Shams al-Dīn al-Samarqandī’s Theological Views in the Context of his work al-Anwāru al-ilāhiyya

Yıl 2023, Sayı: 49, 479 - 500, 30.06.2023

Selami Yanmaz , Bilal Taşkın

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1226806

Cited By: 1

Öz

Since its emergence, kalām (theology), which has developed by renewing itself according to current discussion topics, has aimed to produce solutions for many theological problems that have emerged during its development. In line with this aim, many scholars from the early periods of Islam have written extensive or summarized works dealing with all or some of the problems of faith. The method called "philosophical kalām", which developed after Fakhr al-Dīn al-Rāzī and discussed the problems within the philosophical tradition from a religious point of view, also emerged for this purpose. Although this method was originally initiated by Ash‘arite theologians, it was later adopted and continued by Māturīdī theologians. Shams al-Dīn al-Samarqandī was among the Māturīdī theologians who composed works according to this new method. Samarqandī wrote three basic theological texts according to this method. These are his al-Sahāif al-ilāhiyya, al-Anwār al-Ilāhiyya, and al-Mu‘takadāt. The latter two works differ from the former and from other post-Rāzī theological texts in their content. These two works, which examine the basic concepts and issues of logic, debate, and theology, have an original systematic. In addition, in the work, al-Samarqandī put forward his own views on many issues such as the definition of the concept of existence, divine attributes, tawhīd (unity), name-definite (ism-musammā), the issue of beshā’ir al-nubuwwa (indications of prophethood), the increase and decrease of faith, the husn-qubh (good-evil) and tafdīl (the primacy of the first generations). For example, in the division of divine attributes, he differs from the Māturīdī school by preferring a different division in the form of essential (haqīqī) and secondary (idāfī) attributes. Again, for example, it can be mentioned in this context that he prefers goodness and evil to be zātī (intrinsic), wasfī (qualitative) or i‘tibārī (relative) in the matter of husn and qubh, and that he adopts a different opinion than the general opinion in the matter of tafdīl. This study aims to identify and analyze Samarqandī’s original theological evaluations in his work al-Anwār. However, for this purpose, not only Samarqandī's al-Anwār, but also his other theological works and the texts written by pre-Samarqandī theologians were consulted.

el-Envâru’l-ilâhiyye Adlı Eseri Bağlamında Şemseddin es-Semerkandî’nin Kelamî Görüşleri

Öz

Ortaya çıkışından itibaren güncel tartışma konularına göre kendisini yenileyerek gelişen kelam ilmi, gelişim sürecinde ortaya çıkan pek çok itikadi problem için çözümler üretmeyi amaç edinmiştir. Bu amaç doğrultusunda İslam’ın ilk dönemlerinden itibaren pek çok ilim adamı inancın bütün problemlerini konu edinen ya da bazı konularını ele alan geniş ya da özet nitelikte eserler kaleme almışlardır. Fahreddin er-Râzî sonrasında gelişen ve felsefe geleneği içerisinde yer alan problemleri dini açıdan tartışan ve “felsefi kelam” olarak adlandırılan yöntem de bu amaç doğrultusunda ortaya çıkmıştır. Bu yöntem esasında Eş‘arî kelamcılar tarafından başlatılmış olsa da sonrasında Mâtürîdî kelamcılar tarafından benimsenip sürdürülmüştür. Şemseddin es-Semerkandî bu yeni yönteme göre eser telif eden Mâtürîdî kelamcılar arasında yer alır. Semerkandî söz konusu yönteme göre üç temel kelam metni kaleme almıştır. Bunlar onun, es-Sahâifü’l-ilâhiyye, el-Envârü’l-İlâhiyye ve el-Mu‘tekadât adlı eserlerdir. Son iki eser, içeriğiyle, ilk eserden ve Râzî sonrası diğer kelam metinlerinden ayrışmaktadır. Mantık, münazara ve kelam ilimlerinin temel kavram ve meselelerini inceleyen son iki eser, bu özelliğiyle orijinal bir sistematiğe sahiptir. Ayrıca eserde Semerkandî, varlık kavramının tanımı, ilahi sıfatlar, vahdâniyet, isim-müsemmâ meselesi ve beşâirü’n-nübüvve meselesi, imanın artması ve eksilmesi, hüsün-kubuh ve tafdîl gibi pek çok meselede kendi görüşlerini öne sürmüştür. Söz gelimi, ilahi sıfatların taksiminde hakîkî ve izâfî sıfatlar şeklinde farklı bir taksimi tercih ederek Mâturîdî ekolden ayrışır. Yine örneğin, hüsün ve kubuh meselesinde iyilik ve kötülüğün, zatî (özsel), vasfî (niteliksel) veya itibarî (görece) olabileceğini tercih etmesi, tafdîl meselesinde genel kanaatten farklı bir kanaati benimsemesi gibi hususlar bu bağlamda zikredilebilir. Bu çalışmada Semerkandî’nin el-Envâr adlı eserinde onun özgün kelamî değerlendirmelerinin tespit edilmesi ve incelenmesi hedeflenmiştir. Ancak bu amaç için yalnızca el-Envâr ile sınırlı kalınmamış, Semerkandî’nin diğer kelam eserlerine, ayrıca Semerkandî öncesi kelamcıların kaleme aldıkları metinlere de müracaat edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Felsefe, Mantık, Münazara, Şemsüddîn es-Semerkandî, el-Envârü’l-İlâhiyye

