Muhammed b. Ebû Bekr er-Râzî’nin Garîbü’l-Kur’ân Tefsirinde Kıraat-Tefsir İlişkisi

Yıl 2024, Sayı: 53, 581 - 604, 30.06.2024

Aslan Çıtır

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1402449

Öz

Muhammed b. Ebû Bekr er-Râzî (öl. 666/1268), Tefsîru sûreti’l-En’âm ve Garîbü’l-Kur’ân isimli iki eserinde kıraat farklılıklarını incelemiştir. Bu çalışmanın konusu, Râzî’nin Garîbü’l-Kur’ân adlı eserindeki kıraat-tefsir ilişkisidir. Makale iki amaca matuftur. Birincisi; kıraat ve tefsir ilminin yanı sıra muhtelif ilim sahalarındaki eserleriyle çok yönlü velûd bir âlim portresi ortaya koyan Râzî’nin kıraat-tefsir ilişkisine katkılarını tahlil etmektir. İkincisi ise Garîbü’l-Kur’ân tertibinde yazılan bu eserin garîb ve müşkil kelimelerindeki ferşî kıraat farklılıklarının tefsire yansımasını irdelemektir. Râzî, kendisinden önce ve sonra ‘Ulûmü’l-Kur’ân, Me’âni’l-Kur’ân, kıraat ve tefsir tertipli hiçbir eserde bulunmayan bir metodu, Garîbü’l-Kur’ân isimli tefsirinde kullanmıştır. Bu makalede izlenen metot şöyledir. Müfessirin kendi tefsirlerine öncelik verilmiştir. Ehlü’l-me’ânî âlimlerin Garîbü’l-Kur’ân tarzı eserlerindeki kıraat-tefsir ilişkisine yönelik akademik literatüre dâhil olmuş araştırma makaleleri taranmıştır. Makalede Râzî’nin kıraat-tefsir ilişkisini tahlil eden eserinin kaynaklarına ve metoduna ilaveten kıraat imamlarına ve âlimlerine tekabül eden kavramlara, müfessirin kıraat tercihlerini içeren mütevâtir, meşhûr ve şâz kıraatlere yer verilmiştir. Tefsire yansıyan Kıraat farklılıkları, Kur’ân’ın nüzûlünden önceki asırların ruhunu yansıtması; Kur’ân vahyinin inzali esnasındaki ve sonrasındaki asırların ruhunda yaşanması açısından insanlığa yorum zenginliği sağlamıştır. Kur’ân, kıraat farklılıklarının sağladığı yorum zenginliğiyle zaman ve mekân bağlamında evrensel perspektifte insanlığa kendi kadim geçmişinden engin geleceğine dair bir yol haritası sunmuştur. Sonuç olarak bu eser; Garîbü’l-Kur’ân tarzındaki tefsirlerde, ferşî kıraat farklılıklarına yer verilmeden mübhem, müşkil, garîb ve anlaşılması güç kelimelerin açıklanması, âyetlerin tefsir edilip en güzel ve en kolay anlaşılması ve Kur’ân’ın yorumlanması hususunun eksik kalacağını göstermiştir. Bu çerçevede Râzî’nin Garîbü’l-Kur’ân’ındaki kıraat-tefsir ilişkisinin akademik literatüre kazandırılması önem arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur'ân, Kıraat, Ebû Bekr Râzî, Garîbü'l-Kur'ân

An Examinaton of the Relation Between Qira’at and Tafsīr in Muhammad Ibn Abū Bakr al-Rāzī’s Gharīb al-Qur’ān

Öz

Muhammad Ibn Abū Bakr al-Rāzī tafsīr (d. 666/1268); in his two works, “Tafsīru Surat al-An’ām” and “Gharīb al-Qur’ān,” examined the variations in qira’at. This study focuses on the relationship between qira’at and tafsīr in “Gharīb al-Qur’ān.” This article has two aims. The first one is to analyze al-Rāzī’s contributions to the relationship between qira’at and tafsīr, he is a versatile scholar with his works in qira’at and tafsīr along with in various fields. The second one is to examine the reflection of the differences of the farshī qira’at in strange (gharīb) and obscure (mushkīl) words on the tafsīr of this work, which was written in the Gharīb al-Qur’ān order. Al-Rāzī employed a unique method in “Gharīb al-Qur’ān” that was not used in any previous or subsequent works on the sciences of the Qur’ān, semantic meanings of the Qur’ān, qira’at and tafsīr. The method followed in this article is as follows. Priority was given to al-Rāzī’s tafsīrs. Research articles in the academic literature on the relationship between qira’at and tafsīr in the Gharīb al-Qur’ān style works of Ahl al-Ma’ānī scholars were scanned. In addition to the sources and methodology of al-Rāzī’s work analyzing the relationship between qira’at and tafsīr, the study includes the concepts corresponding to the imams and scholars of qira’at, and the mutawatir, mashhur, and shāz qira’ats, which include the al-Rāzī’s qira’at preferences. In the last sections of the study, the differences in the qira’at of the strange words in some verses are analyzed in terms of their reflection on tafsīr. The differences of qira’ats reflected in tafsīr have provided a richness of interpretation in terms of reflecting the spirit of the centuries before the revelation of the Qur’an and living in the spirit of the centuries during and after the revelation of the Qur’an. Qur’ān with the richness of interpretation provided by the differences in qira’at offered a road map from its ancient past to its boundless future, in universal perspective in time and space. As a result, this work demonstrates that without addressing the farshī qira’at differences in “Gharīb al-Qur’ān”-style tafsīrs, the explanation of gharīb, mushkīl, and difficult words, the interpretation of verses most simply and tafsīr of Qur’an would remain incomplete. In this context, it is important to bring the relationship between qira’at and tafsīr in al-Rāzī’s Gharīb al-Qur’ān to the academic literature.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Quran, Qira’at, Abū Bakr al-Rāzī, Gharīb al-Qur’ān

