Kur’ân’ın Hazifli İfadelerinin 7. Yüzyıl Arapların Edebî Zevk, Dili Kullanım Âdet ve Gelenekleriyle İlişkisi

Yıl 2023, Sayı: 51, 1175 - 1197, 31.12.2023

Emrah Dindi

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1289679

Öz

Arap dilinin kalıplarıyla nazil olan Kur’ân’ın hazif, îcâz, izmâr ve ihtisârlı söz yapıları, onu anlamaya çalışan dolaylı muhataplar için en temel problemler arasında yer almıştır. Bu nedenle geleneğimizde yer alan tefsir eserleri doğru anlamı açığa çıkarmak için isim, fiil, harf, cümle vb. metinde söylenmemiş kelime yapılarını tespit, tayin ve takdir etme tasarruf ve çabalarıyla dolu olduğu görülür. Müfessirler ve dilbilimciler, tüm emek ve eforlarını doğrudan murâd-ı ilâhîyi istinbada sarf etmek yerine, tam tersine, büyük oranda Kur’ân âyetlerinin mevcut dizimindeki boşlukları doldurma, eksiltileri tayin, tespit ve takdir etmeyle meşgul olmuşlar, âyetlerin söz dizimini, ibare ve ifadelerini âdeta yeniden inşa etme çabası içine girmişlerdir. Çünkü metindeki hazifli ifadeler, mevcut hâlleriyle doğru anlamı dolaylı muhatapların zihnine aktarmada yetersizdir. O bakımdan hazifli bu ifadeler, kimi dilbilimciler tarafından kelâmda bir kusur, bir zaaf olarak da görülmüştür. Dolayısıyla bu araştırmada, az sözle çok anlam ifade eden Kur’ân’ın hazifli ifade yapıları incelenmiştir. Bu hazifli ifadeler, Kur’ân’ın ilâhî kaynağıyla mı yoksa o dönem Arapların sözlü hitaplarında, yazınsal türlerinde gözettikleri edebî zevkleriyle, îcâz ve ihtisârlı söz söyleme âdet ve alışkanlıklarıyla mı ilişkilidir? Araştırmada bu konu irdelenmiştir. Gerek geleneğimizde gerekse de günümüz akademik çalışmalarda Kur’ân’ın hazifli söz yapıları edebî, nahvî ve belâğî açıdan ele alınmış olsa da bu söz yapılarının 7. yüzyıl Hicaz bölgesi Araplarının edebî zevk, dili kullanım âdet ve alışkanlıklarıyla ilişkisi ne yazık ki henüz ele alınmamıştır. O nedenle otantik ve özgün olduğunu düşündüğümüz bu çalışmanın alanına yeni katkılar sunacağını ümit etmekteyiz. Literatür taraması yönteminin kullanıldığı bu araştırma neticesinde, Kur’ân’daki hazifli yapıların, o dönem Arapların kelâm zevkleriyle, dili kullanım âdetleriyle ilişkili olduğu görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur'ân, Hazif, Arap Âdetleri, Arap Edebî Zevkleri

Proje Numarası

yok

The Relationship of Qur’ānic Ḥazif Expressions to 7th-century Arab Literary Taste, Linguistic Usage Customs and Traditions

Öz

The ḥazif, iʿjāz, iḍmār, and abbreviated word structures of the Qur’ān, were was revealed by the patterns of the Arabic Language, have been among the most fundamental problems for indirect interlocutors trying to understand it. For this reason, when we take a look at the tafsīr texts in our tradition it is seen that these texts are full of efforts to identify, determine and appreciate unspoken word structures such as nouns, verbs, letters, sentences, etc. in order to reveal the correct meaning. The commentators and linguists, instead of exerting all their efforts and endeavours directly into revealing the divine intent, on the contrary, have been largely engaged in filling the gaps in the curent syntax of the Qur’ānic verses, identifying, determining and appreciating the shortcomings, and have endeavoured to reconstruct the syntax, phrases and expressions of the verses. Because the ḥazif expressions in the text are insufficient to convey the correct meaning to the indirect interlocutors’ mind in their current form. In this respect, succinct and abbreviated expressions have been seen by some linguists as flaws in the word. For this reason, ḥazif expressions of the Qur’ān, which express a lot of meaning with few words, were examined in the present study. The question “Are these ḥazif expressions related to the divine source of the Qur’ān or to the literary tastes of the Arabs of that period in their oral addresses and literary genres, and the customs and habits of speaking with conciseness and conciseness?” was examined in this study. Although the Qur’ān’s literal word structures were handled in literary, syntax and rhetoric terms, both in our tradition and in today’s academic studies, unfortunately the relationship of these word structures with the literary taste, language usage customs and habits of the 7th century Hejaz Arabs was not discussed yet. For this reason, we hope that the present study, which we believe is authentic and original, will make new contributions to the literature. The result of the study, in which the literature review method was used, showed that these ḥazif structures, were related to the Arabic tastes and language usage customs of that period.

