Bakara Sûresi 183-185. Âyetler Çerçevesinde Ramazan ve Orucun İşârî Yorumu

Yıl 2020, Sayı: 42, 1007 - 1027, 20.09.2020

Adnan Arslan

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.720019

Öz

İslam’ın şiârı/sembolü olan ibadetlerden birisi de kuşkusuz Ramazan orucudur. Rama-zan orucunun farziyetini bildiren Bakara sûresi 183/184/185. âyetleri, müfessirler tarafından genel olarak İslam hukuku disiplini çerçevesinde tefsir edilmiş, söz konusu ibadetin fıkhî şartları hadisler eşliğinde belirlenmeye çalışılmıştır. Ahkâm âyeti olarak kabul edilen oruç âyetleri, lügavi/fıkhî açıdan tefsir edildiği gibi tefsir literatüründe işârî tefsir olarak bilinen ekol mensubu müfessirler tarafından da batınî yorumlara tabi tutulmuştur. İşârî tefsirler, âyetlerin lafzî/literal anlamlarından başka hafî/gizli manalara da işaretler taşıdığı düşüncesinden hareketle ortaya çıkmıştır. Bu tefsirlerde Ramazan, oruç, hilalin görülmesi, hastalık ve sefer gibi oruç âyetlerinin ele aldığı konular sûfî eğilimli müfessirler tarafından ilgi çekici bir şekilde tefsir edilmiştir. 

Bu çalışmada işârî tefsir ekolünün öne çıkan müfessirlerinin söz konusu âyetleri nasıl yorumladıkları incelenmiştir. Benzer yorumlar tefsirlerde tekerrür ettiğinden dolayı daha ziyade özgün bulduğumuz izahlar seçilmiştir. Bu yorumlara göre Ramazan insa-nın ömrüne, hilalin görülmesi Zât-ı ilâhî’nin rü’yetine, hastalık ve sefer hali ise sûfînin seyr-ü sülûku boyunca başına gelen hallere birer işarettir. Fıkıh ilmince belirlenen şeylerden uzak durma anlamındaki bir orucun “avamın orucu” olduğunu ifade edilmiş, havâs denilen kimselerin orucu ise sadece yeme/içme değil tüm yasaklanan şeylerden uzak durmak olduğu üzerinde durulmuştur. Birçok işârî tefsirde tekrarlanan bu yorum-lara göre dilin orucu; yalan, fuhşiyat ve gıybetten uzak durmaktır. Gözün orucu ise gaflet ve şüphe halinde görmemektir. Kulağın orucu ise nehyedilen şeylere karşı kulağı tıkamaktır. Nefsin orucu geleceğe dair ümitleri, hırs ve şehveti dizginlemektir. Kalbin de orucu vardır. Onun orucu dünyanın ziynet ve sevgisine karşı yüz çevirmek-tir. Ruhunki ise ahiretin lezzet ve nimetlerine talip olmamaktır. Sırrın orucu Allah’ın gayrısının vücudunu görmek ve onlara bir vücut vermekten imtina etmesidir. 

Âyetin zahir manalarının ötesinde derûnî anlamlar taşıyabileceği düşüncesinden hareketle tasavvuf terminolojisine tekabül edecek yorumlamalar yapılmıştır. Hatta oruç tutmamaya bir mazeret olarak belirtilen hastalık ve sefer durumları işârî tefsir-lerde kendilerine karşılık bulmuştur. Bu yorumlara göre kişi, manevi yolculuğunda zaman zaman sekteye ve fütura kapılabilir; şevkini kaybedip beşeriyet muktezası gevşekliklere düşebilir. Hakikat peşinde taharride bulunurken kimi zaman uğradığı makamların ağırlığından yorulup acizlik gösterebilir. Bu takdirde ona düşen, inayet imdadına yetişinceye kadar duçar olduğu fütur haleti karşısında sabır göstermesi ve yolculuğunda bir müddet istirahate çekilmesidir. Kalbi selamete erdiği ve maruz kaldığı marazi haller zeval bulduğunda geçmişte eda edemediği yahut geri kaldığı yolculuğuna sâlik devam edebilir; geçmişin telafisini yapabilir. Müfessirin yapmış olduğu bu yorum aslında sadece tasavvuf erbabı için değil tüm mü’minler açısından da istikamet verici-dir denilebilir. Zira kâmil bir Müslüman olma yolculuğu son nefese kadar devam ede-cek engebeli bir seferdir. Yükseliş ve alçalışlarla, manevi hastalık ve acizliklerle çevrili hakikat yolculuğu elbette tekdüze değildir. O halde yukarıda işaret edildiği gibi mü’min şevk ve zevk üzere ferahlı olduğu vakitlerde nafilelerle meşgul olup fırsatı değerlen-dirmeli, hakikat denizinde küreklere var gücüyle asılmalıdır. Lakin tam aksine, fütur ve manevi hastalıklara maruz kaldığında da yese kapılmamalı, inayet yardımına yeti-şip şifa buluncaya kadar farzlara kanaat etmelidir. 

