Two Laws in France and Turkey in the Context of the State’s Regula-tion of Religious Space: 1901 Law on Associations and 1925 Law on the Closure of Dervishes, Lodges and Zawiyas

Yıl 2020, Sayı: 42, 1029 - 1050, 20.09.2020

Mesut Düzce

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.718989

Öz

One of the important features of the law is that allows the legislator to regulate the social sphere, albeit to a certain extent. The ruling elites, who use the power of the state, have frequently applied this opportunity to build a society in line with their ideations. Based on the understanding that the state should dominate religion, some regulations made into the social sphere merge as an extension of this understanding. It is possible to see such regulations in almost all examples of authoritarian regimes. The desire to re-establish the society with a new content requires the liquidation of the institutions to be shaped according to the legitimacy patterns of the old order. Although the society possess the old society characteristics and continues to have the old sense of legitimacy, the new owners of power are not willing to adopt this sense of legitimacy. In the perspective of the new owners of the regime, the institutions of the old order constitute a point of resistance to the construction of the new order, this situation blocks the possibility of shaping and managing the society according to their own approach. From this viewpoint, it becomes possible to read the steps taken by the state in regulating the religious sphere as an authoritarian mentality’s quest to res-hape society and make it manageable by itself. However, this point needs to be justi-fied. To meet this need in countries where there are ruling elites who want to imple-ment an authoritarian secularization program or project, the current religious unders-tanding, which is largely influenced by society, is often portrayed as a phenomenon that is anti-modernity, and therefore against science, progress and reason. In such cases, religion and its associated structures are often subjected to “superstition”, “re-actionary”, “a pile of superstitions”, “irrational” and many other negative attributes. Therefore, religion, in this perspective, appears to be the principal obstacle to prog-ress and science, that is, to be the main responsible for the decline. This provides an opportunity for the ruling elite to “justify” the legal arrangements in this area.

Choosing to rule the state with an authoritarian mindset also brings about the estab-lishment of a dominant state-society relationship. In this relationship, in which a one-way hierarchical structure is in favor of the state, the state, and of course the political elite that governs it, becomes the owner and norm-maker of society. This norm says that the decision-making authority on how and what the quality of society should belong to the state and its rulers. In other words, state-society regulations are fictio-nalized on a hierarchical basis; and supremacy in the hierarchy is attributed to the state. For this reason, authoritarian regimes carry out their arrangements in the social sphere from this perspective. This study focuses on two laws in the French Third Republic and one-party-ruled Turkey, which are cited among such authoritarian regimes in terms of religion-community relations and as a result of state’ attempt to take over the function of religion in society. The evaluation of France in general, especially the Third Republic, as a role model for Turkey during its founding period, has inspired this work as well as many other studies. In this context, the law of Asso-ciations issued in France in 1901 on the reorganization of religious associations, and the law regarding the closure of Dervish Lodges, Zawiya and Shrines in Turkey in 1925 are discussed. Although both laws have been passed for a long time, these laws still remain in the focus of political conflicts and legal debate. This is thought to be due, significantly, to the fact that these laws are related to a sensitive issue such as regulating religious activities of the public authority.

Anahtar Kelimeler

Sociology of Religion, State, France, Religious Associations, Turkey, Dervish Lodge and Zawiyas

Devletin Dinî Alanı Düzenlemesi Bağlamında Fransa ve Türkiye’de İki Kanun: 1901 Dernekler Kanunu ile 1925 Tekke, Zaviye ve Türbedarlıkların Kapatılmasına İlişkin Kanun