Anahtar Kelimeler

Tafsîr, Qur'ân, Hazif, Arabic Customs, Arabic Literary Taste

Proje Numarası

yok

Kaynakça

• ‘Avtebî, Seleme b. Müslim. el-İbâne fi’l-luğati’l-‘Arabiyye. thk. Abdulkerîm Halîfe vd. 4 Cilt. Saltanatu Ammân: Vizâretu’t-Türâsi’l-Kavmî ve’s-Sekâfe, 1999.
• ‘Aynî, Bedrüddîn. ‘Umdetü’l-Kârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabiyyi, ts.
• ‘Ukberî. et-Tibyân fî i‘râbi’l-Kur’ân. thk. Alî Muhammed el-Becâvî. 2 Cilt. Haleb: Îsâ el-Bâbî el-Halebî ve Şerikâhu, ts.
• ‘Ukberî. Şerhü dîvâni’l-Mütenebbî. thk. Mustafâ es-Sakâ vd. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1978.
• Alevî, Yahyâ b. Hamza. et-Tırâzu li-esrâri’l-belâğa ve ‘ulûmi hakâiki’l-i’câz. 3 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Unsuriyye, 1423.
• Askerî, Ebû Hilâl. es-Sınâ‘ateyn. thk. Alî Muhammed el-Becâvî-Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm. Beyrut: el-Mektebetü’l-Unsuriyye, 1419.
• Bağdâdî, Abdulkâdir. Hizânetü’l-edeb ve lübbu lübâbi lisâni’l-‘Arab. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 13 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Hânecî, 4. Basım, 1997.
• Bâkillânî. İ‘câzü’l-Kur’ân. thk. es-Seyyid Ahmed Sakar. Mısır: Dârü’l-Me‘ârif, 5. Basım, 1997.
• Bâkûlî, Alî b. el-Huseyin. İ‘râbü’l-Kur’ân el-mensûb li’z-Zeccâc. thk. İbrâhîm el-Abyârî. Kahire-Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Mısrî, Dârü’l-Kütübi’l-Lübnâniyye, 4. Basım, 1420.
• Câhız. el-Beyân ve’t-tebyîn. 3 Cilt. Beyrut: Dâru ve Mektebetü’l-Hilâl, 1423.
• Câhız. el-Hayavân. 7 Cit. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2. Basım, 1424.
• Cürcânî, Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. Kitâbu’t-Ta‘rîfât. thk. Cemâ‘atün mine’l-‘ulemâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1983.
• Demirbaş, Servet. “Kur’an’da “Lâ” Edatının Hazfı ve Meallerdeki Çevirisi”. ULUM: Dini Tetkikler Dergisi 5/1 (2022), 43-64. https://doi.org/10.54659/ulum.1119811
• Duranti, Alessandro. Dilbilimsel Antropoloji. çev. Mehmet Gürlek. İstanbul: Kesit Yayınları, 2019.
• Ebû Hayyân, et-Tevhîdî. Ahlâku’l-vezîreyn. thk. Muhammet b. Tâvît et-Tancî. Beyrut: Dâru Sâdır, 1992.
• Ebû Sa’d el-Âbî. Nesrü’d-dürri fi’l-muhâdarât. thk. Halîd Abdulğanî Mahfûz. 7 Cilt. Beyrut-Lübnân: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2004.
• Ekinci, Kutbettin. Kur’an’da Hazf. Ankara: Araştırma Yayınları, 2014.
• Ergüven, Şahabettin. “Arapçada Kesretü’l-İsti‘mâl Gerekçesiyle “Re’â” Fiilinden Hemzenin Kural Dışı Hazfedilmesi Olgusu”. Kilitbahir Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (2020), 43-73. https://doi.org/10.5281/zenodo.3714207
• Hafâcî, İbn Sinân. Sırrü’l-fesâha. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1982.
• Halabı, Abdulgafur Ahmed. Nahiv ile Belağatta Harf-i Cerlerin Hazfedilmesi Olgusu. Mardin: Artuklu Üniversitesi, Yaşayan Diller Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Hıdır, Muhammed Ahmed. “Âdâtü’l-‘Arabi’l-Kavliyye fî Dav’i’l-Kur’âni’l-Kerîm”. Mecelletü’l-Buhûsi’d-Dirâseti’l-Kur’âniyye 6/3, 21-93.
• Hymes, Dell. “Objectives and Concepts of Linguistic Anthropology”. The Teaching of Anthropology. ed. David G. Mandelbaum vd. Unitet States of America: American Anthropological Association, 1963.
• Hymes, Dell (ed.). Anthropology and Linguistics: Language and Culture in Society: A Reader in Linguistics and Anthropology. New York: Harper, 1964.
