Gazzâlî’ye Göre Âdetullah ile Sünnetullah Kavramlarının Anlamı ve Nedensellik

Yıl 2024, Sayı: 52, 243 - 266, 26.03.2024

Selami Yalçın

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1409609

Öz

Gazzâlî’nin âdetullah ve sünnetullah kavramlarına yüklediği anlamlar ve Tehâfütü’l-felâsife adlı eserinde nedensellik konusunda söyledikleri ile İhyâ ve diğer bazı kitaplarındaki ifadeleri arasında çelişki olduğu izlenimi uyanmaktadır. Makalede öncelikle âdetullah ve sünnetullah kavramlarının anlamları izah edilmeye çalışılmıştır. Gazzâlî’den önceki dönemlerde yaşamış kelâm ve tefsir âlimlerinin bu kavramlara yüklediği manalar araştırılmıştır. Sünnetullah kavramının Kur’ân’daki anlamları kısaca ele alınmıştır. Daha sonra Gazzâlî’nin eserlerinde âdetullah ve sünnetullah kavramlarına yüklediği anlamlar gruplandırılarak tahlil edilmiştir. Sebep ile sonuç arasındaki ilişki ile mutlak nedensellik ve sünnetullahın değişmezliği konusundaki düşünceleri aktarılmıştır. Gazzâlî’nin nedensellik konusundaki fikirleri hakkında yapılan çalışmalar incelenmiş ve bu çalışmaların onun Tehâfütü’l-felâsife’de söyledikleri üzerinde yoğunlaştığı, İhyâ’daki ifadelerine nadiren değindiği görülmüştür. Bu nedenle bu araştırmada yazarın bütün eserleri dikkate alınmıştır. Gazzâlî’nin, filozoflarla girdiği tartışmanın odağında bulunan mucize konusundaki düşünceleri aktarılmıştır. Yapılan çalışma sonucunda “sünnetullah” tabirinin Kur’ân’da sosyal yasalar ile fıtrat kanunlarını ifade etmek üzere zikredildiği anlaşılmıştır. Taberî, Tirmizî, Mâtürîdî, Bâkillânî ve Cüveynî gibi Gazzâlî’den önceki bazı âlimlerin de âdetullah ve sünnetullah tabirlerini tabiat kanunları ile sosyal yasalar manasında kullandıkları görülmüştür. Gazzâlî’nin ise eserlerinde âdetullah ve sünnetullah kavramları arasına fark gözetmeden fizik ve tabiat kanunları ile insanın fıtratı ve toplum düzeniyle ilgili kanunlar manasında kullandığı tespit edilmiştir. Onun sebep ile sonuç arasında bir ilişki olduğunu kabul ettiği ancak filozofların aksine belli sebeplerin belli sonuçları doğurmasını zorunlu görmediği anlaşılmıştır. Bunun yanında sonuçların sebepsiz ortaya çıkamayacağını, insanların bunlara uygun davranması ve rızık araması gerektiğini, yasalara aykırı davranışın tevekkül sayılamayacağını savunduğu belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Gazzâlî, Âdetullah, Sünnetullah, Nedensellik, Determinizm, Kelâm

Teşekkür

İlginiz için şimdiden teşekkür ederim.

The Meaning and Causality of the Concepts Ādatullah and Sunnatullah, and Causality According to al-Ghazālī

Öz

One gets the impression that there is a contradiction between the meanings that al-Ghazālī attributes to the concepts of ādatullah and sunnatullah and what he says about causality in his book Tahāfut al-falāsifah and his statements in the Ihyā and some of his other books. In the article, first of all, the meanings of the concepts of ādatullah and sunnatullah were tried to be explained. The meanings attributed to these concepts by theology and tafsīr scholars who lived in the periods before al-Ghazālī were examined. The meanings of the concept of sunnatullah in the Qurʾān are briefly discussed. Later, the meanings that al-Ghazālī attributed to the concepts of ādetullah and sunnatullah in his works were grouped and analyzed. His thoughts on the relationship between cause and effect, absolute causality and the immutability of the sunnatullah have been tried to be conveyed. His views on the immutability of the sunnatullah are discussed. During the research, studies which focused on al-Ghazālī's ideas on causality were examined and it was seen that these studies focused on what he said in Tahāfut and rarely touched on his statements in Ihyā. For this reason, in this research, the author's thoughts on causality were tried to be explained by taking into account all his works. al-Ghazālī's thoughts on miracles, which were at the center of his debate with philosophers, were conveyed. As a result of the study, it was understood that the term "sunnatullah" was mentioned in the Qurʾān to express social laws and laws of nature. It has been determined that al-Ghazālī used the concepts of ādatullah and sunnatullah in his works in the sense of biology, physics, natural laws and laws related to human nature and social order. It has been seen that he accepts that there is a relationship between cause and effect, but unlike philosophers, he holds the opinion that it is not necessary for certain causes to produce certain results, and he opposes an understanding that would exclude God, the "doer", from being the power behind the causes. In addition, it was understood that he argued that consequences cannot occur without a reason, that God will not change the laws, that people should live their lives and seek sustenance by acting in accordance with them, and that behavior contrary to the law cannot be considered tawakkul.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, al-Ghazali, Adatullah, Sunnatullah, Causality, Determinism, Kalam