Kaynakça

• Akgüç, Ahmet. İsmai̇l Gelenbevi̇’de Varlık Düşüncesi̇. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Kur’an- ı Keri̇m Meâli̇. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2011.
• Âmidî, Seyfeddin el-. Gâyetü’l-merâm. thk. Hasan Mahmud Abdullatîf. Kahire: el-Meclisu’l-alâ li’ş-şuuni’l-ilâmiyye, 1971.
• Ayğan, Fadıl. Hz. Peygamber’i̇n Nübüvveti̇ni̇ Kanıtlama Açısından Beşâi̇rü’n-Nübüvve. İstanbul: Mar-mara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011.
• Baga, Mehmet Sami. Şemsüddin Semerkandî ve Beşârâtü’l-İşârât Adlı Eserinin Tabîiyyat Bölümü: Tah-kik, Tercüme ve Değerlendirme. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Bağdâdî, Abdülkâhir. el-Fark beyne’l-fırak. thk. Muhammed Osman el-Heşt. Kahire: Mektebetu İbn Sînâ, 1988.
• Bâkıllânî. Kitâbu’t-Temhîd. thk. Yusuf Mekârisî el-Yesûî. Beyrut: el-Mektebetü’ş-Şerkiyye, 1957.
• Beyâzîzâde, Ahmed Efendi. el-Usulü’l-Münife li’l-İmam Ebu Hanife. thk. Muhammed Abdurrah-man eş-Şağul. Mısır: El-Mektebetu’l-Ezheriyye, 2008.
• Beyâzîzâde, Ahmed Efendi. İşârâtü’l-merâm min ibârâti’l-imâm. thk. Yûsuf Abdurrezak. Kahire, 1949.
• Bursa Protestan Kilisesi. “Yuhanna 14/26”. Kutsal Kitap. Erişim 15 Haziran 2022. https://kutsalkitap.info.tr/?q=Yuhanna+14%3A26
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerhu’l-Mevâkif. thk. Mahmud Ömer ed-Dimyâtî. 8 Cilt. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1998.
• Cüveynî. Kitâbü’l-İrşâd. thk. Ahmed Abdurrahman es-Sâi’. Kahire: Mektebetu’s-sekâfeti’d-dîniyye, 2009.
• Çelebi, İlyas. “Klasik Bir Kelam Problemi: Hüsün-Kubuh”. MÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 16-17 (1999).
• Çelebi, İlyas. “Ortaya Çıkışından Günümüze Kelam İlminde ‘Konu’ Problemi”. M. Ü. İlahiyat Fa-kültesi Dergisi 28 (2005).
• Ebû Hanîfe. el-Fıkhu’l-ekber. ed. Seyyid Şerafeddin Ahmed. Haydarabad: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmâniyye, 3. Baskı, 1979.
• Ebu Suaylik, Abdurrahman Süleyman. el-Maʿârif fî şerhi’s-Sahâif. Amman: Doktora tezi, Câmia-tu’l-ulûmi’l-islâmiyye, 2012.
• Erdinç, Ziya. Erken Dönem Kelam Kaynaklarında Zât-Sıfât İli̇şki̇si̇ne Yaklaşımlar ve Deli̇lleri̇. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• el-Ahdu’l-Kadîmu’l-İbriyyu. çev. Bolus el-Fegali - Antoine Auker. el-Câmiatu’l-Antûniyye, 1. Baskı., 2007.
• Gelenbevî, İsmail. Hâşiye alâ Şerhi’l-Celâl. Dersaâdet, 1316.
• Golkarıan, Kadir. Moheg Farsça-Türkçe Sözlük. İstabnul: Alfa, 1. Baskı., 2005.
• Gökçe, Cüneyd. Muhammed b. Eşref es-Semerkandî ve Kelâm İlmindeki Yeri. İstabnul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1996.
• el-Enâcîlu’l-erbe`a. çev. Ebu’l-Ferec Hibetullah İbn Assel. thk. Samuel Kuzmân Muavvez. Med-resetu’l-İskenderiyye, 1. Baskı., 2014.
• İbn Fûrek. “Mücerredü makâlâti’ş-şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş’arî”. thk. Ahmed Abdurrahîm es-Sayih. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfetü’d-Diniyye, 2005.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn. el-Müsâyere fî ilmi’l-kelâm. thk. Muhammed Muhyiddin Abdulha-mid. Mısır: el-Matbaatu’l-Mahmudiyye, 1. Baskı., 1929.
