Mevlânâ’nın Mesnevî’sinde Gece Sembolü

Yıl 2023, Sayı: 49, 501 - 517, 30.06.2023

Hamide Ulupınar , Betül Gürer

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1275923

Öz

Zaman, hakikatini keşfetme, anlamlandırma, yönetme gibi pek çok yönleriyle düşünce tarihinin en temel konuları arasında yer almıştır. Gündüzün zıddı olan ve karanlık zaman dilimini anlatan geceye de hem insanın ömrünün yarısını kapsadığı hem de hayatın biyolojik ve manevi boyutlarına etkisi büyük olduğu için insanlık tarafından büyük önem verilmiştir. Gündüz, aydınlık ve meşguliyet zamanı olmasına rağmen Kur’ân-ı Kerîm’de gecenin daha fazla zikredildiği, Allah’ın üzerine yemin ettiği vakit ve bir âyeti olarak telakki edildiği görülmüştür. Âyetlerde gece, “dinlenme, peygamberlere vahiy inme, helak, hikmetli işlerin diğerlerinden ayrılma vakti, gizlenme, ibadet etme ve yürüme/yola çıkma vakitleri” şeklinde gerçek anlamda, “karanlık”, “gaflet” ve “örtü” manalarında ise mecaz anlamda kullanılmıştır. Bu çalışmanın amacı, gece kavramının Mevlânâ’nın Mesnevî’sinde kazandığı sembolik anlamları tespit etmekle birlikte kavramın İslâmî gelenekteki ve tasavvuf kültüründeki yerini ortaya koymaktır. Gece, akademik çalışmalara gerektiği ölçüde konu edilmemiştir. Gece hakkındaki mevcut çalışmalarda kavramın Kur’ân-ı Kerîm’deki anlamları, gece ile ilgili kavram ve eylemler; mübarek gecelerin fazileti ve hadislerdeki kullanımına yoğunlaştığı görülmektedir. Mevlânâ üzerinde yapılan çalışmalarda ise Mevlânâ’nın sadece rubâîlerinde gece, seyr ü sülûk metodu açısından ele alınmıştır. Dolayısıyla bu çalışma zamanın yarısı olan gecenin, Mevlânâ’nın Mesnevî isimli eserinde kazandığı sembolik anlamları ve bu remizlerin İslâmî gelenekteki yerini tespitteki boşluğu doldurmayı hedeflemektedir. Mevlânâ, Mesnevî’de “gece” kelimesini çoğunlukla gerçek anlamda kullanmıştır. Gece, eylemin olmadığı anı ifade ederken “karanlık/zulmet-i tabiat, gaflet, örtü” gibi olumsuz; insanın hakikate kapı aralamaya çalıştığı eylem anını anlatırken ise “yol almak/yolda olmak/vuslat” sembolleriyle olumlu zamanı ifade etmektedir. Mevlânâ’nın Mesnevî’sinde geceye yüklediği bu anlamlar/semboller ve kullanım şekilleri Kur’ân’daki kullanım ve manadan ilham alınarak zenginleştirilmiş, gecede/anda/kavramda derinleşme ve yolculuk etme gibi remizler yoluyla anlatılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Mevlânâ, Mesnevî, Gece, Sembol

Destekleyen Kurum

Yok

Proje Numarası

Yok

Night Symbol in Mawlānā’s Mathnawī

Öz

Time has been among the most fundamental subjects in the history of thought with many aspects such as discovering its truth, making sense of it, and managing it. The night, which is the opposite of the daylight and tells about the dark period, has been given great importance by humanity as it covers half of a person’s life and greatly affects the biological and spiritual dimensions of life. Although daytime is a time of light and busyness, it has been seen that night is mentioned more often in the Qur’ān, and considered as the time period on which Allah has sworn and a verse of His existence. In the verses, the night is used in the real sense as “time to rest, a revelation to the prophets, destruction, separation of wise works from others, time to hide, worship and walk/leave”, and metaphorically in the meanings of “darkness”, “heedlessness” and “cover”. This study aims to determine the symbolic meanings of the concept of the night in Mawlānā’s Mathnawī and to reveal the place of the concept in Islamic tradition and Sufi culture. The night has not been the subject of academic studies to the extent necessary. It is seen that existing studies on the night focus on its meanings in the Qur'an, concepts and actions related to the night, the virtue of the blessed nights and its use in hadiths. In the studies on Mawlānā, only the night in Mawlānā’s rubais has been discussed in terms of the method of sayr u suluk (journeying and initiation). Therefore, this study aims to fill the gap in determining the symbolic meanings of night, which is half the time, gained in Mawlānā’s Mathnawī and the place of these symbols in Islamic tradition. Mawlānā mostly used the word “night” in the real sense in Mathnawī. Night expresses the negative time with the symbols of " darkness/darkness of human nature, heedlessness, veil" when describing the moment when there is no action, and the positive time with the symbols of "taking the way / being on the road / meeting (vuslat)" when describing the moment of action when man tries to open the door to the truth. These meanings/symbols and usage patterns that Mawlānā attributed to the night in his Mathnawī have been enriched by being inspired by the usage and meaning in the Qur’ān, and are explained through symbols such as deepening and traveling in the night / in the moment / in the concept.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Mawlānā, Mathnawī, Night, Symbol