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Bursevi, Ramazan, Oruç, Baklî, Kuşeyri

The Fast and Ramaḍan in Ishari Commentaries in the Frame of 183-185th Verses of Ṣūrat al-Baqarah

Öz

Undoubtedly, one of the worships that are the symbols of Islam is the Ramaḍan fast. Verses 183/184/185 of Ṣūrat al-Baqara which states the obligatory fasting of Ra-maḍan are interpreted by commentators (mufassir) within the framework of Islamic law discipline and the fiqh (Islamic law) terms of worship in question are determined in the presence of hadiths. The verses of fasting, which are accepted as law verses (aḥkām) have been interpreted in terms of fiqh as well as by tafsīr scholars who are members of the school known as Ishari commentary (sufi interpretation) in the tafsīr literature. The Ishari commentaries have emerged from the idea that the verses bear signs of hidden meanings other than their literal meanings. In these commentaries, the subjects such as Ramaḍan, fasting, seeing the crescent, sickness and voyage are grippingly interpreted by Sufi-oriented commentators. 

In this study, how prominent commentators of the Ishari tafsīr school interpreted these verses were examined. Due to the fact that similar interpretations are repeated in commentaries, the explanations that we find more original have been chosen. According to these interpretations Ramaḍan is a sign of the life of the human being, seeing the crescent moon is seeing (ru’ya) of the God, and the state of illness and voyage are signs of the states that happened to Sufi during the course of his life. It is stated that a fast in the sense of staying away from the things determined by the fiqh is “the fast of the common people”, and the fasting of the people called havâs (special) is not only eating/drinking but also avoiding all prohibited things. According to these interpretations repeated in many tafsīr, the fast of the tongue is to stay away from lies, prostitution and backbiting. The fasting of the eye is not seeing in case of heed-lessness and doubt. The fast of the ear is to clog the ear against the things that are abrogated. The fasting of the soul is to restrain hopes, ambition and lust for the futu-re. The heart also has a fast. His fast is to turn away from the adornment and love of the world. The soul’s thing is not to seek the flavors and bounties of the hereafter. The fasting of the secret (sir) is that refrains from seeing the body of anything except God. 

Based on the idea that the verse can have deep meanings beyond its apparent mea-nings, interpretations corresponding to the terminology of Sufism have been made. In fact, the illness and travel situations that are stated as an excuse for not fasting have found their way into the signs in the ishari tafsīr. According to these interpreta-tions a person may be interrupted and disrupted in his spiritual journey from time to time; It may lose enthusiasm and fall into slack humanity. While he is in the pursuit of truth, he may sometimes get tired of the weight of the maqāms (spiritual paths) he follows and show helplessness. In this case, it is his duty to show patience in the face of the futuristic state of affairs until his grace comes to the rescue and rest for a while on his journey. When his heart is salvaged and the morbid states he was exposed to collapse, he can continue his journey, which he could not perform in the past or lag-ged behind; can make up for the past. It can be said that this interpretation made by the commentator is actually a guide not only for Sufism and sufis but also for all belie-vers. Because the journey to become a perfect Muslim is a bumpy campaign that will continue until the last breath. Surrounded by ascension and descent, spiritual illness and helplessness, the journey of truth is of course not monotonous. In that case, as indicated above, when a believer is at ease for pleasure and pleasure, he should enga-ge in futility, seize the opportunity, and hang with all his might on the oars in the sea of truth. However, on the contrary, when he is exposed to forbidden and spiritual illnesses, he should not be redhanded eating, and he should be satisfied with the fards until he reaches the help of grace and heals. 