• İbnü’l-Murtazâ. Tabakâtü’l-Mutezile. thk. Susanna Diwald Wilzer. Beyru-Lübnan: Neşriyyatul-İslamiyye, 1961.
• Kâdî Abdülcebbâr. Şerhu’l-Usûli̇’l-hamse. thk. Abdulkerim Osman. Mektebetu Vehbe, 2. Baskı., 1996.
• Kâdî Abdülcebbâr. El-Muġnî fî Ebvâbi’ttevḥîd ve’l-ʿAdl. ed. İbrahim Medkur - Taha Hüseyin. thk. Mahmud Muhammed Kâsım. 16 Cilt. Kahire, 1380.
• Kârî, Ali. Şerhu’l-Fıkhi’l-Ekber. Mısır: Dâru’l-Kütübi’l-Arabiyyeti’l-Kübrâ, 1327.
• Kartal, Fecri. Şemsüddin Es-Semerkandi’de Zat Sıfat Anlayışı. Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek lisans tezi, 2019.
• Kâtip Çelebi. Keşfü’z-zunûn. 2 Cilt. Beyrut-Lübnan: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, 1941.
• KJV, King James Bible Online Study Bible. “John Chapter: 14/26”. Erişim 15 Haziran 2022. https://thekingsbible.com/Bible/43/14
• Korkmaz, Zeynep. Şemsüddin Muhammed b. Eşref el-Hüseynî es-Semerkandî’nin Beşârâtü’l-İşârât Adlı Eserinin Tabiat Bölümü Sekizinci ve Dokuzuncu Bölümlerinin Edisyonu ve İncelenmesi. Sakar-ya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu - Muhammed Aruçi. Ankara: TDV Yayın Matbaacılık, 3. Basım, 2017.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn. Bahrü’l-kelâm. thk. Muhammed Seyyid el-Bersecî. Dâru’l-feth, 2014.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn. Tebsiratü’l-Edi̇lle. thk. Muhammed el-Enver Hâmid Îsâ. 2 Cilt. Kahire: El-Mektebetu’l-Ezheriyye, 1. Baskı., 2011.
• Okşar, Yusuf. Şemsüddin Muhammed b. Eşref es-Semerkandî’nin İlmü’l-Âfâk ve’l-Enfüs Adlı Eserinin Tahkiki, Tercümesi ve Değerlendirmesi. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Pattabanoğlu, Fatma Zehra. “16. Yüzyıl Osmanlı Düşüncesi̇nde Felsefe ve Kelâm Bi̇lgi̇nleri̇”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 34 (Ocak 2015), 111.
• Pehlivan, Necmettin. Şemsüddîn Muhammed b. Eşref es-Semerkandî’nin Kıstâsü’l-efkâr fî tahkîki’l-esrâr Adlı Eseri̇ni̇n Tahki̇ki̇, Tercümesi̇ ve Değerlendi̇rmesi̇. Ankara: Ankara Üniversitesi, 2010.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr. Usûlü’d-dîn. thk. Hans Peter Linss. Kahire: El-Mektebetu’l-Ezheriyye, 2003.
• Râzî, Fahreddin. el-Mebâhisü’l-meşrikıyye. 2 Cilt. İran: İntişarat-ı Beydar, 1370.
• Râzî, Fahreddin. el-Muhassal. ed. Tâhâ Abdürraûf Sa‘d. Kahire: Mektebetü Külliyâti’l-Ezheriyye, 1323.
• Râzî, Fahreddin. Mefâtîhu’l-Gayb. Lübnan: Dâru’l-Fikr, 1. Baskı., 1981.
• Râzî, Fahreddin. Ni̇hâyetü’l-`ukûl. thk. Saîd Fûde. 4 Cilt. Beyrut-Lübnan: Dâru’z-Zehâir, 1. Bas-kı., 2015.
• Sâbûnî, Nûreddin. el-Kifâye fi’l-hidâye. thk. Muhammed Aruçi. İstanbul: Daru İbn Hazm, 2014.
• Sâbûnî, Nûreddin. Kitabu’l-bi̇dâye. thk. Fethullah Huleyf. Mısır: Dâru’l-mearif, 1969.
• Saffâr, Ebû İshak. Telhîsü’l-edille li-kavâʿidi’t-tevhîd. thk. Anjelica Brodersen. Beyrut-Lübnan: el-Ma’hedü’l-Almani li’l-Ebhasi’ş-Şerkiyye, 2011.
• Semerkandî, Şemseddin. İlmü’l-Afâk ve’l-Enfûs. ed. Yusuf Okşar - İsmail Yürük. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2020.
• Semerkandî, Şemseddin. Kıstâsü’l-efkâr. ed. Necmettin Pehlivan. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2014.
• Semerkandî, Şemseddin. el-Envârü’l-ilâhiyye. Süleymaniye Kütüphanesi, Lâleli, 2432.