Öz

Yasaların önemli özelliklerinden bir tanesi, yasa koyucuya toplumsal alanı, belli ölçülerde de olsa, düzenleme olanağı sağlamasıdır. Devletin gücünü kullanan iktidar elitleri, tarih boyunca kendi tasavvurları doğrultusunda bir toplum inşa etmek için bu olanağa sıklıkla müracaat etmişlerdir. Dinin devletin kontrolü altında tutulması, başka bir ifade ile devletin dine hâkim olması gerektiği anlayışından hareketle toplumsal alanla ilgili birtakım düzenlemeler de bu anlayışın uzantısı olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu tür düzenlemeleri otoriter rejimlerin olduğu hemen hemen bütün örneklerde görmek mümkündür. Toplumun yeni bir içerikle yeniden kurulması isteği, eski düzenin meşruiyet kalıplarına göre şekillenmiş kurumlarının tasfiye edilmesini gerektirmektedir. Çünkü toplum, her ne kadar eski toplum olsa ve eski meşruiyet anlayışına sahip olma-ya devam etse de iktidarın yeni sahipleri bu meşruiyet anlayışını benimsemekte pek istekli davranmamaktadır. Dolayısıyla rejimin yeni sahipleri nazarında eski düzenin kurumları yeni düzenin inşa edilmesi konusunda bir direnç noktasını teşkil etmekte olduğu için bu durum onların toplumu kendi zihniyetleri doğrultusunda şekillendirme ve yönetme imkânının önünü tıkamaktadır. Bu açıdan bakıldığında, dinî alanı düzenlemesine ilişkin devletin attığı adımları, temelde otoriter zihniyetin toplumu yeniden şekillendirme ve kendisi tarafından yönetilebilir hale getirme arayışı olarak okumak mümkün hale gelmektedir. Ancak bunun gerekçelendirilerek meşrulaştırılması ihtiyacı da ortadadır. Bu ihtiyacı karşılamak için, otoriter bir sekülerleşme programı ya da projesini uygulamak isteyen yönetici elitlerin bulunduğu ülkelerde, toplumun büyük oranda etkisinde olduğu mevcut dinî anlayış, genellikle modernite karşıtı, bu nedenle de bilim, ilerleme ve akla karşı bir olgu biçiminde tasvir edilmektedir. Bu tür durumlarda din ve onunla ilişkili yapılar, genellikle “batıl inanç”, “gericilik”, “hurafeler yığını”, “akıldışı” ve buna benzer birçok olumsuz nitelemelere maruz kalmaktadır. Dolayısıyla din, bu perspektifte, ilerlemenin ve bilimin önündeki engel, yani gerilemenin esas sorumlusu olarak tebarüz etmektedir. Bu durum, yönetici elite bu alandaki yasal düzenlemeleri “haklılaştıran” bir imkân sunmaktadır. 

Devleti otoriter bir zihniyetle yönetmenin tercih edilmesi, tahakkümcü bir devlet-toplum ilişkisinin yerleşmesini de beraberinde getirmektedir. Devlet lehine tek yönlü bir hiyerarşik yapının hâkim olduğu bu ilişkide devlet ve elbette onu yöneten siyasi elit, toplumun sahibi ve norm koyucusu haline gelmektedir. Bu norm toplumun niteli-ğinin nasıl ve ne olması gerektiğine ilişkin karar merciinin devlet ve onu yönetenlere ait olduğunu salık vermektedir. Başka bir ifadeyle, devlet-toplum düzenlemeleri hiyerarşik bir temelde kurgulanmış ve hiyerarşide üstünlük devlete atfedilmiştir. Bu nedenle otoriter rejimler, hâkim oldukları hemen hemen bütün yerlerde toplumsal alana ilişkin giriştikleri düzenlemeleri bu tarz bir mantığın içinden gerçekleştirmektedir. Bu çalışmada da bu tür otoriter rejimler arasında görülen Fransız Üçüncü Cumhuriyeti ile tek-parti yönetiminin iktidarda olduğu Türkiye Cumhuriyeti’nde din-toplum ilişkileri açısından, devletin din-toplum alanında düzenleyici bir işlev üstlenme girişiminin bir sonucu olarak çıkarılan iki yasaya odaklanmaktadır. Genel olarak Fransa’nın, özellikle de Üçüncü Cumhuriyet’in, kuruluş dönemi Türkiye’si için bir rol model olarak değerlendirilmesi, başka pek çok çalışmanın olduğu gibi, bu çalışmanın da ilham kaynağı olmuştur. Bu bağlamda, Fransa’da dinî derneklerin yeniden düzenlenmesine ilişkin çıkarılan 1901 Dernekler Kanunu ile Türkiye’de 1925 tarihinde Tekke, Zaviye ve Tür-belerin Kapatılmasına ilişkin kanun ele alınmaktadır. Her iki yasanın da üzerinden uzunca bir zaman geçmiş olmasına rağmen bu yasalar hâlâ siyasi çekişmelerin ve hukuksal tartışmaların odağında yer almaya devam etmektedir. Bu durumun, önemli ölçüde, bu yasaların kamu otoritesinin dinî faaliyetleri düzenleme gibi hassas bir konuyla ilişkili olmasından kaynaklandığı düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Din Sosyolojisi, Devlet, Fransa, Dinî Dernekler, Türkiye, Tekke ve Zaviyeler

