The Formation, Systematics, and Differences of the Ibāḍiyya

Yıl 2022, Sayı: 47, 639 - 662, 25.09.2022

Sadi Ölmez

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1124082

Öz

The Ibāḍiyya sect, whose formation coincided with the 1st century of Hijri, found fame as a political sect rather than jurisprudential. Underlying such an understanding lies the ties of some personalities they considered predecessors with the Kharijites. This situation prevented the Ibāḍiyya madhhab from being known as a fiqh sect. For this reason, the Ibāḍiyya sect has been studied mainly in the field of kalām due to its sect’s history and religious beliefs. This orientation has also led to the neglect of the fiqh aspect of the madhab. However, the Ibāḍiyya sect is an independent religious sect with rich jurisprudence and literature. In fact, according to the Ibāḍis, their sect is the first fiqh sect to be formed chronologically. Although, they are attributed to ʿAbdallāh b. Ibāḍ, the Ibāḍis accept Jabir b. Zayd as the founder. Until the end of the 3rd century, the Ibāḍis abstained from calling themselves Ibāḍī because they said that the fiqh sects should be attributed to their founders and that the sect’s founders were Jābir b. Zayd. They insistently underline that the attribution of their sect to ʿAbdallāh b. Ibāḍis due to political motives. For this reason, Ibāḍis see Jābir b. Zayd was the founder of their madhhab. Jābir was one of the tābiʿūn (successors) scholars and became famous as the mufti of Basra. Abū ʿUbayda Muslim b. Abī Karīma, who is accepted as the most influential figure of the Ibāḍiyya sect after Jābir, has an essential place in the formation and systematization of the sect. Abū Ubayda kept the sect together despite the pressures against the Ibāḍis during the Umayyad and the Abbasid periods, allowing it to spread out of Basra, especially in North Africa. The transfer of the Ibāḍiyya sect to different geographies as of the second quarter of the 2nd-century Hijri has been an essential process in the systematization of this sect. In addition, the spread of the Ibāḍiyya sect to regions outside Basra increased the codifications related to Ibāḍī fiqh. Kitāb al-mudawwana al-kubrā, which belongs to Abū Ghānim al-Khurāsānī, one of the most valuable works of Ibāḍī fiqh that has survived to the present day, is the product of this period. The Qur’ān, Sunnah, ijma, qiyas, and other istidlal methods were also used by Ibāḍiyya. So, the legal strategies used by Ibāḍītes could be said not to be perfect but very similar. But Ibāḍiyya is separated from any other sects about ilham. In this study, we will study the connection of Ibāḍiyya to Kharijism during the formation period, its emergence, fiqh, and jurisprudential methods

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Sect, Ibāḍiyya, ʿAbdallāh b. Ibāḍ, Jābir b. Zayd

