Kelâmî ve Felsefî Düşüncede İlahî İrade Sorunu

Yıl 2021, Sayı: 43, 119 - 144, 20.03.2021

Hikmet Yağlı Mavil

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.857794

Öz

İlahî irade meselesi Allah-âlem ilişkisi bağlamında üzerinde en çok tartışılan konulardan biridir. Bu problem kelâm ve felsefe geleneğinde iradenin ilim ve kudret gibi zatî sıfatlarla ilişkisi, iradenin ezelîliği sorunu, irade-murad birlikteliği ve yaratmadaki rolü gibi çeşitli alt problemleri de içine alan geniş bir çerçevede tartışılmıştır. Bu araştırmada evrenin yoktan yaratıldığını savunan ve Allah’a irade sıfatı nispet eden kelâmcılar ile âlemin Allah’ın zâtından taşarak meydana geldiğini düşünen Fârâbî ve İbn Sînâ gibi Meşşâî filozoflarının ilahî iradeye yükledikleri anlam mukayeseli olarak ele alınmakta ve felsefecilerin irade anlayışının kelâmcıların çoğunluğunun tasavvurundan farklı olduğuna dikkat çekilmektedir. Bu bağlamda sudûr nazariyesini savunmamakla birlikte kelâmcıların irade konusundaki yaklaşımlarını eleştirmesi sebebiyle İbn Rüşd’ün görüşlerine de yer verilmektedir.

Konuya Antik Yunan düşüncesinin evrenin öncesizliği ve birden ancak birin çıkması gibi genel kabulleri doğrultusunda yaklaşan filozoflar, tanrı-irade ilişkisini nedensellik çerçevesinde değerlendirmişlerdir. İslâm filozoflarının fizik âlemde kabul ettikleri tabiî nedensellik anlayışı, onları metafizik düşüncede de Tanrı’yı illet olarak isimlendirmeye ve Tanrı-evren ilişkisini zorunluluk temelinde incelemeye sevk etmiştir. Filozoflar bazı eserlerinde Allah’a ilim, irade ve kudret sıfatı nispet etseler de gerçekte bu sıfatlar arasında bariz bir fark bulunmaz. Nitekim Fârâbî ve İbn Sînâ’ya göre Allah’ın kendi zâtını bilmesi, varlığın O’ndan taşarak meydana gelmesi için yeterlidir. O, zâtını ezelden beri bildiğine göre bu bilginin bir sonucu olarak meydana gelen âlem de zât bakımından olmasa da zaman bakımından ezelîdir. Allah ile âlem arasındaki zamansal ayrılığı ortadan kaldıran bu yaklaşım, irade ve kudret sıfatına gerçek anlamda ihtiyaç bırakmamaktadır. Böylelikle İslâm felsefecilerinin sisteminde ilahî irade, ilahî bilgiden farklı bir anlam taşımaz. Aynı zamanda Zorunlu Varlık’a nispet edilen iradenin, bazı kelâmcıların iddia ettiği gibi, fayda ve hikmet barındırması kendisi için bir noksanlık anlamına gelir. Çünkü Tanrı, herhangi bir niyetten dolayı eyleme yönelmez, aksine fiil cömertliğinin sonucu olarak O’nun varlığından taşmaktadır.

