The Concept of Ma‘dûm (i.e. Non-existent) in Mu‘tazila: A Review on Abū Rashīd āl-Nīsābūrī

Yıl 2020, Sayı: 41, 653 - 678, 20.09.2020

Muzaffer Barlak

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.763019

Cited By: 4

Öz

“Ma‘dûm” is a concept used to mean “non-existent”. Schools of Kalām have studied the nature of non-existent around the ma‘dûm concept. In this context, it was discus-sed what happened before the things exist. The movement that first started this de-bate in the Kalām was Mu‘tazila. According to Mu‘tazila, ma‘dûm is not absolute non-existent; in contrast, it is a “thing”. This view of Mu‘tazila was rejected by the Ashʿariyyah and Māturīdiyyah. Not only did the Ashʿariyyah and Māturīdiyyah scho-lars rejected the view of Mu‘tazila in this regard, but also formed their own view on the issue. According to this view, ma‘dûm is not a “thing”, in the contrast, it is absolu-te non-existent, in other words, it is nothing. Almost all of the Ahl-al-Sunna accepted this view. These two different approaches on ma‘dûm were the distinguishing quali-ties of both Mu‘tazila and Ahl-al-Sunna.

It is possible to argue that both views, which contrasted each other, developed with certain concerns. The main concern of Ahl-al-Sunna, which advocates the view of “ma‘dûm is absolute non-existent”, is not to harm the idea that Allah is a single eter-nal entity. As a matter of fact, if ma‘dûm is accepted as a “thing” instead of absolute non-existent, it will be said that there is another entity that has existed with Allah since the eternity, which will damage the idea that Allah is the only eternal being. The main concern of Mu‘tazila, who advocated the view that “non-existent” is a “thing”, was to purify Allah’s knowledge from all kinds of flaws and deficiencies. As a matter of fact, if ma‘dûm is accepted as an absolute non-existent, not a “thing”, Allah will only know what he will create after he has created them, which will damage the idea that Allah has known everything perfectly since the eternity, and will undermine Allah’s omniscience attribute.

The one that belongs to Ahl-al-Sunna from these two approaches about whether ma‘dûm is absolute non-existent or a “thing”, was discussed by many Sunni thinkers in detail. However, it is seen that the one that belongs to Mu‘tazila does not have adequate clarity. As a matter of fact, considering the works of their own scholars, it is understood that the ma‘dûm, which Mu‘tazila described as a “thing”, carries an epis-temological nature, not an ontological nature. The position of this epistemological truth is considered as Allah’s eternal knowledge. In this case, both of the ideas of Al-lah knows everything with His knowledge, and that Allah is the only eternal being are not harmed. 

One of the thinkers who can be referred to on Mu‘tazila’s ma‘dûm understanding in the framework of their own resources is Abū Rashīd āl-Nīsābūrī, who conveyed the different approaches of Mu‘tazila about ma‘dûm, and then explained his opinion on this issue in detail in his book al-Masāʾil fi l-kḫilāf bayn al-baṣriyîn wal-baghdādiyîn (Ques-tions concerning the differences between the Baṣrah and Baghdad). There are two important points that come to the forefront in the non-existent view of Āl-Nīsābūrī. The first one is that ma‘dûm is considered as a “thing”, not an absolute non-existent; and the second is the claim that ma‘dûm has no physical entity, but that it has a presence in the mind. Over these two emphases, it can be speculated that two issues related to ma‘dûm are resolved. In this respect, it is stated that there is nothing that Allah does not know about in the eternity by saying that ma‘dûm is not absolute non-existent. With this acceptance, the knowledge of Allah is cleared of all kinds of deficiencies. When the idea that ma‘dûm is a mental entity, not a physical one is accepted, the idea that Allah does not have equal is not damaged. As a matter of fact, an entity in the form of knowledge is nothing other than Allah, but it is a being that is the require-ment of Allah. Because Allah is the one who is All-Knowing.