İbâzıyye Mezhebinin Teşekkülü, Sistematiği ve Farklılaşmalar

Öz

Teşekkülü hicrî birinci asra denk gelen İbâzıyye mezhebi, fıkhî bir mezhep vasfından ziyade daha çok siyasi bir fırka olarak şöhret bulmuştur. Böyle bir anlaşılmaya maruz kalmasının altında selef olarak gördükleri bazı şahsiyetlerin Hâricîlerle iltisakları yatmaktadır. Bu durum İbâzıyye’nin fıkhî bir mezhep olarak bilinmesinin önüne geçmiştir. Bundan ötürü İbâzıyye daha çok mezhepler tarihi ve itikâdî görüşlerinden ötürü kelâm alanında çalışılmıştır. Bu yönelim mezhebin fıkhî yönünün ihmal edilmesine sebep olmuştur. Oysaki İbâzıyye zengin fıkhî müktesebatı ve literatürüyle müstakil bir ameli mezheptir. Hatta İbâzîlere göre kendi mezhepleri, kronolojik olarak teşekkül eden ilk fikhî mezheptir. İbâzıyye mezhebi Abdullah b. İbâz’a nispet olunmakla birlikte İbâzîler, Câbir b. Zeyd’i müessis olarak kabul ederler. İbâzîler hicrî üçüncü asrın sonralarına kadar kendilerini İbâzî olarak isimlendirmekten kaçınmışlardır. Çünkü onlar fıkhî mezheplerin, kurucularına nispet edilmesini gerektiğini, mezhep kurucularının da Câbir b. Zeyd olduğunu söylerler. Mezheplerinin Abdullah b. İbâz’a nispet edilmesinin siyasi saikler nedeniyle olduğunu ısrarla vurgularlar. Bundan ötürü İbâzîler mezheplerinin müessisi olarak Câbir b. Zeyd’i görürler. Câbir, tâbiîn alimlerinden olup Basra müftüsü olmasıyla da şöhret bulmuştur. İbâzıyye mezhebinin Câbir’den sonraki en etkili şahsiyeti olarak kabul edilen Ebû Ubeyde Muslim b. Ebî Kerime mezhebin teşekkülünde ve sistemleşmesinde son derece ehemmiyetli bir yere sahiptir. Ebû Ubeyde gerek Emevîler gerekse de Abbâsîler döneminde İbâzîlere yönelik baskılara rağmen mezhebi bir arada tutarak Basra dışına özellikle de Kuzey Afrika’da yayılmasını sağlamıştır. İbâzıyye mezhebinin hicrî ikinci asrın ikinci çeyreğinden itibaren farklı coğrafyalara taşınması bu mezhebin sistemleşmesi bakımından önemli bir süreç olmuştur. Ayrıca İbâzıyye mezhebinin Basra dışındaki bölgelere yayılması İbâzî fıkıhla ilgili tedvinlerin artmasını sağlamıştır. İbâzî fıkhının günümüze ulaşmış kıymetli eserlerinin başında gelen Ebû Gānim el-Horâsânî’nin el-Müdevvenetü’l-Kübrâ’sı bu dönemin mahsulüdür. İbâzıyye mezhebi sünnî mezheplerin fıkhî meselelerde başvurdukları istinbât ve istidlâl yönteminden farklı bir yöntem kullanmamıştır. Kur’ân, Sünnet, icmâ, kıyas ve diğer istidlâl yöntemleri İbâzî fakihlerce de başvurulan yöntemlerdir. Dolayısıyla İbâzîlerin kullanmış olduğu usûl yöntemlerinin diğer mezheplerin usûl yöntemiyle tam olarak aynı olmasa da birbirine çok yakın olduğunu söylemek mümkündür. İbâzîlerin istidlâlî deliller kısmında diğer mezheplerden farklılaşması ilham konusunda olmuştur. İbâzîlerde tartışmalı olmakla birlikte ilham istidlâlî delillerden biri olarak zikredilmiştir. Bu çalışmada İbâzıyye mezhebinin Hâricîlerle bağlantısı, mezhebin ortaya çıkışı, fıkhı ve usûl anlayışı ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku, Mezhep, İbâzıyye, Abdullah b. İbâd, Câbir b. Zeyd