Kaynakça

• Akarsu, Bedia. Felsefe Terimler Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1975.
• Akçay, Mustafa. “Sünnetullah, Fıtratullah, Sıbgatullah” Kavramlarının Anlamlandırılışı Üzerine”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17 (Ocak 2008), 125-158.
• Altıntaş, Hayrani. İbn Sina Metafiziği. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1985.
• Aristoteles. Metafizik. çev. Ahmet Arslan. İstanbul: Sosyal Yayınları, 1996.
• Bâkillânî, Ebû Bekir. İʻcâzü’l-Kur’ân. thk. Seyyid Ahmed Sakar. Mısır: Dârü’l-Meʻârif 1997.
• Cevherî, İsmâil b. Hammâd. Tâcü’l-lüga ve sıhâhu’l-Arabiyye. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 4. Baskı, 1987.
• Cevizci, Ahmet. Paradigma Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları, 3. Baskı, 1999.
• Cihan, Mustafa. Gazzâlî ve E. Boutroux’da Endeterminizm. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1995.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed b. Ali eş-Şerif. Taʻrifât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Cüveynî, Abdullah b. Yusuf. Mevkifü’l-ilmâm ve’l-me’mûm. thk. Faysal Yûsuf el-Alî. Kuveyt: Murâkabaetü’s-Sekâfiyye, 1425/2003.
• Çelebi, İlyas. “Sünnetullah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/159-160. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Duysak, Erkan. Gazâlî’nin Nedensellik Anlayışı ve Fiziği Kopenhag Yorumu Belirsizlik İlkesinin Karşılaştırılması. Mardin: Mardin Artuklu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Fîrûzâbâdî, Mecduddîn. el-Kâmûsu’l-Muhît. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2005.
• Frolov, İvan. Felsefe Sözlüğü. çev. Aziz Çalışlar. İstanbul: Cem Yayınevi, 1991.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-İktısâd fi’l-iʻtikâd. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2004; İtikad’da Orta Yol (al-İktisâd fi’l-İ’tikâd). çev. Kemal Işık. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1971.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-Maksadü’l-esnâ fî şerhi meânî esmâillahi’l-hüsnâ. Kıbrıs: el-Cefân ve’l-Câbî, 1987.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. İḥyâʾü ʿulûmi’d-dîn. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Maʻrife, ts.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. Tehâfütü’l-Felâsife. thk. Süleyman Dünyâ. Kahire: Dârü’l-Ma’rife, 6. Baskı, ts.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. Meʻâricü’l-küds fî medârici maʻrifeti’n-nefs. Beyrut: Dârü’l-Âfâki’l-Cedîd, 2. Baskı, 1975.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. Mi’yârü’l-ʻilm fi’l-mantık. thk. Süleyman Dünyâ. Mısır: Dârü’l-Ma’rife, 1961; Mi’yâru’l-İlm İlmin Ölçütü. çev. Hasan Hacak vd. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-Müstasfa – İslam Hukukunda Deliller ve Yorum Metodolojisi. Trc. Yunus Apaydın. 2 Cilt. Kayseri: Rey Yayıncılık, 1994.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. Mîzânü’l-ʻamel. thk. Süleyman Dünyâ. Mısır: Dârü’l-Meʻârif, 1964.
• Gwynne, Rosalind W. “The Neglected Sunnah: Sunnat Allah (The Sunnah of God), İhmal Edilen Sünnet: Sünnetullah (Allah’ın Sünneti)”. çev. F. Mehveş Kayani. İslâmî Sosyal Bilimler Dergisi 2/2 (Yaz 1994), 21-30.
• Hattâbî, Hamed b. Muhammed. Beyânü iʻcâzi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Halefullah vd. Mısır: Dârü’l-Meʻârif 1976.
• Heyşur, Muhammed. Medeniyetlerin Yükseliş ve Çöküşünde Kur’ân Yasaları. çev. M. Beşir Eryarsoy. İstanbul: Mahya Yayınları, 2014.
• Hume, David. İnsan Zihni Üzerine Bir Araştırma. çev. Serkan Öğdüm. Ankara: İlke Yayınları 1998.
• İbn Âşûr, Muhammed Tahir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: Daru’t-Tunusiyye, 1984.
• İbn Ebî Hâtim. Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm. thk. Esad Muhammed et-Tayyib. 13 Cilt. Suûdi Arabistan: Mektebetü Nezzâr Mustafa el-Bâz, 3. Baskı, 1419.
• İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İsmail. Tefsiru'l-Kur'âni'l-azîm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Maʻrife, 1988.
• İbn Manzûr, Cemaluddin. Lisânü’l-ʻArab. 15 Cilt. Beyrut: Dârü Sadare, 3. Baskı, 1414.
• İbn Rüşd, Muhammed b. Ahmed. Tehafütü’t-Tehafüt. çev. Kemal Işık-Mehmet Dağ. Samsun: Ondokuz Mayıs Yayınları, 1986.
• İbn Sînâ. eş-Şifâ-İlâhiyât. thk. el-Eb Kanvâtî. 2 Cilt. Menşûrâtü Mektebeti Âyetullah el-Uzmâ, 1404.
• İsfahânî, Râgıb. el-Müfredât fî garibi’l-Kur’ân. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 1412.
• Korkmazgöz, Rıza. Kur’ân’da Tarih Algısı. Ankara: Doktora Tezi, 2011.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. el-Câmiʿ li-ahkâmi’l-Kurʾân. thk. Ahmed el-Berdûnî ve İbrahim Atfîş. 20 Cilt. Kahire: Dâru’l-kutubi’l-Mısriyye, 2. Baskı, 1384/1964.
• Macit, Muhittin. “İmkân Metafiziği Üzerine-Gazzâli’nin Felsefî Determinizmi Eleştirisi”, Divan İlmî Araştırmalar 1 (1997), 93-141.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Te’vîlâtu ehli’s-sünne. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2005.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. et-Tevhîd. thk. Fethullah Halîf. İskenderiye: Dârü’l-Câmiati’l-Mısriyye, ts.
• Mert, Muhit. “Sünnetullah’ın Bir Tezahürü Olarak Kur’ân”. I. Kur’ân Sempozyumu. 171-176. Çorum: İslâmî İlimler Dergisi Yayınları, 2007.
• Mezrûkî, Ebû Yaʻrub. Mefhûmüs-sebebiyye inde’l-Gazzâlî. Tunus: Dâru Bûselâme li’t-Tıbâʻ ve’n-Neşri ve’t-Tevzîʻ, ts.
• Mukâtil b. Süleymân, Ebü’l-Hasen. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. thk. Abdullah Mahmud Şehâte. 5 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1423.
• Nefîse, Mahmud Muhammed Îd. Mebdeü’s-sebebiyye fi’l-fikri’l-İslâmî fi’l-asri’l-hadîs. Beyrut: Dârü’n-Nevâdir, 2010.
• Okşar, Yusuf. İslam Kelamında Nedensellik ve Adetullah. Ankara: Akademisyen Kitabevi, 2018.
• Okumuş, Ejder. Kur’ân’da Toplumsal Çöküş. İstanbul: İnsan Yayınları, 5. Baskı, 2015.
• Okumuş, Ejder. Toplumsal Değişme ve Din. İstanbul: İnsan Yayınları, 4. Baskı, 2015.
• Özsoy, Ömer. Sünnetullah Bir Kur’ân İfadesinin Kavramlaşması. Ankara: Fecr Yayınları, 1994.
• Pattabanoğlu, Fatma Zehra. “Gazâlî’nin Determinizme Yaklaşımı”, Kastamonu Üniversitesi V. Uluslararası Şeyh Şaban-ı Velî Sempozyumu (Eş’arîlik). 171-178. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Matbaası, 2018.
• Râzî, Fahreddîn. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2. Baskı, 1420.
• Saʻlebî, Ahmed b. Muhammed b. İbrahim. el-Keşf ve’l-beyân an tefsiri’l-Kur’ân. 33 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2002.
• Şekerci, Ahmet Erhan. Gazzâlî ve David Hume’da Nedensellik. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
• Şekerci, Ahmet Erhan. “Gazzâlî’de Nedensellik”. İslâmî Araştırmalar 26:2 (2015), 53-67.
• Taberî, Muhammed b. Cerir. Câmiʻu’l-beyân an te’vili’l-Kur’ân. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 2000.
• Tirmizî, el-Hakîm. Nevâdirü’l-usûl fî ehâdîsi’r-Resûl. thk. Abdurrahman Umeyre. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Cîl, ts.
• Turşak, Musa. “Nedensellik İlkesi Bağlamında Sünnetullahı Anlamak". Bitlis Eren Üniversitesi SBE Dergisi. 8/2 (2019), 571-591.
• Türkben, Yaşar. Rıchard Swınburne ve Gazali’de Mucize Problemi. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• Türkben, Yaşar. “Gazâlî’nin Sebeplilik Düşüncesi Üzerine Yapılan Tartışmalar”. e-makâlât Mezhep Araştırmaları. 2/2 (2009), 41-53.
• Ülken, Hilmi Ziya. Genel Felsefe Dersleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1972.
• Yalçın, Selami. Kur’ân’da Toplumsal Yükseliş ve Çöküş Yasaları. İstanbul: İnkilâb Basım Yayın, 2023.
• Yıldız, Ayşe. Gazali ve David Hume’da Nedensellik Problemi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer el-Keşşâf ʿan hakâʾiki gavâmidi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-Arabî, 1987.