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Bursawī, Baklī, al-Qushayrī, Ramaḍan, Fast

Kaynakça

• Abduluyâsevî, Meşân Suûd. et-Tefsîru’l-işârî mâhiyyetuhû ve davâbiduhû. Beyrut: Dâru’l-Kutubî’l-İlmiyye, 2013.
• Ahmed b. Hanbel. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnavûd. 50 Cilt. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 2001.
• Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed. Fethu’l-Bârî. thk. Abdülkâdir Şeybe el-Hamed. 13 Cilt. Riyâd: Mektebetu’l-Melik Fahd, 1421.
• Ateş, Süleyman. İşârî Tefsir Okulu. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayın-ları, 1974.
• Ay, Mahmut. “İşârî Tefsiri Yeniden Düşünmek”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24 (2011), 103-148.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir. el-Fark beyne’l-firak. thk. Muhammed Osmân el-Haşin. Kahire: Mektebetu İbn Sînâ, ts.
• Baklî, Rûzbihân b. Ebî Nasr. ‘Arâ’isü’l-beyân fî hakā’ikı’l-Ḳur’ân. thk. Ahmed Ferîd Mezîdî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2008.
• Beyhâkî, Ebû Bekr. Şuabu’l-îmân. thk. Abdulalî Abdulhamîd. 14 Cilt. Bombai: Mektebe-tu’r-Ruşd, 2003.
• Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed b. Amr. Müsnedü’l-Bezzâr. thk. Mahfûzurrahmân Zeynullah. 20 Cilt. Medine: Mektebetu Ulûm ve’l-Hukm, 1988.
• Bikāî, Burhânüddîn İbrâhîm. Naẓmü’d-dürer fî tenâsübi’l-âyât ve’s-süver. 22 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. el-Câmi‘u’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 9 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 1422/2001.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Rûhu’l-beyân. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Usûlü’l-fıkh. thk. Acîl Câsim en-Neşmî. 5 Cilt. b.y.: Vizâratu’l-Evkâf. 1994.
• Çelebi, İlyas. “Ezeliyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. EK- 1/431-432. İstanbul: TDV Yayınları, 2016.
• Çiçek, M. Halil. “Kur’ân’da Anlam Zenginliği”. Kur’an Araştırmaları Sempozyumu (İstanbul: 2008). 21-46.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed. Sunenu Dârekutnî. thk. Şuayb Arnavûd. 3 Cilt. Beyrut: Muesesetu'r-Risâle, 2004.
• Demir, Recep. “Diğer İnanç Sistemlerinde ve İslâmda Oruç (Karşılaştırmalı Bir Ana-liz)”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 9/42 (Şubat 2016), 1784-1799. https://doi.org/ 10.17719/jisr.20164 216287
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Oruç”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 33/416-425. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Ahmed. Sahîh İbn Hibbân. thk. Şuayb el-Arnavûd. 9 Cilt. Beyrut: Muesesetu’r-Risâle, 1988. https://doi.org/10.1163/_eifo_sim_3199
• Râzî, Fahreddîn Muhammed b. Ömer. Mefâtihu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1420.
• Gördük, Yunus Emre. Tarihsel ve Metodolojik Açıdan İşârî Tefsir. İnsan Yayınları, İstanbul 2012.
• Gördük, Yunus Emre. “Tefsir-Te’vîl Ayrımı Ve İşârî Tefsirin Öznel Mahiyeti Bağlamın-da Yorum-Algı” Sorunu”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/7 (Mart 2017), 1-27. https://doi.org/10.17859/pauifd.293263
• Gördük, Yunus Emre. İmam Cafer es-Sâdık ve Ona İsnad edilen İşârî Tefsir. İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.
• Hasen b. Alevî, Muhammed b. Abbâs b. Abdilazîz. Ebvâbu’l-ferac. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.
• Haydar, Hâzim Saîd. Ulûmu’l-Kur’ân beyne’l-burhân ve’l-itkân dirâsetun mukârane. Medine: Dâru’z-Zamân, 1420.
• Hoca, Nazif. “Baklî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 4/545-547. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Hudayrî, Muhammed b. Abdullah b. Alî. Tefsîru’t-tâbiîn. 2 Cilt. Dâru’l-Vatan li’n-Neşr, ts.
• Itr, Nûreddîn. Ulûmu’l-Kur’âni’l-Kerîm. Şam: Matbaatu’s-Sabâh, 1993.
• İbn Acîbe, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed. el-Baḥrü’l-medîd fî tefsîri’l-Ḳur’âni’l-mecîd. thk. Ahmed Abdullah el-Kuraşî Raslân. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-İlmiyye, 2002.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr. Musannef İbn Ebî Şeybe, thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. 16 Cilt. Riyâd: Mektebetu’r-Ruşd, 1409), 4/214 (No. 19418).
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen. Tefsiru’l-Kur'ân. İstanbul: Millet Kütüpha-nesi, Feyzullah Efendi Bölümü, 50.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed. Sunenu İbn Mâce. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Kâhire: Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-Arabiyye, ts.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân. Zâdu’l-mesîr. thk. Abdürrezzâk el-Mehdî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1422.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân. Telbîsu İblîs. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1403.