Kaynakça

• Ahfeş el-Evsat. Me’âni’l-Kur’ân. 2 cilt. thk. Hüdâ Mahmûd Kurrâ’a Kâhire: Mektebetü Hancî, 1411/1990.
• Altıkulaç. Tayyar. “İbnü’l-Cezerî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 20/551-557. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Bennâ, Ahmed b. Muhammed. İthâfü füzalâ’i’l-beşer bi’l-kırâ’âti’l-erbe’ate ‘aşere. nşr. Şa’ban Muhammed İsmâîl. Beyrut: y.y., 1407/1987.
• Beyhakî, Ahmed b. Hüseyin. Şu’abü’l-îmân. thk. Dr. Abdülali Abdülhamîd Hamîd. 14 cilt. Hind: Mektebetü’r-Rüşd, 1423/2003.
• Beyhakî, Ahmed b. Hüseyin. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1424/2003.
• Birışık, Abdulhamit. Kıraat İlmi ve Tarihi. Bursa: Emin Yayınları, 2004.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Muhammed b. ‘Uzeyz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37/144-145. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Dânî, Ebû ‘Amr. Câmi’u’l-beyân fî kırâ’âti’s-seb’a. 4 cilt. b.y.: Câmi’atü’ş-Şârika, 1428/2007.
• Dârekutnî. es-Sünen. thk. Şuayb Arnavût vd. 5 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1424/2004.
• Demirci, Muhsin. “Ahmed b. Muhammed el-Herevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 17/220-221. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Elmalı, Hüseyin. “Muhammed b. Ebû Bekr er-Râzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 34/487-488. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Ferrâ’, Yahya b. Ziyâd. Me’âni’l-Kur’ân. thk. Ahmed Yûsuf en-Necâtî, Muhammed Ali en-Neccâr, Abdülfettah İsmail el-Şelebî. Mısır: Dâru’l-Mısrıyye, t.s.
• Habeş, Muhammed. el-Kırâ’âtü’l-mütevâtira. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1419/1999.
• İbn Mücâhid. Kitâbü’s-seb’a fi’l-kırâ’ât, thk. Şevkî Dayf. Kâhire: Dârü’l-Me’ârif, 1392/1972.
• İbn Zencele, Ebû Zür’a Ahmed b. Muhammed. Hüccetü’l-kırâ’ât. thk. Saîd Afgânî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1418/1997.
• İbn Kuteybe. Garîbü’l-Kur’ân. thk. Ahmet Sakar. b.y.: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1398/1978.
• İbnü’l-Cezerî. Şerhu tayyibeti’n-neşr fi’l-kırâ’ât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1420/2000.
• İbnü’l-Cezerî. en-Neşr fi’l-kırâ’âti’l-’aşr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1422/2002.
• Kâdî, Abdülfettâh Abdülganî. el-Vâfî fî şerhi’ş-Şâtibiyye fi’l-kırâ’âti’s-seb’a. b.y.: Mektebetü’s-Sevâdî, 1412/1992.
• Kılıç, Mustafa. “İbn Kuteybe’de Kıraat-Filolojik Tefsir İlişkisi (Tefsiru Garîbi’l-Kur’ân Örneği)”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6 (2020/1), 7-50. https://doi.org/10.32955/neu.ilaf.2020.6.1.01
• Kıyıcı, Selahattın. “Muhammed b. Ahmed el-Ezherî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1995, 12/65.
• Mâtürîdî. Te’vîlâtü ehli’s-sünne. thk. Mecdî Bâsellûm. 10 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1426/2005.
• Mekkî b. Ebû Tâlib. el-İbâne ‘an me’âni’l kırâ’ât. nşr. Muhyiddîn Ramazan Dımaşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1399/1979.
• Muhaysin, Muhammed Sâlim. el-Kırâ’âtü ve eseruhâ fî ‘ulûmi’l-’arabiyye. 2 cilt. Kâhire: Mektebetü Külliyyâti’l-Ezheriyye, 1404/1984.
