Müellifi Bilinmeyen Manzum Bir İlmihâl: Şerâʼit-i İslâm

Yıl 2024, Sayı: 52, 267 - 297, 26.03.2024

Mehmet Fatih Uzun

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1399075

Öz

Bu çalışmada Eski Türkiye Türkçesi dönemine ait Şerâʼit-i İslâm adlı müellifi bilinmeyen manzum bir ilmihâl değerlendirilecektir. Eski Türkiye Türkçesi döneminde telif-tercüme faaliyetlerinin başlamasıyla beraber dinî eserler Arapça ve Farsçadan tercüme yoluyla Türkçeye kazandırılmış veya dinî konuları halka öğretmek amacıyla doğrudan Türkçe eserler kaleme alınmıştır. Türkçe kaleme alınan eserler arasında temel dinî bilgileri öğretmek ve halka anlatmak için yazılan manzum ilmihâller önemli bir yer tutmaktadır. Şerâʼit-i İslâm isimli manzum ilmihâl de bu dönemde kaleme alınan eserlerden biridir. Mesnevi nazım şekliyle didaktik tarzda telif edilen bu ilmihâl, sade ve anlaşılır bir dille kaleme alınmıştır. İslam’ın şartlarının anlatıldığı Şerâʼit-i İslâm, kelime-i şehâdet, namaz, oruç, zekât ve hac fasıllarından oluşmaktadır. Eserde genel olarak kelime-i şehadet getirerek Allah’ın birliğini tasdik etmenin gerekliliği, namazın ehemmiyeti, orucun fazileti, zekâtın miktarı, haccın kimlere farz olduğu, hacda yapılması gerekenler ve benzeri konular nasihat üslubuyla ve şiirsel bir dille anlatılmıştır. Eserin toplam beyit sayısı 260’tır. İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı ve Ankara Milli Kütüphane Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi’nde olmak üzere üç nüshasına ulaşılabilen eserin müellifi ve telif tarihi bilinmemektedir. Eser, dil ve imlâ bakımından Eski Türkiye Türkçesi özellikleri göstermesinin yanı sıra eserde bu dönemin söz varlığına ait birçok kelime de bulunmaktadır. Halka yönelik yazıldığı anlaşılan eserde; halk dilinde kullanılan ibâre, deyim ve kelimelerin yanı sıra Arapça ve Farsça kelime ve tamlamaların kullanıldığı görülür. Türkçeye hâkim bir şairin eliyle kaleme alındığı görülen eser, Eski Türkiye Türkçesi döneminde dinî nitelikli eserlerin Türkçe kaleme alındığını göstermesi açısından önemlidir. Makalede, Şerâʼit-i İslâm adlı manzum ilmihâlin yapısı ve muhtevası hakkında bilgi verilerek, nüshaları tanıtılmaktadır. Ayrıca eserin tenkitli metnine yer verilerek, dil ve imlâ özellikleri ile söz varlığı hakkında bilgi verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türk Dili, Eski Türkiye Türkçesi, İlmihal, Şerâʼit-i İslâm, Mesnevi

A Verse Catechism of Unknown Author: Sharāit al-Islām

Öz

In this study, a poetic catechism from the Old Turkey Turkish period, Sharāit al-Islām, whose author is unknown, will be evaluated. With the beginning of the translation activities in the Old Turkey Turkish period, religious works were translated from Arabic and Persian into Turkish, or works were written directly in Turkish to teach religious subjects to the public. Among the works written in Turkish, catechism in verse which was written to teach basic religious knowledge and explain it the people, has an important place. Sharāit al-Islām is one of the works written in this period. Written in a didactic style in the verse form of mathnawi, it is written in a simple and easy to understand language. Sharāit al-Islām, in which the pillars of Islam are explained, consists of chapters on the word of shahada, prayer, fasting, zakat, and pilgrimage. In the work, the necessity of affirming the oneness of Allah by giving shahada, the importance of prayer, the virtue of fasting, the amount of zakat, who is obliged to perform hajj and what to do during hajj, etc., are explained in the style of advice and poetic language. The total number of couplets is 260. The author and date of composition of the work, of which three copies can be found in Istanbul Süleymaniye Library, Istanbul Metropolitan Municipality Atatürk Library and, Ankara National Library Adnan Ötüken Provincial Public Library, is unknown. In addition to showing Old Turkey Turkish characteristics in terms of language and orthography, the work also contains many words belonging to the vocabulary of this period. In the work, which is understood to have been written for the public, it is seen that Arabic and Persian words and phrases are used in addition to the phrases, idioms, and words used in the folk language. The work, which seems to have been written by a poet with a good command of Turkish, is essential in showing that religious works were written in Turkish during the Old Turkey Turkish period. In the article, information about the structure and content of the poetic catechism Sharāit al-Islām, is given and its copies are introduced. In addition, the critical text of the work is given and information about the language and spelling features and vocabulary is given.