• Semerkandî, Şemseddin. el-Mu‘tekadât. Süleymaniye Kütüphanesi, Lâleli, 2432.
• Semerkandî, Şemseddin. es-Sahâifü’l-İlâhiyye. thk. Ahmed Abdurrahman eş-Şerîf. Kuveyt: Mektebetü’l-Felah, 1985.
• Semerkandî, Şemseddin. es-Sahâifü’l-İlâhiyye. çev. Ramazan Biçer. Çankaya - Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2017.
• Semerkandî, Şemseddin. İslâm’ın İnanç İlkeleri. thk. İsmail Yörük - İsmail Şık. Ankara: Araştır-ma Yayınları, 2011.
• Semerkandî, Şemseddin. Kıstâsu’l-Efkâr. çev. Necmettin Pehlivan. 1 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2014.
• Sezen, Melikşah. Müteahhir Dönem Mâturîdî Kelâmı: Şemseddin es-Semerkandî. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2018.
• Şehristânî. el-Milel ve’n-nihal. thk. Abdulaziz Muhammed el-Vekil. 3 Cilt. Kahire: Muessesetu’l-Halebi ve Şurekah, 1968.
• Şeyhzâde, Abdürrahîm b. Ali. Nazmü’l-ferâʾid ve cemʿu’l-fevâʾid. Mısır: el-Matbatu’l-Edebiyye, 1. Baskı., 1317.
• Taher, Arsan. Semerkandi’nin Beşaratü’l - İşarat Adlı Eserinin İlahiyat Bölümünün Tahkik ve Tahlili. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Tanrıbilir, Tarık. Şemsüddin Semerkandî’de Ontoloji ve Epistemoloji Bağlamında Kelam-Felsefe Etkile-şimi. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Taşkın, Bilal. Kelâmcılar İle Usulcülere Göre Hüsün-Kubuh Meselesi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Taşkın, Bilal. Müteahhi̇r Dönem Kelâmında Bi̇r Umûr-ı Âmme Kavramı Olarak Varlıkla İlgi̇li̇ Tartışmalar: Teftâzânî Örneği̇. Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ens-titüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Taşkın, Bilal - Şavluk, Hikmet. “Kudret Sahibi Bir Fâil Olarak İnsan: Şemseddin es-Semerkandî’de İlâhî Sıfatlar ve İnsan Fiilleri İlişkisi”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/1 (2022), 479-502. https://doi.org/10.14395/hid.1074067
• Taşköprizâde, Ahmed Efendi. Mi̇ftâhu’s-saâde. 2 Cilt. Beyrut-Lübnan: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Baskı, 1985.
• Teftâzânî, Sa‘deddin. Şerhu’l-Makāsıd. thk. Abdurrahman Umeyre. Beyru-Lübnan: Âlemu’l-Kütüp, 2. Baskı., 1998.
• Tercümetü lecneti’l-Bâbâ Kirlus es-Sâdis. el-İncîlu’l-Kıddîsi Yuhannâ. Dâru’l-Mearif, 1997.
• Tûsî, Alâeddin. Tehâfütü’l-felâsife. thk. Rızâ Saâde. Lübnan: Darü’l-Fikri’l-Lubnânî, ts.
• Tûsî, Nasîrüddin. Tecrîdü’l-iʿtikâd. thk. Muhammed Cevad el-Celâlî. İran: Mektebu’l-ilâmi’l-islâmi, 1407. Basım, ts.
• Türkmen, Ersan. “Şemsüddin Es-Semerkandî’nin Beşârâtu’l-İşârât Adlı Eserinde Kullandığı Şerh Metodu Ve Eserin İlahiyât Bölümünde Varlık Ve İlletleri Konusuna Yaklaşımı”. Trabzon İlahiyat Dergisi 6/2 (2019), 231-256. https://doi.org/10.33718/tid.545725
• Yazıcı, Muhammet. “Sünni̇ Kelâmcılara Göre Varlık Kategori̇leri̇”. Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 28 (2007), 201-260.
• Tevrâtu Mûsâ. çev. Hâlid George Yazıgi. Kahire: Medresetu’l-İskenderiyye, 1. Baskı., 2018.
• Yörük, İsmail. Şemsüddîn Muhammed b. Eşref el-Hüseynî es-Semerkandî’nin Belli Başlı Kelâmî Görüşle-ri: Allah ve İman Anlayışı. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, İlâhiyât Fakültesi, Doktora Te-zi, 1987.