• İbn ‘Usfûr, el-İşbilî. Derâiru’ş-şi‘r. thk. es-Seyyid İbrâhim Muhammed. Beyrut: Dârü’l-Endülüs, 1980.
• İbn Abdi Rabbih. el-‘İkdü’l-ferîd. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1404.
• İbn Aşûr, Muhammed et-Tâhir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dârü’t-Tûnisiyye, 1984.
• İbn Cinnî. el-Hasâis. 3 Cilt. Kâhire: el-Hey’etü’l-Mısriyye el-‘Âmme li’l-Kitâb, 4. Basım, ts.
• İbn Cinnî. Sırru sınâ‘ati’l-i‘râb. 2 Cilt. Beyrut-Lübnân: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2000.
• İbn Fâris. es-Sâhibî fî fıkhi’l-luğati’l-‘Arabiyye ve mesâîlihâ ve süneni’l-‘Arabi fî kelâmihâ. b.y.: Muhammed Alî Bîzûn, 1997.
• İbn Fevrece, el-Burûcerdî. el-Feth ‘alâ ebi’l-feth. thk. Abdulkerîm ed-Düceylî. Bağdâd: Dârü’ş-Şuûni’s-Sekâfiyye el-‘Âmme, 2. Basım, 1987.
• İbn Fûrek. Tefsîru İbn Fûrek. thk. Süheyme binti Muhammed Saîd Muhammed Ahmed Buhârî. 3 Cilt. el-Memleketü’l-‘Arabiyyetu’s-Sûdiyye: Câmi‘atü Ümmi’l-Kurâ, 2009.
• İbn Kuteybe. Te’vîlü müşkili’l-Kur’ân. thk. İbrâhîm Şemsüddîn. Beyrut-Lübnân: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
• İbn Masum. Envâru’r-rabî‘ fî envâ‘i’l-bedî‘. b.y.: y.y., ts.
• İbn Teymiyye, Takyuddîn. Mecmû‘u’l-fetâvâ. thk. Abdurrahmân b. Muhammed b. Kâsım. 35 Cilt. el-Medînetu’Münevvere: Mecmeu’l-Melik Fahd li-Tıbâati’l-Mushafi’ş-Şerîf, 1995.
• İbnü’l-Cevâlikî. Şerhü edebi’l-kâtib. thk. Mustafâ Sâdık er-Râfiî. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-‘Arabî, ts.
• İbnü’ş-Şecerî. Emâlî İbni’ş-Şecerî. thk. Mahmûd Muhammed Tanâhî. 3 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Hânecî, 1991.
• İmruu’l-Kays b. Hucr. Dîvânu İmrii’l-Kays. nşr. Abdurrahmân el-Mustâvî. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 2. Basım, 2004.
• Kaçar, Halil İbrahim. “Türkçe Meallerin Eksiltili Kullanımlar (Hazif Üslûbu) Açısından Değerlendirilmesi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/30 (2006), 169-189.
• Kâdî Abdulcabbâr. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-‘adl. 16 Cilt. Kahire: Vezâretu’s-Sekâfe ve’l-İrşâd, 1960-1961.
• Kalkaşendî. Subhü’l-A‘şâ fî sınâ‘ati’l-inşâ. 15 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1987.
• Kara, Osman. “Şart Cümlelerindeki Haziflerin Kur’an Çevirilerine Yansıtılması Sorunu”. Mevzu Sosyal Bilimler Dergisi 6 (2021), 27-48. https://doi.org/10.5281/zenodo.5506585
• Kayravânî, Muhammed b. Ca’fer el-Kazâz. mâ Yecûzu fi’ş-şâ‘iri li’z-zarûreti. thk. Ramazân Abdu’d-Tevvâb, Salâhuddîn el-Hâdî. Kuveyt: Dârü’l-‘Arûbe, ts.
• Kaysî, Ebû Alî el-Hasen b. Abdillâh. Îzâhu şevâhidi’l-îzâh. thk. Muhammed b. Mahmûd ed-De’cânî. 2 Cilt. Beyrut-Lübnân: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1987.
• Kazvînî, Hatîb. el-Îzâh fî ‘ulûmi’l-belâğa. thk. Muhammed Abdulmun‘im Hafâcî. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ceyl, 3. Basım, 1993.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâlî. haz. Halil Altuntaş Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Kuşçuoğlu, Abdullah. “Hazf Kavramının Kur’ân ve Arab Dili Açısından Tahlili”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24/2 (2019), 25-44.
• Mâverdî. en-Nüket ve’l-‘uyûn. thk. Seyyid İbn Abdilmaksûd b. Abdirrahîm. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1992.
• Muhammed Mûsâ. Hasâisu’t-terâkîb. Kâhire: Mektebetu Vehbe, 7. Basım, ts.