Āl-Nīsābūrī evaluated the ma‘dûm as a “thing” in terms of its being the substan-ce/essence, being known and being eternal. According to him, the substance should exist even in case of the non-existent of it. Since substance is substance in case of its non-existent, then it is ma‘dûm, i.e. an substance. Since there is nothing beyond the knowledge of Allah, ma‘dûm consists of the “known”. Being known requires being se-parated from other things with a clear attribute. Therefore, ma‘dûm is a “thing” with a distinct attribute. Since ma‘dûm is a “thing”, and since it is in the knowledge of Allah since the eternity, then it is also eternal. 

Anahtar Kelimeler

Kalām, Mu’tazila, Nīsābūrī, Ma‘dûm, Known, Non-existent

Mu‘tezile’de Ma‘dûm Anlayışı: Ebû Reşîd En-Nîsâbûrî Örneğinde Bir İnceleme

Öz

Ma‘dûm, yokluk anlamında kullanılan bir kavramdır. Kelam ekolleri, ma‘dûm kavramı etrafında yokluğun mahiyetini inceleme konusu yapmışlardır. Bu kapsamda var olan şeylerin, var olmalarından önce ne oldukları tartışılmıştır. İslâm Kelâmında bu tartış-mayı ilk olarak ortaya çıkaran akım, Mu‘tezile’dir. Mu‘tezile’ye göre ma‘dûm, mutlak yokluk değildir; bunun aksine o, bir “şey”dir. Mu‘tezile’nin bu görüşü, Eş‘ariyye ve Mâtürîdiyye tarafından reddedilmiştir. Eş‘ariyye ve Mâtürîdiyye düşünürleri, Mu‘tezile’nin bu konudaki görüşünü reddetmekle kalmamış, konu ile ilgili kendi görüş-lerini de oluşturmuşlardır. Bu görüşe göre ma‘dûm, bir “şey” değil, aksine mutlak yok-luk, yani hiçbir şeydir. Ehl-i Sünnet’in neredeyse tamamı bu görüşü kabul etmiştir. Ma‘dûm konusundaki bu iki farklı yaklaşım, gerek Mu‘tezile’nin, gerekse Ehl-i Sün-net’in ayırt edici vasıflarından olmuştur.

Birbirine zıt olarak ortaya konulan her iki görüşün de, belli kaygılar eşliğinde gelişti-rildiğini söyleyebiliriz. “Ma‘dûm, mutlak yokluktur” görüşünü savunan Ehl-i Sünnet’in temel kaygısı, Allah’ın tek ezelî varlık olduğu düşüncesine zarar vermemektir. Nitekim şayet ma‘dûm, mutlak yokluk değil de bir “şey” olarak kabul edilirse, Allah ile birlikte ezelden beri var olan başka bir varlığın daha bulunduğu söylenmiş olacaktır. Bu ise Al-lah’ın tek ezelî varlık olması düşüncesine zarar verecektir. “Ma‘dûm, bir “şey”dir” gö-rüşünü savunan Mu‘tezile’nin temel kaygısı ise, Allah’ın bilgisini her türlü kusurdan ve eksiklikten arındırmaktır. Nitekim şayet ma‘dûm, bir “şey” değil de, mutlak yokluk olarak kabul edilirse, Allah, yaratacağı şeyleri, ancak onları yarattıktan sonra bilebile-cektir. Bu ise Allah’ın ezelden beri her şeyi kusursuz olarak bildiği düşüncesine zarar verecek ve Allah’ın ilim sıfatını noksan hale getirecektir.

Ma‘dûmun mutlak yokluk mu yoksa bir “şey” mi olduğu konusundaki bu iki yaklaşım-dan Ehl-i Sünnet’e ait olanı, birçok Sünnî düşünür tarafından ayrıntılı olarak ele alın-mıştır. Ancak Mu‘tezile’ye ait olan kanaatin yeterince açıklık kazanmadığı görülmek-tedir. Nitekim kendi düşünürlerine ait eserler dikkate alındığında, Mu‘tezile’nin “şey” olarak nitelediği ma‘dûmun, ontolojik bir mahiyet değil, epistemolojik bir mahiyet ta-şıdığı anlaşılmaktadır. Bu epistemolojik hakikatin makamı ise, Allah’ın ezelî bilgisi ola-rak değerlendirilmektedir. Bu durumda hem Allah’ın ezelî ilmi ile her şeyi bildiği, hem de Allah’ın tek ezelî varlık olduğu düşüncelerinin ikisine de zarar verilmemiş olmakta-dır.