Kaynakça

• Abdulmuhsin Sâlim Kâtib. el-Hilafu’l-Fikhî Beyne’l-Mâlikiyye ve’l-İbâżıyye. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2013.
• Aslan, Bedri. Şâfiî Üsûlcülere Göre İstidlâl. Bursa: Emin Yayınları, 2020.
• Ateş, Orhan. Günümüz Umman İbâdiyyesi. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007. https://acikerisim.uludag.edu.tr/bitstream/11452/4122/1/220985
• Bâ, Amr b. el-Hâc Muhammed Sâlih. Dirâse fi Fikri’l-İbâzî Cezâir: Müessesetü’ş-Şeyh en-Nâsır, 2015.
• Bardak, Ahmet. “İbâdî Âlimlerinden İbn Humeyd Sâlimî’nin Kelamî Görüşleri”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 11/2 (Ağustos 2019). https://doi.org/10.26791/sarkiat.531668
• Bârûnî, Ebû Rebi’ Süleyman. Muhtasar Târîhu’l-İbâżıyye. Sîb: Mektebetü’d-Dâmirî, 1995.
• Bekûş, Yahya Muhammed. Fıkhu İmâm Câbir b. Zeyd. Maskat: Mektebetü’d-Dâmirî, 2014.
• Cîtâlî, Ebû Tâhir İsmail b. Musa. Kavâidu’l-İslâm. Ummân Sultanlığı: Mektebetu’d-Dârimî, 2015.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik. el-Burhân fî Uṣûli’l-Fıḳh. thk. Abdulazîm ed-Dîb. Duhâ: Metâbiu Duhâ el-Hadîse, 1979.
• Ebû Gānim, Bişr b. Gānim el-Horâsânî, el-Müdevvenetü’l-kübrâ. Maskat: Vizâretu Turâs, 2007.
• Ebû Zehrâ, Muhammed. Mezhepler Tarihi. trc. Sıbğatullah Kaya. İstanbul: Çelik Yayınevi, 2016.
• Eğberî, İsmâil b. Sâlih b. Hamdân. el-Medhal İlâ Fıkhi’l-İbâżıyye. Umman Sultanlığı: Mektebetü’d-Dâmiri, 2013.
• Eş’arî, Ebü’l-Hasen. Maḳālâtü’l-İslâmiyyîn ve’ḫtilâfü’l-muṣallîn Beyrut: Dâru Sâdir, 2006.
• Ethem Ruhi Fığlalı. İbâdiyye’nin Doğuşu ve Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, 1983.
• Ezkevî, Ebû Câbir Muhammed b. Cafer. el-Câmi’. 9 Cilt. Maskat: Vizâretü’t-Turâs ve’s-Sekâfe, 2018.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. İḥyâʾü ʿUlûmi’d-Dîn. 5 Cilt. Kâhire: Mektebetu Tevfikiyye, ts.
• Göksun, Ahmet Faruk. İbâdî Fıkhının Tarihsel Gelişimi (Umman Örneği). İstanbul: 29 Mayıs Üniversitesi, İlahiyât Fakültesi, Lisans Tezi, 2021. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Gömbeyaz, Kadir. ‘‘Hâricîlerin Günümüzdeki Devamı İbâdîler mi, Selefiler mi? Metodolojik Bir Tartışma’’. e-makâlât Mezhep Araştırmaları 9/1 (Bahar 2016). https://doi.org/10.18403/emakalat.06629
• Halîfât, İvaz Muhammed. el-Usûlu’t-Târihiyye li’l-Firkatu’l-İbâżıyye. Gardâye: Müessesetü’ş-Şeyh en-Nâsır, 2015.
• Hallâf, Abdulvehhâp. İlmu Usûli’l-Fıkh. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 2003.
• Hârisî, Sâlim b. Hamd b. Süleymân. el-’Ukûdu’l-Fediyye fi Usûli’l-İbâżıyye. Maskat: Vizâretü’t-Turâs ve’s-Sekâfe, 2017.
• Harûsî, İbn Ebî Nebhân Nâsır b. Câid b. Hubeyd. Tenvîru’l-Ukûl fi İlmi Kavâidu’l-Usûl. Maskat: Zâkire Umân, 2019.
• İbn Bereke, Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed. Kitâbu’l-Câmi’. 5 Cilt. Maskat: Vizâretü’t-Turâs ve’s-Sekâfe, 2017.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed. Telbîsü İblîs Beyrut: Dârü’l-Fikr, 2001.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed. el-Fasl fi’l-Milel ve-Nihal. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1975.
• İbn İmâm el-Kâmiliyye, Muhammed b. Muhammed Abdurrahman b. Alî b. Yusûf b. Mansûr el-Kâmil. Şerh Varakât. Lübnân: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2011.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya’kûb en-Nedîm. el-Fihrist. Beyrut: Darü’n-Nefâis, 2016.