İrade sıfatının mahiyeti ve ilahî zât ile ilişkisi hususunda aralarındaki görüş ayrılıklarına rağmen Basra Mu‘tezilesi’nin çoğu ve bütün Sünnî kelâmcılar, İslâm filozofları karşısında mutlak imkân halinde bulunan âlemin farklı alternatifleri içerisinden irade sıfatı sayesinde seçilip yaratıldığı konusunda ortak bir tavır sergilemişlerdir. Nitekim âlemin Allah’ın iradesi dışında var olduğunu savunmak Allah-âlem ilişkisinde mekanik bir determinizmi kabul etmek demektir. Oysa bu iddia ilahî fiillerin zorunlu olduğu sonucunu doğurmaktadır. Diğer taraftan mümkünler, var olma ve olmama bakımından özünde eşittir ve var olmak için mutlaka dışardan bir sebebe muhtaçtır. Bu sebep ise kelâmcılara göre ilahî iradedir. Bu irade önce mümkünün var olması için varlığını yokluğuna tercih etmekte, sonra da hangi zamanda meydana geleceğini belirleyerek ona eşit zaman dilimleri içerisinde belli bir zaman dilimi tahsis etmektedir. Bu sebeple kelâm ilminde irade “bir zorunluluk söz konusu olmaksızın yapılması veya yapılmaması eşit olan bir hususta iki taraftan birini tercih ve tahsis etmeyi gerektiren sıfat” olarak tanımlanır. İradenin tanımında geçen tahsis kavramı kelâmcılarla sudûr teorisini savunan felsefecileri birbirinden ayıran en temel özelliktir. Kelâmcılara göre görünür âlemde irade sıfatı, ona sahip olanın hür olduğunu ve zorlama altında bulunmadığını gösterir. Dolayısıyla Allah’ın da fiillerini tercihe dayalı gerçekleştirdiğini ifade etmek için O’na irade sıfatı nispet edilmelidir. Aynı zamanda âlemin cevher ve arazlardan meydana gelmesi ve Allah’ın arazları sürekli yaratarak evrene müdahalede bulunması koşulsuz bir iradeyi zorunlu kılar. Sonuçta ilahî irade kavramı kelâmî anlamda seçme ve belirleme fiiline karşılık gelirken sudûr sistemini savunan felsefecilerde daha ziyade varlıkların ilahî zâttan taşmasına yönelik bir tür hoşnutluk ve gönüllülük hali olarak anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Felsefe, İlahî İrade, Sudûr, Yaratma

The Problem of Divine Will in the Thought of Kalām and the Philosophy

Öz

The divine will (irādah) is one of the most discussed issues in the context of the relationship between God and the universe. In the tradition of kalām and philosophy, this problem has been discussed in a broad framework including various sub-problems such as the relationship of the will with the attributes such as omniscience (‘ilm) and omnipotence (qudra), the eternity of the will, togetherness of will and willed things (irādah-murād) and its role in the creation. In this study, the meaning given to the divine will by the theologians, who maintain that the universe was created from nothing and qualify the attribute of the will to Allah, and the Peripatetic philosophers such as al-Fārābī and Avicenna, who think that the world came into being out of God’s essence, will be considered comparatively and will be pointed out that the understanding of the will of philosophers is different from majority of the mutakallimūn. In this context, although he does not defend the theory of ṣudūr, Ibn Rushd’s views are also included due to his criticism of the theologians’ approach to will.

Dealing with the subject according to the general assumptions of the Ancient Greek thought such as the proposition that there is no time before the universe and only one entity arises from an entity, the philosophers evaluated the relationship between god and the will within the framework of causality. The understanding of natural causality which is adopted by the Islamic philosophers in the physical world prompted them to name God as the cause (ʿilla) in metaphysical thought and to examine the God-universe relationship on the basis of necessity. Although philosophers attribute knowledge, will, and power to God in some of their works, in reality, there is no obvious difference between these attributes. As a matter of fact, according to al-Fārābī and Avicenna, it is sufficient for God to know His own essence for existence to come into being by overflowing from him. Since he has known His Self from eternity, the universe that came into being as a result of this knowledge is also eternal in terms of time, but not in terms of entity. This approach, which eliminates the temporal separation between God and the world, leaves no real need for the attributes of the will and the power. Thus, in the system of Islamic philosophers, the divine will does not have a different meaning than the divine knowledge. At the same time, it means a deficiency for him that the will attributed to the Necessary Being contains benefits and wisdom, as some theologians claim. Because God does not act on account of any intention, on the contrary, the act overflows from His existence as a result of His generosity.

