• Mezfer, İsmâ‘îl b. Mûsâ b. Ca‘fer, Ca‘feriyyât, Thk. Muştâk Sâlih, 1. Baskı. Kerbelâ: Isdâru Şu‘beti’t-Tahkîk, 1434/2013.
• Muslim, Ebu’l-Huseyn b. el-Haccâc, Sahihu Muslim, Thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, ts.
• Mustafâ, İbrâhîm - Abdulkâdir, Ahmed Hasan Hâmid - Neccâr, Muhammed Alî. el-Mu‘cemu’l-Vesît. 4. Baskı. 2 Cilt. b.y.: Mektebetu’ş-Şurûk ed-Duveliyye, 1425/2004.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şu‘ayb b. Alî b. Sinân, Sunenu’n-Nesâî (es-Suğrâ), Thk. Abdulfettâh Ebû Ğudde. Haleb: Mektebetu’l-Matbû‘ati’l-İslâmiyye, 1406/1986.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ. Ravdatu’t-Tâlibîn. Beyrût: Dâru İbn Hazm, 1423/2002.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ. el-Mecmu‘ Şerhu’l-Muhezzeb, Thk.-Tlk. Muhammed Necîb Muti‘î. Cidde: Mektebetu’l-İrşâd, ts.
• Öz, Mustafa. “Ca‘fer es-Sadık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7: 1-3. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• Öztürk, Mustafa. “İmâmiyye Şîası’nın Kıraat ve Ahruf-i Seba Anlayışı”. Marife 8/3 (Kış 2008): 121-154.
• Remlî, Şemsuddîn Muhammed b. Ebî’l-Abbâs Ahmed b. Hamza b. Şihâbiddîn. Nihâyetu’l-Muhtâc ilâ Şerhi’l-Minhâc (eş-
• Şebrâmellisî ve el-Mağribî er-Reşîdî’nin haşiyeleriyle). 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1404/1984.
• Sâlimî, Nûruddîn b. Abdullâh b. Hâmid. Me‘âricu’l-A‘mâl ‘alâ Medârici’l-Kemâl. 8 Cilt. Bidiye/Ummân: Mektebetu’l-İmâm es-Sâlimî, 2010.
• San‘ânî, Muhammed b. İsmâ‘îl el-Emîr. Subulu’s-Selâm ilâ Şerhi Bulûği’l-Merâm. Thk.-Tlk. Muhammed Nâsıruddîn el-Elbânî. 4 Cilt. Riyad: Mektebetu’l-Ma‘ârif, 1427/2006.
• San‘ânî, Şerefuddîn Huseyn b. Ahmed b. Huseyn Haymî. er-Ravdu’n-Nadîr Şerhu Mecmû‘i’l-Fıkhi’l-Kebîr. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Cîl, ts.
• Şemmâhî, ‘Âmir b. Alî. Kitâbu’l-Îzâh. 4. Baskı. 4 Cilt. Maskat/Ummân: Vezâretu’t-Turâsi’l-Kavmî ve’s-Sekâfe, 1420/1999.
• Şevkânî, Muhammed b. Alî b. Muhammed. Fethu’l-Kadîr el-Câmi‘u beyne Fenneyi’r- Rivâyeh ve’d-Dirâyeh min Ilmi’t-Tefsîr. Thk. Abdurrahmân ‘Amîra. 5 Cilt. b.y.: Dâru’l-Vefâ, 1994.
• Şevkânî, Muhammed b. Alî b. Muhammed. Neylu’l-Evtâr Şerhu Munteka’l-Ahyâr. Thk. Ebû Mu‘az Târık. 1. Baskı. 12 Cilt. Riyâd: Dâru İbni’l-Kayyim - Kahire: Dâru İbn Affân, 1426/2005.
• Şeyh, Muhammed Sankur, “Messu’l-Mer’eti lâ Yankudu’l-Vudûe inde’l-İmâmiyye” <http://www.hodaalquran.com/details.php?id=10040>. (Erişim: 17.10.2019).
• Şirbînî, Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb. Muğni’l-Muhtâc ilâ Ma‘rifeti Elfâzi’l-Minhâc. 4 Cilt. İstanbul: Matbaatu Eser, 1377/1958.
• Tabersî, Ebû Alî el-Fadl b. Hasen. Mecma‘u’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân. 1. Baskı. Beyrut: Dâru’l-Murtezâ - Dâru’l-‘Ulûm, 1427/2006.
• Tafeyyîş, Muhammed b. Yûsuf. Şerhu Kitâbi’n-Nîl ve Şifâi’l-‘Alîl. 17 Cilt. Cidde: Mektebetu’l-İrşâd-Beyrût: Mektebetu’l-Feth, ts.
• Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed b. İsâ b. Sevre İbn Mûsâ. Sunenu’t-Tirmizî, Thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Kahire: y.y., 1357/1938.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Alî b. Hasen b. Alî. el-İstibsâr. Thk. Seyyîd Hasen el-Mûsevî Horesân. 4. Baskı. Tahran: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmiyye, 1363.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Alî b. Hasen b. Alî. el-Mebsût fî Fıkhi’l-İmâmiyye. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmiyye, ts.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Alî b. Hasen b. Alî. Tehzîbu’l-Ahkâm fî Şerhi’l-Mukni‘a. Thk. Alî Ekber el-Ğafârî. 1. Baskı. 10 Cilt. Tahran: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmiyye, 1385.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Alî b. Hasen b. Alî. et-Tibyân fî Tefsîri’l-Kur’ân. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, ts.
• Yesûî, Luvîs Ma‘lûf. el-Muncid fi’l-Luğa ve’l-İ‘lâm, 28. Baskı. Beyrût: Dâru’l-Meşrik, 1986.
• Yılmaz, Mustafa Kâzım. “Mecmau’l-Beyân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28: 257. Ankara: TDV Yayınları, 2003. Zeyd b. Alî, Ebu’l-Huseyn. Musnedu’l-İmâm Zeyd. Lubnân: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, ts.