Mu‘tezile’nin ma‘dûm anlayışının kendi kaynakları çerçevesinde ele alınması nokta-sında eserlerine başvurulabilecek düşünürlerden biri, Ebû Reşîd en-Nîsâbûrî’dir. Ebû Reşîd en-Nîsâbûrî, el-Mesâ’il fi’l-ḫilâf beyne’l-Baṣriyyîn ve’l-Baġdâdiyyîn adlı kitabında ma‘dûm ile ilgili Mu‘tezile’ye ait farklı yaklaşımları aktarmış ve ardından kendisinin bu konu ile ilgili düşüncesini ayrıntılı olarak açıklamıştır. Ebû Reşîd en-Nîsâbûrî’nin ma‘dûm görüşünde öne çıkan iki önemli nokta bulunmaktadır. Bunların ilki, ma‘dûmun, mutlak bir yokluk olarak değil, bir “şey” olarak kabul edilmesi; ikincisi ise ma‘dûmun, bedenî bir varlığının bulunmadığının ama zihinde bir varlığının bulundu-ğunun ileri sürülmesidir. Bu iki vurgu üzerinden ma‘dûm konusu ile ilgili iki sorunun çözülmeye çalışıldığı ifade edilebilir. Buna göre ma‘dûmun, mutlak yokluk olmadığının söylenmesi sayesinde Allah’ın ezelde bilmediği bir şeyin bulunmadığı ifade edilmiş ol-maktadır. Bu kabul ile Allah’ın ilmi, her türlü kusurdan arındırılmaktadır. Ma‘dûmun, bedenî değil, zihnî bir varlığının bulunduğunun kabul edilmesi sayesinde ise, Allah’ın şerikinin/ortağının bulunmadığı düşüncesine zarar verilmemiş olmaktadır. Nitekim bilgi mahiyetindeki bir varlık, Allah’tan başka bir varlık değil, aksine Allah’ın zâtının gereği olan bir varlıktır. Çünkü Allah, ezelî olarak âlim/bilendir.

Nîsâbûrî, ma‘dûmun “şey” oluşunu, onun cevher/öz olması, malum/bilinen olması ve ezelî olması açısın-dan değerlendirmiştir. Ona göre cevherin, yokluğu halinde de cevher olması gerekir. Mademki cevher, yokluğu halinde de cevherdir; o halde ma‘dûm, cevherdir. Allah’ın bilgisinin dışında bir şey olmadığına göre ma‘dûm, malum/bilinenden ibarettir. Biliniyor olmak, belirgin bir sıfat ile diğer şeylerden ayrışmış olmayı gerektirir. O halde ma‘dûm belirgin sıfatı bulunan bir “şey”dir. Mademki ma‘dûm bir şeydir ve mademki ezelden beri Allah’ın bilgisindedir, o halde o da ezelîdir.