Kaynakça

• Ağaoğlu, Ahmet. “Tekke ve Zaviyelerin Seddi”. Hâkimiyet-i Milliye. 03 Aralık 1925.
• Antes, Peter. “Fransa’da Sekularizm ve Laiklik”. Din ve Devlet İlişkileri Farklı Modeller, Konseptler ve Tecrübeler. 9-16. Ankara: Konrad Adenauer Vakfı, 2003.
• Atatürk, Mustafa K. Atatük’ün Söylev ve Demeçleri I-III. Ankara: Türk Tarih Kurumu Bası-mevi, 1997.
• Aybars, Ergün. İstiklâl Mahkemeleri Cilt I-II 1920-1927. İzmir: İleri Kitabevi, 1995.
• Baydar, Mustafa. Hamdullah Suphi Tanrıöver ve Anıları. İstanbul: Menekşe Kitabevi, 1968.
• Daver, Bülent. Türkiye Cumhuriyetinde Lâyiklik. Ankara: Son Havadis Matbaası, 1955.
• Doğaner, Yasemin. “Toplumsal Alanda Yapılan Atatürk İnkılapları ve Etkileri”. Dünden Bugüne Türkiye’nin Toplumsal Yapısı. Ed. Mehmet Zencikıran. 203-235. Ankara: No-va Yayınları, 2006.
• “Haftanın Sohbeti”. Haftalık Mecmua. 14 Eylül 1925. https://dijital-kutuphane.mkutup.gov.tr/tr/periodicals/catalog/issue/41843.
• Kara, İsmail. “Sonuç Yerine: Tekkeler Kapandı mı?” Dergah 16 (1996), 14-15.
• Klein, Felix. “Religious Associations and the French Government”“. The North American Review 178 (1904), 246-256.
• Koçak, Cemil. Tek-Parti Döneminde Muhalif Sesler. İstanbul: İletişim Yayınları, 2011.
• Kuru, Ahmet. Pasif ve Dışlayıcı Laiklik: ABD, Fransa ve Türkiye. Trc. Eylem Ç. Babaoğlu. İs-tanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2011.
• Lewis, Bernard. Modern Türkiye’nin Doğuşu. Ed. Çev Boğaç B. Turna. Ankara: Arkadaş Yayınları, 2008.
• Sakallı, Bayram. “Tekke, Zâviye ve Türbelerin Türk Toplumundaki Rolleri, Kapatılma-ları ve Tepkiler”. Türkiye Günlüğü 29 (1994), 202–217.
• Saunders, David. “Anticommunautarisme and the Government of Religious Differen-ce”. Economy and Society 37/2 (2008), 151–171.
• Stone, Judith F. “Anticlericals and Bonnes Soeurs: The Rhetoric of the 1901 Law of Associations”. French Historical Studies 23/1 (2000), 105-128.
• https://doi.org/10.1215/00161071-23-1-103
• Subaşı, Necdet. Gündelik Hayat ve Dinsellik. İstanbul: İz Yayıncılık, 2004.
• Şeriye ve Evkaf ve Erkânı Harbiyei Umumiye Vekâletlerinin İlgasına Dair Kanun. 429: § (1924). https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/KANUNLAR_KARARLAR/kanuntbmmc002/kanuntbmmc002/kanuntbmmc00200429.pdf. “TBMM Tutanak Dergisi”.ts.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü. Cumhuriyet’in 50. Yılında Vakıflar. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 1973.