Proje Numarası

Yok

Kaynakça

• Kur’ân-ı Kerîm ve Türkçe Tercümesi. çev. Dilaver Gürer-Hayrullah Sofuoğlu. İstanbul; H Yayınları, 2017.
• Ayar, Murat. “Mevlânâ’nın Rubâîlerinde Seyr u Sülûk Metaforu Olarak ‘Gece’”. Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması. ed. Ejder Okumuş. 2/41-53. Eskişehir: Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı Yayınları, 2014.
• Baş, Erdoğan. “Kur’an’ın Zamanın Yarısı Olan Geceye Yüklediği Anlam”. Uluslararası İslam Me-deniyetinde Zaman Sempozyumu. ed. Bilal Kuşpınar. 1/41-50. İstanbul: Bilir Matbaacılık, 2016.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2002.
• Çap, Sabri. “Sünnete Aykırı Dindarlık Tezahürlerine Karşı Peygamber’in Tutumu. İslam ve Yo-rum IV. ed. Serkan Demir-Soner Eraslan. 2/313-341. Malatya: İnönü Üniversitesi, 2020.
• Çatak, Adem. “Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî’nin Nefis Kavramına Getirdiği Metaforik Yaklaşım-lar”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 48 (2012), 71-102.
• Çatak, Adem. “Mevlânâ Celâleddin Rûmî’nin Mesnevi Adlı Eserinde Su Metaforu”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/7 (2015), 35-65.
• Çiçek, Hasan. “Kadîm Üç Felsefe Problemi Bağlamında Mevlana’nın Mesnevî’sinde Metaforik Anlatım”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 44/1 (2003), 293-311.
• Derdiyok, İbrahim Çetin. “Fuzûli’nin Türkçe Divânı’nda Gece”. Fuzûlî’nin Türk Kültür ve Sanat Dünyasındaki Yeri. 1/33-35. Lefkoşa: Yakındoğu Üniversitesi Yayınları, 2009.
• Ebû Dâvûd, es-Sicistânî. Sünen. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamid. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• İsfehânî, Râğıb. Müfredât Kur’ân Kavramları Sözlüğü. çev. Yusuf Türker. İstanbul 2012.
• Konuk, Ahmed Avni. Mesnevî-i Şerîf Şerhi. haz. Selçuk Eraydın. İstanbul: Kitabevi, 2008.
• Köle, Bekir. “Mevlânâ (672/1273)’nin Mesnevî’sinde Gemi Metaforu”. Uluslararası Sosyal Araş-tırmalar Dergisi 9/42 (2016), 1869-1877.
• Köse, Saffet. “Teheccüd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/323-325. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. thk. Nevâf el-Cerrâh. Beyrut 2001.
• Mevlâna, Celâleddin. Mesnevî. 6 Cilt. çev. Veled Çelebi İzbudak. Konya: Konya Büyükşehir Be-lediyesi Kültür Yayınları, 2018.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn. el-Câmiu’s-Sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, ts.
• Ögke, Ahmet. “Mevlânâ’nın Mesnevî’sinde ‘Har (Eşek)’ Metaforu”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 8/18 (2007), 19-41.
• Ögke, Ahmet. “Mevlânâ’nın Mesnevî’sinde ‘Öküz’ Metaforu”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araş-tırma Dergisi 9/22 (2008), 9-22.
• Tâhirü’l-Mevlevî. Şerh-i Mesnevî. İstanbul: Şamil Yayınevi, ts.
• Tirmizî, Ebû İsâ. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şakir. 6 Cilt. Kahire: Mustafa el-Babi el-Halebi, 1978/1398.
• Tok, Fatih. “Kur’ân’da Geceye Dair Kavramlar ve Eylemler”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 24/1 (Haziran 2020), 141-165. https://doi.org/10.18505/cuid.700816
• Tûsî, Ebû Nasr Serrâc. el-Lüma’ fî Târîhi’t-Tasavvufi’l-İslâmî. thk. Kâmil Mustafa el-Hindâvî. Bey-rut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Uludağ, Süleyman. “Gaflet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13/283-284. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Yaşar, Hakime Reyyan. “Kavramsal Metafor Kuramı’nın Kur’ân Çalışmalarına Dahil Edilme-si: Eleştirel Literatür Değerlendirmesi”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 26/2 (Aralık 2022), 561-581. https://doi.org/10.18505/cuid.1080841
• Yesevî, Hoca Ahmed. Dîvân-ı Hikmet. ed. Mustafa Tatcı. Ankara: Hoca Ahmet Yesevi Uluslara-rası Türk-Kazak Üniversitesi, 2017.