Anahtar Kelimeler

Madum, Malum, Nisaburi, Yokluk, Mu‘tezile, Kelam

Kaynakça

• Afîfî, Ebû’l-Alâ. “Mu‘tezile’nin Ma‘dûm Nazariyesi İle İbn Arabî’nin A‘yân-ı Sâbite Nazariyesinin Karşılaştırılması”. çev. Cağfer Karadaş. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fa-kültesi Dergisi 6/6 (1994), 267-276. https://doi.org/10.1501/ilhfak_0000001067
• Alper, Hülya. “Yokluk Nedir? Seyfeddin El-Âmidî’de Ma‘dûm Kavramı Üzerine Bir İnce-leme”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28 (2013), 33-58. https://doi.org/10.21054/ deuifd. 493129
• Âmidî, Seyfüddin. Ebkâru’l-Efkâr fî Usûli’d-Dîn. thk. Ahmed Muhammed el-Mehdî. Kahire: Dâru’l-Kütüb ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 2004.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr. Kitâbü Temhîdi’l-Evâil ve Telhîsü’d-Delâil. nşr. İmâdüddîn Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1993.
• Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn. eş-Şâmil fî Usûli’d-dîn. thk. Ali Sâmi en-Neşşâr, Süheyr Muhammed Muhtâr, Faysal Bedir Avn. İskenderiye: Münşeetü’l-Maârif, 1969.
• Frank, R. M. “Al-Ma‘dūm wal-Mawjūd the Non-Existent, the Existent and the Possible in the Teaching of Abū Hāshim and His Followers”. Mélanges Institut Dominicain D’études Orientales (MIDEO) 14 (1980), 185-210.
• Hanefi, Hasan. “Kelam İlmi'nin Yöntemi”. çev. Nadim Macit. Dini Araştırmalar 3/8 (2000), 149-161.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed. Mücerradü Makalâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. nşr. Daniel Gimaret. Beyrut: Dârü’l-Maşrık, 1986.
• İbn Manzûr, Lisanü’l-Arab. thk. Abdullah Ali Kebir, Muhammed Ahmed Hasbullah, Haşim Muhammed Şazeli. Kahire: Dâru’l-Maarif, ts.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebu’l-Hasan el-Hemedânî. El-Muhît bi’t-Teklîf. Thk. Ömer es-Seyyid Azmî. Kahire: eş-Şeriketü’l-Mısriyye, ts.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebu’l-Hasan el-Hemedânî. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse. thk. Abdulkerim Osman. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1996.
• Kahraman, Hüseyin. “Ma‘dûmun Şeyiyyeti Teorisine Cüveynî’nin Getirdiği Eleştiriler Ve Bunların Eş‘arî Kelâmı Açısından Değerlendirilmesi”. Kelâm Araştırmaları Dergisi 14/2 (2016), 443-459. https://doi.org/10.18317/kader.43845
• Kazanç, Fethi Kerim. Kadı Abdülcebbâr’da Nedensellik Kuramı. Ankara: Araştırma Yayınları, 2014. https://doi.org/10.18317/kader.11952
• Koloğlu, Orhan Şener. Mu‘tezile’nin Felsefe Eleştirisi Harezmli Mutezilî İbnü’l-Melâhimî’nin Felsefeye Reddiyesi. Bursa: Emin Yayınları, 2010. https://doi.org/10.12730/13091719.2010.12.18
• Kutluer, İlhan. “Cevher”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/450-455. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Mâtürîdî, Ebû Mansur Muhammed. Kitâbü’t-Tevhîd Tercümesi. çev. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İsam Yayınları, 2005.
• Nîsâbûrî, Ebû Reşîd, el-Mesâil fi’l-Hılâf Beyne’l-Basriyyîn ve’l-Bağdâdiyyîn. thk. Ma‘n Ziyâde, Rıdvan es-Seyyid. Beyrut: Ma‘hedü’l-İnmâi’l-Arabî, 1979.
• Özdemir, Metin. Allah’ın Bilgisinin Ezelîliği ve İnsan Hürriyeti. İstanbul: İz Yayıncılık, 2003.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahreddin. Ana Meseleleriyle Kelâm ve Felsefe el-Muhassal. çev. Eşref Al-taş. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Taşcı, Özcan. Son Mu’tezile Kelamcısı Takiyyüddin Necrânî. Bursa: Sentez Yayınları, 2013.
• Wisnovsky, Robert. “İbn Sînâ’nın Şey‘iyye Kavramı Üzerine Notlar”. çev. Arzu Meral. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26/1 (2004), 85-118.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Ebû Reşîd en-Nîsâbûrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/212-213. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Yıldırım, Ömer Ali. “Ma‘dûm ve Mümkün: Mûtezile’nin “Ma‘dûm” ve İbn Sînâ’nın “Mümkün” Kavramı Üzerine Değerlendirmeler”. İslâm Araştırmaları Dergisi 30 (2013), 81-107.