• İlhan, Avni. “Bâtıniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi”. 5/190-194. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Karasakal, Şaban. Kur’ân’ın İşârî Yorumu. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2016.
• Kâşânî, Kemâlüddîn Abdürrezzâk b. Ebi’l-Ganâim Muhammed. Te’vîlâtü’l-Ḳur’ân. Suudi Arabistan: Melik Suûd Üniversitesi Kütüphanesi, ق 153 85b.
• Kattân, Mennâ’. Mebâhisun fî Ulûmi’l-Kur’ân. Kahire: Mektebetu Vehbe, ts.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin b. Abdilmelik. Letâifu’l-işârât. thk. Abdüllatîf Hasen Abdurrahman. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2007.
• Mertoğlu, M. Suat. “Sa’lebî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 36/28-29. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Namlı, Ali. “İsmail Hakkı Bursevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 23/102-106. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Namlı, Tuncer. “Fıkıhçıların Allah Algısı –Namaz Örneği-“. Eskiyeni 32 (Bahar 2016), 55-72.
• Necmüddîn-i Dâye, Ebû Bekr. et-Te’vîlâtün-Necmiyye. tah. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2009.
• Nesefî, Ebû Hafs Necmüddîn Ömer. el-Akâidu’n-Nesefiyye. Suudi Arabistan: Melik Suûd Üniversitesi Kütüphanesi, ن ع 213 .
• Nursi, Said. Mektubat. İstanbul: Envar Neşriyat, 2003.
• Nursi, Said. Şuâlar. İstanbul: Envar Neşriyat, 1995.
• Okuyan, Mehmet. “Necmeddîn-i Dâye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/496-497. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Rummânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Îsâ. Tefsîru Ebi’l-Hasen er-Rummânî. thk. Hıdr Muhammed Nebhâ. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed. el-Keşf ve’l-beyân ‘an tefsîri’l-Ḳur’ân. thk. Ebû Muhammed b. Âşûr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2002.
• Sarıcaoğlu, Mustafa. “İbadetler Bağlamında Zâhirî ve Bâtınî Fıkıh: Gazzâlî Örneği”. İslam Bilimleri Araştırmaları Dergisi 5 (2018), 6-32.
• Sülemî, Muhammed b. Hüseyin. Hakâiku’t-tefsîr. thk. Seyyid Umrân. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2001.
• Taberânî, Ebü’l-Kāsım Müsnidü’d-Dünyâ. el-Mu’cemu’l-evsat. thk. Tarık b. ivadullah b. Muhammed. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Harameyn, ts.
• Taberânî, Ebü’l-Kāsım Müsnidü’d-Dünyâ. el-Mu’cemu’l-kebîr. thk. Hamdî b. Abdulhamîd es-Selefî. 25 Cilt. Kahire: Mektebetu İbn Teymiye, 1994.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed. Şerhu müşkili’l-âsâr, thk. Şuayb el-Arnavûd. 16 Cilt. Beyrut: Muesesetu’r-Risâle, 1415.
• Türer, Osman. “Tasavvufi Düşüncede İnsan”. Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi (2001), 9-15.
• Uludağ, Süleyman. “İşârî Tefsir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 23/424-428. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Uludağ, Süleyman. “Kâşânî, Abdürrezzâk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25/5-6. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Uludağ, Süleyman. “Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 26/473-475. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Uludağ, Süleyman. “Bâtın İlmi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 5/188-189. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Uludağ, Süleyman. “Sülûk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38/127. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Uzun, Nihat. Kur’ân’ın Batınî ve İşârî Yorumu Tefsir İlmi Açısından Bâtınî ve İşârî Yorumun İlmî Değeri. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2018.
• Üzüm, İlyas. “Sıffin Savaşı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi”. 37/108-109. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Vahit, Göktaş. İlk Dönem Müellif Sufilerinden Kelâbâzî’nin Oruçla İlgili Yorumları. Ramazan ve Oruç. (ed. Berat Açıl, Halis Kaya vd.), Haziran 2015, 107-117.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Müşebbihe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/156-158. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Yılmaz, M. Faik. “Münâsebâtü’l-âyât ve’s-süver”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/569. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Zehebî, Muhammed Huseyn. et-Tefsîr ve’l-mufessirûn. 3 Cilt. Kâhire: Mektebetu Vehbe, 2000.