Most of the Baṣra Muʿtazila and all Sunni theologians shared a common attitude that the world was chosen and created from the different alternatives of the world which are in absolute possibility. On the one hand, to defend that the world exists outside the will of God means to accept a mechanical determinism in the relationship between God and the world. However, this claim leads to the conclusion that divine acts are compulsory. According to the mutakallimīn, on the other hand, the possible existents are essentially equal in terms of existence and non-existence, and necessarily need an external reason to exist, which is the divine will. This will, first prefers the existence of the contingent to its non-existence, and then determines when it will exist and allocates a certain period of time to it in equal time periods. For this reason, in kalām, the will is defined as “an atribute that requires the choice and assignment of one of the two options in an issue that is equal to do or not to do without an obligation.” The concept of assignment in the definition of the will is the most basic feature that distinguishes theologians from the philosophers who defend the theory of sudur. According to the theologians, the attribute of will in the visible world indicate that whoever has it is free and is not under coercion. As a result, while the concept of divine will corresponds to the action of choosing and determining in a theological sense, the philosophers who adopted the emanation interpreted it as a kind of contentment and willingness towards the overflow of beings from the divine essence.

Anahtar Kelimeler

Kalām, The Philosophy, Divine Will, Emanation, Creating

Kaynakça

• Abdülhamid, İrfan. İslâm’da İtikâdî Mezhepler ve Akaid Esasları. çev. Saim Yeprem. İstanbul: Marifet Yayınları, 1983.
• Akkanat, Hasan. İbn Sînâ ve Gazâlî’de İlahî İrade Kurgusu -Eleştirel Bir Yaklaşım-. Ankara: Fecr Yayınları, 2020.
• Altaş, Eşref. Fahreddîn er-Râzî’nin İbn Sînâ Yorumu ve Eleştirisi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2015.
• Altıntaş, Hayrani. İbn Sina Metafiziği. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Kültür Eserleri, 1997.
• Âlûsî, Hüsâmeddin. Hivâr beyne’l-felâsife ve’l-mütekellimîn. Bağdat: Matbaatu’z-Zehrâ, 1967.
• Aydın, İbrahim Hakkı. “Plotinus ve İki İslâm Mütefekkirinde (Fârâbî ve İbn Sînâ’da) Sudûr Nazariyesinin Bir Değerlendirmesi”. İslâmî Araştırmalar 14/1 (2001), 171-181.
• Aydın, Mehmet S.. Din Felsefesi. İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı, 2001.
• Beyzâvî, Kādî. Tavâli‘u’l-Envâr: Kelâm Metafiziği. çev. İlyas Çelebi - Mahmut Çınar. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2014.
• Bulut, Halil İbrahim. “Mu‘tezile Mezhebinde Nedensellik Tartışmaları”. Marife: Dini Araştır-malar Dergisi 3/3 (2003), 275-292.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Şerhu’l-Mevâkıf. çev. Ömer Türker. 3 Cilt. Ankara: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Kitâbu’t-Ta‘rîfât. nşr. Muhammed Abdurrahman el-Maraşlî. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 2007.
• Demir, Osman. Kelâm’da Nedensellik: İlk Dönem Kelâmcılarında Tabiat ve İnsan. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Deniz, Gürbüz. Kelâm-Felsefe Tartışmaları (Tehâfütler Örneği). Ankara: Fecr Yayınları, 2015.
• Düzgün, Şaban Ali. Nesefî ve İslâm Filozoflarına Göre Allah-Âlem İlişkisi. Ankara: Akçağ Yayınla-rı, 1998.