• Köse, Saffet. İslâm Hukukuna Giriş. İstanbul: Hikmet Evi Yayınları, 2016.
• Kuşeyrî, Ebü’l-Kāsım Zeynülislâm Abdülkerîm b. Hevâzin. er-Risâletü’l-Ḳuşeyriyye. thk. Abdulhalim Mahmûd-Mahmûd b. Şerîf. 2. Cilt. Kâhire: Dârü’l-Me’ârif, ts.
• Mîzân, Abdulkerim Mahrûs. İbâżıyye Hadramut ve Alaketuhum bi Uman. Hadramut: Dâru Hadramut, 2017.
• Muammer, Ali Yahyâ. el-İbâżıyye Mezhebun İslâmiyyûn Mu’tedilûn. Londra: Dâru’l-Hikme, 2013.
• Muhammed Sâlih Nâsır. Menhecü’d-daʿve ʿinde’l-İbâżıyye. Maskat: Dâru Nâsır, 2015.
• Muhâsibî, Ebû Abdillâh el-Hâris b. Esed. Adâbu’n-Nüfûs. thk. Abdulkadir Ahmed ‘Atâ. Beyrût: Dârü’l-Cîl, ts.
• Münzirî, Halfân b. Muhammed. Muhtelefü’l-Hadis ve Eseruh fi Fıkhi’l-İbâżî. Cezâir: Neşru Cem’iyyetu’t-Turâs, 2017.
• Nâmî, Amr Halîfe. Resâilu’l-İmâm Câbir b. Zeyd el-Ezdî. Libya: Dârü’d-Da’ve, 2018.
• Nâmî, Amr Halîfe. Dirâsât ‘ani’l-İbâżıyye. trc. Mihayl Hûrî-Mâhir Cerrâr. Tunus: Dâru’l-Garbi’l-İslâmiyye, 2012.
• Özdemir, Ahmet. İbâdiyye’nin Ana Hadis Kaynağı Rebi’ b. Habîb’in Müsned’i. Şırnak: Şırnak Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Sâlimî, Abdullah b. Hâmid. Şerhu’l-Câmi’ Sahîh Müsnedü İmam Rebi’. Sîb: Mektebetu İmâm Nûruddîn Sâlimi, 2004.
• Sâlimî, Abdullah b. Muhammed b Abdullah. Mevsû’atü’l-Fıkhi’l-İbâzî. 7. Cilt. Maskat: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’d-Dîniyye, 2017.
• Sâlimî, Ebû Muhammed Nûruddîn Abdullāh b. Hamîd (Humeyd). Meâricu’l-Âmâl. 10 Cilt. Umman: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’d-Dîniyye, 2008.
• Sâlimî, Ebû Muhammed Nûruddîn Abdullāh b. Hamîd (Humeyd). Ṭalʿatü’ş-Şems. Maskat: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’d-Dîniyye, 2011.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1993.
• Siyâbî, Ahmed b. Su’ûd. el-Medhal ilâ’l-Mezhebi’l-İbâżî. Sîb: Mektebetu’d-Dâmirî, 2019.
• Sümeynî, Abdulazîz b. Hâc b. İbrâhîm. et-Tâcu’l-Manzûm. 7 Cilt. Maskat: Vizâretü’t-Turâsi’l-Kavmî ve’s-Sekâfe, 2000.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm. el-Milel ve’n-niḥal. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2004.
• Şemmâhî, Ebü’l-Abbâs Bedrüddîn Ahmed b. Abdilvâhid. Kitabu’s-Siyer. Maskat: Metâbiu’n-Nahde, 1987.
• Şener, Abdulkadir. İslâm Hukukuna Giriş. İzmir: İzmir İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2014.
• Vercelânî, Ebû Ya’kūb. el-ʿAdl ve’l-inṣâf. Maskat: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’d-Dîniyye, 2011.
• Veslâtî, Ebü’r-Rebî’ Süleyman b. Yahlef. Kitâbü’t-Tuhefi’l-Mahzûne. Barka: Mektebu Hazâini’l-Âsâr, 2017.
• Watt, W. Montgomery. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri. trc. Ethem Ruhi Fığlalı. İzmir: İzmir Fakültesi İlahiyat Vakfı Yayınları, 2017.
• Wellhausen, Julius. İslamiyetin İlk Devrinde Dini-Siyasi Muhalefet Partileri. trc. Fikret Işıltan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1996.
• Yaman, Ahmet- Çalış, Halit. İslâm Hukukuna Giriş. İstanbul: M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2014.
• Yoldaş, Mehmet Hanifi – Kubat, Mehmet. ‘‘İbâdiyye’nin Hâricîliğe İsnadı Meselesi’’. İslâmî İlimler Dergisi 17/1 (2022), 269. https://dergipark.org.tr/en/downlood/article-file/2334704
• Zeydân, Abdülkerî. el-Vecîz fî Uṣûli’l-Fıḳh. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle Nâşirûn, 2006.
• Zühaylî, Vehbe. el-Fıkhu’l-İslâmî ve Edilletühü. 11 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 2004.