• Nüveyrî, Ahmed b. Abdilvahhâb. Nihâyetü’l-erab fî funûni’l-edeb. 33 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kütüb ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 1423.
• Öztürk, Uğur. Arap Dilinde Hazf. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Râfiî, Mustafâ Sâdık. İ‘câzü’l-Kur’ân ve’l-belâğatü’n-nebeviyye. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 8. Basım, 2005.
• Râzî, Muhammed b. Ebî Bekr. Unmûzecü celîl fî es’ile ve ecvibe ‘an ğarâibi âyi’t-tenzîl. thk. Abdurrahmân b. İbrâhîm el-Matrûdî. Riyâd: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 1991.
• Reşîd Rızâ. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-hakîm. 12 Cilt. Kâhire: el-Hey’etü’l-Mısriyye el-‘Âmme li’l-Kitâb, 1990.
• Rümmânî. en-Nüket fî i‘câzi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Halefullâh, Muhammed Zağlûl Selâm. Mısır: Dârü’l-Me‘ârif, 3. Basım, 1976.
• Se‘âlibî, Ebû Mansûr. Fıkhü’l-luğa ve sırrü’l-‘Arabiyye. thk. Abdurrezzâk el-Mehdî. Beyrut: İhyâu’t-Türâsi’l-‘Arabiyyi, 2002.
• Sîbeveyh. el-Kitâb. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 4 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Hânecî, 3. Basım, 1988.
• Sîrâfî, Ebû Saîd. Şerhü Kitâbi Sîbeveyh. thk. Ahmed Hasen Mehdelî-Alî Seyyid Alî. 5 Cilt. Beyrût-Lübnân: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2008.
• Suyûtî. el-Müzhir fî ‘ulûmi’l-luğa ve envâ‘ihâ. thk. Fuâd Alî Mansûr. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1998.
• Suyûtî. Mu‘terekü’l-akrân fî î‘câzi’l-Kur’ân. 3 Cilt. Beyrut-Lübnân: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1988.
• Suyûtî. el-İtkân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm. 4 Cilt. Kâhire: el-Hey’etü’l-Mısriyye el-‘Âmme li’l-Kitâb, 1974.
• Sübkî, Bahaûddîn. ‘Arûsü’l-efrâh fî şerhi Telhîsi’l-Miftâh. thk. Abdulhamîd Hündâvî. 2 Cilt. Beyrut-Lübnân: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2003.
• Şahin, Ramazan. “Müteşâbih Ayetlerde Eş Anlamlı Zannedilen Bazı Olumsuzluk Edatları ve Kâne’nin Muzârisinden Nûn’un Hazfi”. Kocaeli Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/1 (2022), 209-254.
• Şentemerî, Ebü’l-Haccâc. Eş‘âru’ş-şu‘arâu’s-sitteti’l-câhiliyyîn, b.y.: y.y., ts.
• Şerîf el-Mürtezâ. Emâlî’l-mürtezâ. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, 1954.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmi‘ü’l-beyân fî te’vîli’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 2000.
• Uzun, Ayşe. “Taberî Tefsirinde ‘fî Kelâmi’l-Arab’ Neye Tekabül Eder?”. Eskiyeni 48 (Mart 2023), 281-305. https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1222380
• Vâhidî. et-Tefsîrü’l-basîd. thk. Risâletü Doktora bi-Câmiati’l-İmâm Muhammed b. Sûûd. 25 Cilt. Riyâd: İmâdetü’l-Bahsi’l-İlmiyyi, 1430.
• Veliyyullâh ed-Dihlevî. el-Fevzü’l-kebîr fî usûli’t-tefsîr. çev. Süleymân Hüseyin en-Nedvî. Kâhire: Dârü’s-Sahve, 2. Basım, 1986.
• Yüksel, Muhammed Bahaeddin. “Tefsir İlmine Dair Özgün Görüşleri Bağlamında Hicri Üçüncü Asırdan Bir Portre: Cahız Örneği”. Hicrî Üçüncü Asırda İslâmî İlimler. ed. Hidayet Aydar vd. 150- 165. İstanbul: IKSAD, 2023.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. 3 Cilt. Kâhire: Mektebetu Vehbe, ts.
• Zemahşerî. el-Keşşâf ‘an hakâiki ğevâmizi’t-tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-‘Arabiyyi, 3. Basım, 1407.
• Zerkeşî, Bedrüddîn. el-Burhân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, 1957.