• Erdemci, Cemalettin. “Proclus’un Âlemin Kıdemine İlişkin Delilleri Üzerine”. Hitit Üniversi-tesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 /9 (2006), 153-170.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. el-Lüma‘ fi'r-red alâ Ehli’z-zeyğ ve’l-bida‘: Eş‘arî Kelâmı. çev. Kılıç Aslan Mavil - Hikmet Yağlı Mavil. İstanbul: İz Yayıncılık, 2016.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. Makālâtü’l-İslâmiyyîn: İlk Dönem İslam Mezhepleri. çev. Mehmet Dalkılıç - Ömer Aydın. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. Risâle fî İstihsâni’l-havz fî İlmi’l-kelâm. thk. Muhammed es-Seyyid Cel-yend. Kahire: Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Turâs, 2013.
• Fahri, Macit. İslam Felsefesi Tarihi. çev. Kasım Turhan. İstanbul: İklim Yayınları, 1992.
• Fârâbî, Ebû Nasr. es-Siyâsetü’l-medeniyye veya Mebâdi’ü’l-mevcûdât. çev. Mehmet S. Aydın vd. İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları, 3. Basım, 2017.
• Fârâbî, Ebû Nasr. Medînetü’l-fâzıla. çev. Nafiz Danışman. Ankara: MEB Yayınları, 2001.
• Fârâbî, Ebû Nasr. “Uyûnü’l-mesâil”. çev. Mahmut Kaya. İslam Filozoflarından Felsefe Metinle-ri. ed. M. Cüneyt Kaya. 117-126. İstanbul: Klasik Yayınları, 11. Basım, 2017.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-İktisâd fi’l-i‘tikâd:İtikadda Orta Yol. çev. Kemal Işık. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1971.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. Esmâü’l-Hüsnâ Şerhi. çev. M. Ferşat. İstanbul: Merve Yayınları, ts.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. İhyâu ulûmi’d-dîn. çev. Ahmet Serdaroğlu. 4 Cilt. İstanbul: Bedir Yayı-nevi, 2002.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. Tehâfütü’l-felâsife: Filozofların Tutarsızlığı (Eleştirmeli Metin-Çeviri). çev. Mahmut Kaya- Hüseyin Sarıoğlu. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlı-ğı, 2014.
• Hayyât, Ebü’l-Hüseyin. el-İntisâr: Mu‘tezile Müdafaası. çev. Yüksel Macit. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed. Mücerredü makālâti’ş-şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1987.
• İbn Metteveyh, Ebû Muhammed Hasan b. Ahmed. et-Tezkire fî ahkâmi’l-cevâhir ve’l-araz. thk. Sâmi Nasr Lütf – Faysal Budeyr Avn. Kahire: Dâru’s-Sekâfe, 1975.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velid el-Kurtubî. el-Keşf an minhâci’l-edille. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 8. Basım, 2016.
• İbn Sînâ, Ebû Ali el-Hüseyn. en-Necât: Felsefenin Temel Konuları. çev. Kübra Şenel. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2018.
• İbn Sînâ, Ebû Ali el-Hüseyn. “er-Risâletü’l-arşiyye fi hakâiki’t-tevhid ve isbâti’n-nübüvve”. çev. Mahmut Kaya. İslam Filozoflarından Felsefe Metinleri. ed. M. Cüneyt Kaya. 306- 323. İstanbul: Klasik Yayınları, 11. Basım, 2017.
• İbn Sînâ, Ebû Ali el-Hüseyn. et-Ta‘lîkāt. çev. İsmail Hanoğlu. Ankara: Elis Yayınları, 2019.
• İbn Sînâ, Ebû Ali el-Hüseyn. Kitâbu’ş-Şifâ Metafizik II. çev. Ekrem Demirli - Ömer Türker, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
• İbnü’l-Melâhimî, Rüknüddîn Mahmûd el-Hârizmî. Tuhfetü’l-mütekellimin fi’r-red ale’l-felâsife. thk. Hasan Ensârî. Tahran: Müessese-i Pejûheşî-i Hikmet ve Felsefe-i Îrân, 1387.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Yeni İlmi Kelâm. sad. Sabri Hizmetli. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât. Şerhu’l-Usûli’l-hamse: Mu’tezile’nin Beş İlkesi (Mu’tezile’nin Beş Esasının Açılımı). çev. İlyas Çelebi. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kâdı’l-kudât. el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl: et-Tenebbüvvât ve’l-Mu‘cizât. thk. Mahmud Muhammed Kâsım. 15. Cilt. Kahire, y.y.., ts.