Anahtar Kelimeler

Turkish Language, Old Turkey Turkish, Catechism, Sharāit al-Islām, Mathnawi

Kaynakça

• Aksan, Doğan. Türkçenin Sözvarlığı. Ankara: Bilgi Yayınevi, 2018.
• Ali Mohsin. Mecmû'a-yı Kasâ'id ve Hikâyât (İBB Atatürk Kitaplığı Bel Yz K.001604) (İnceleme-metin-sözlük-tıpkıbasım). Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Arpaguş, Hatice Kelpetin. “İlmihal”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/139-141. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Aydın, Ahmet. “Bâbürlü Dönemi Fıkıh Çalışmalarının İlk Örneklerinden Biri Olarak Bâbür’ün Mübeyyen Der Fıkh’ı”. Usul İslam Araştırmaları 28 (2017), 149-182.
• Beken, Burak. İsmaʻîl Habîbî Efendi ve Hırz-ı Cân (İnceleme- metin-sözlük-dizin-tıpkıbasım). Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Divli, Feyzullah. Hikâyât (Giriş, Dil İncelemesi, Transkripsiyonlu Metin, Gramatikal Dizin-Sözlük, Tıpkıbasım). Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Ercilasun, Ahmet Bican. Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları, 15. Basım, 2015.
• Erkan, Ahmet Serdar. “Yahya Mahlaslı Bir Şaire Ait Bir Nasihatname”. Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi 10/27 (2023), 271-292.
• Gülsevin, Gürer. Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: TDK Yayınları, 5. Basım, 2020.
• Hikâyât (Ankara: Milli Kütüphane, Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi Koleksiyonu, 1637).
• Kaya, Muhammet. Mecmû'a-yı Kasâid ve Hikâyât: İnceleme - metin - sözlük - tıpkıbasım. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• İşler, Necati, Muhammed b. İbrahim’in Manzum Şirʻatüʼl-İslâm Tercümesi (Şirʻa-i Manzume) (İnceleme-tenkitli metin). Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Kırkıl, Harun. “Türk Edebiyatında Manzum İlmihal ve Fıkıh Kitapları ile Son Devre Ait Manzum Bir İlmihal: Manastırlı Mehmet Rıfat Bey ve Manzum İlmihali”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 4/7 (2006), 433-476.
• Korkmaz, Zeynep. Türkiye Türkçesinin Temeli Oğuz Türkçesinin Gelişimi. Ankara: TDK Yayınları, 2020.
• Közleme, Makbule. “Muhammed Kâmilî Efendi’nin Mecmûa-i Kasâid ve Hikâyat Adlı Eseri Üzerine”. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 4/10 (2016), 262-279.
• Mecmuʻâ-i Fevâʻid (İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 7195).
• Mecmuâ-i Hikâyet ve Kasâid (İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Belediye Yazmaları, 1604).
• Memduhoğlu, Adnan. “İlmihâl Edebiyatının Tarihi Serencâmı”. EKEV Akademi Dergisi 66 (2016), 21-50.
• Tekin, Şinasi. “Timur Öncesinde Anadolu ile Orta Asya Türk Dünyası Arasındaki Kültür İlişkileri ve Güzide Kitabı’nın Tercüme Hikâyesi”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 45 (1997), 150- 194.
• Türker, Tülay Işık. İBB Atatürk Kitaplığı Mecmûʼa-i Kasâʼid ve Hikâyât (İnceleme-Metin). Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.