• Muhaysin, Muhammed Sâlim. el-Hâdî şerhu tayyibeti’n-neşr fi’l-kırâ’âti’l-’aşr. 3 cilt. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1417/1997.
• Muhtâr el-Meşrî el-Makrûş. bi Rivâyeti Kâlûn ‘an Nâfi’. Valetta: y.y., 2001.
• Necmüddîn, Abdullah b. Ali b. Mübârek. el-Kenzü fi’l-kırâ’âti’l-’aşr. thk. Hâlid el-Meşhedânî. 2 cilt. Kâhire: Mektebetü’s-Sikâfeti’d-Dîniyye, 1425/2004.
• Nüveyrî, Ebü’l-Kâsım Muhibbüddîn. Şerhu tayyibeti’n-neşr fi’l-kırâ’âti’l-’aşr. thk. Mecdî Muhammed Sürûr Sa’d Bâsellûm. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1424/2003.
• Pilgir, Muhammed. “Ebu ‘Ubeyde’nin Mecâzü’l-Kur’ânı’nda Kıraat Olgusu ve Sözkonusu Eserde İstifade Edilen Kıraat İhtilaflarının Tefsire Etkisi”. Artuklu Akademi 10/1 (Haziran 2023), 79-94. https://doi.org/10.34247/artukluakademi.1257892
• Râzî, Muhammed b. Ebû Bekr. Muhtâru’s-sıhâh. thk. Yûsuf eş-Şeyh Muhammed. Beyrut: el-Mektebetü’l-’Asrıyye, 1420/1999.
• Râzî, Muhammed b. Ebû Bekr. Ünmûzecü’l-celîl fî es’ile ve ec’ibe min garâibi âyi’t-tenzîl (Tefsîru’r-Râzî). thk. Dr. Muhammed Rıdvân ed-Dâye. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Mu’âsır, 1411/1990.
• Râzî, Muhammed b. Ebû Bekr. Ünmûzecü’l-celîl fî es’ile ve ec’ibe min garâibi âyi’t-tenzîl (Es’iletü’l-Kur’ân). thk. Dr. Abdurrahman b. İbrahim el-Matrûdî. Riyâd: Dâru ‘Âlemi’l-Kütüb, 1413/1991.
• Râzî, Muhammed b. Ebû Bekr. Tefsiru garîbi’l-Kur’âni’l-’azîm. thk. Hüseyin Elmalı. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Râzî, Muhammed b. Ebû Bekr. Tuhfetü’l-mülûk. thk. Abdullah Nezîr Ahmed. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1417/1997.
• Râzî, Muhammed b. Ebû Bekr. Mine’t-Tefsir sûreti’l-En’âm fî tasnîfi Muhammed b. Ebî Bekr er-Râzî. Süleymaniye Kütüphanesi, 290247/31.
• Râzî, Muhammed b. Ebû Bekr. Tefsiru sûreti’l-En’âm. thk. Muammer Erbaş. İzmir: y.y., 2003.
• Sâlim, Muhammed. Ferîdetü’d-dehr fî te’sîl ve cem’i’l-kırâ’ât. 4 cilt. Kâhire: Dâru’l-Beyâni’l-’Arabî, 1424/2003.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys. Bahru’l-’ulûm. 3 cilt. b.y.: y.y., t.s.
• Sicistânî, Muhammed b. Uzeyz. Garîbü’l-Kur’ân. thk. Muhammed Edib Abdulvâhid Cemrân. Suriye: Dâru Kuteybe, 1416/1995.
• Süyûtî. el-İtkân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm. 4 cilt. Mısır: el-Hey’etü’l-Mısrıyyeti’l-’Âmme, 1394/1974.
• Şâtıbî, Kâsım b. Firruh. Hırzü’l-emânî ve vechü’t-tehânî fi’l-kırâati’s-seb’a. thk. Muhammed Temîm. b.y.: Mektebetü Dâri’l-Hedy, 1426/2055.
• Şevkânî. Fethu’l-kadîr. 6 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1414/1993.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmi’u’l-beyân fî te’vîli’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 24 cilt. b.y.: Müessesetü’r-Risâle, 1420/2000.
• Zerkeşî, Bedreddîn. el-Burhân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-’Arabî, 1376/1957.
• Zerkeşî, Bedreddîn. el-Burhân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. nşr. Yûsuf Abdurrahman Mar’aşî vd. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife 1415/1994.