• Kandemir, Ahmet Mekin. “Mu’tezile’de Zorunlu Nedensellik ve Mucize: Tabiat (Tab’) Teorileri Çerçevesinde Bir İnceleme”. Kade: Kelâm Araştırmaları Dergisi 18/1 (2020), 31-60.
• Karadaş, Cağfer. “İslam Düşüncesinde Değişim ve Süreklilik -Teceddüd-i Emsâl, Halk-ı Cedîd, İstimrâr, Hudûs-i Dâim-”. Usûl: İslam Araştırmaları 8 (2007), 7-22.
• Kaya, Mahmut. “Fârâbî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 12/145-162. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Kaya, Mahmut. “Sudur”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37/467-468. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Kazanç, Fethi Kerim. Kadı Abdülcebbâr’da Nedensellik Kuramı. Ankara: Araştırma Yayınları, 2014.
• Keskin, Halife. “İslam Kelâmında İlahi Sıfatlar ve Yaratma”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (2001), 69-91.
• Kutluer, İlhan. “İlliyyet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/120-121. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Kutluer, İlhan. İbn Sina Ontolojisinde Zorunlu Varlık. İstanbul: İz Yayıncılık, 2013.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd Tercümesi. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: İSAM Ya-yınları, 2002.
• Meymûn, Musa b. Delâletü’l-hâirîn, çev. Osman Bayder - Özcan Akdağ. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2019.
• Nesefî, Ebü’l-Mu‘în. Tebsıratü’l-edille. thk. Hüseyin Atay – Ş. Ali Düzgün. 2 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1993.
• Pines, Shlomo. İslâm Atomculuğu. çev. Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Râzî, Fahreddin. el-Muhassal: Kelâma Giriş. çev. Hüseyin Atay. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, t.y.
• Râzî, Fahreddin. Me‘âlimü usûli’d-dîn: Kelâm İlminin Eserleri. çev. Muhammed Altaytaş. İstan-bul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Sâbûnî, Nureddin. el-Bidâye fî usûli’d-din: Mâtüridiyye Akaidi. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1995.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Abdülkerim. Milel ve Nihal: Dinler, Mezhepler ve Felsefî Sistemler Tarihi. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008.
• Şenel, Cahid. “Yeni, Eflatunculuk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/423-427. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Teftâzânî, Sa‘deddîn. Makāsıdu’l-kelâm fî ‘Akâidi’l-İslâm. çev. İrfan Eyibil. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Topaloğlu, Bekir-Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İSAM Yayınları, 2009.
• Turhan, Kasım. “İnayet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/265-266. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Tûsî, Alâaddîn Ali. Tehâfütü’l-felâsife: Kitâbu’z-Zuhr. çev. Recep Duran. İstanbul: Hece Yayın-ları, 2013.
• Türker, Ömer. İslam Düşünce Gelenekleri: Kelâm-Felsefe-Tasavvuf. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2020.
• Üzüm, İlyas. “Hüküm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 18/464-466. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Yıldırım, Ömer Ali. “İslam Düşüncesindeki Yoktan Yaratma ve Kıdem Tartışmaları: Kelâmcılar ve İbn Sînâ Merkezli Bir İnceleme”. Kelâm Araştırmaları 10/2 (2012), 251-274.
• Yıldız, Metin. Kelâm Kozmolojisi: Mu‘tezile’nin Âlem Anlayışı. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2020.