Erken Dönem Eş‘arîliğinin Peygamberliğin Devamı/Sona Ermesi Konusunda Kendilerine Yapılan Eleştirilere Karşı Sergilediği Tavır

Yıl 2024, Sayı: 54, 1177 - 1198, 30.09.2024

İsa Koç

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1464883

Öz

Farklı gruplarla etkileşim hâlinde olması sebebiyle Eş‘arîliğin, “mezhepler arası ilişki” özelinde dikkat çeken mezheplerin başında geldiğini söylemek gerekmektedir. Nitekim Eş‘arîliğin; Mâtürîdîlik, Hanbelîlik ve Mu‘tezile ile yoğun bir etkileşim içinde olduğu görülmektedir. Bunların dışında özellikle Horasan bölgesinde Eş‘arîlerin, Kerrâmiyye ile karşıtlık üzerine kurulu yoğun bir ilişki hâlinde olduğu bilinmektedir. Başta Kerrâmîlik olmak üzere Hanbelîlik ve Zâhirîliğin, genel olarak Eş‘arîlerin peygamberlikle ilgili görüşlerini sert bir şekilde eleştirdikleri anlaşılmaktadır. Kerrâmîlik-Eş‘arîlik ilişkisinde peygamberlik ile ilgili “ruhun araz olarak kabul edilmesi, vefatıyla birlikte Hz. Muhammed’in ruhunun yok olması ve neticesinde vefatıyla birlikte nübüvvetinin sona erdiği” görüşü, gündeme gelen konular arasındadır. Kerrâmîler ile Eş‘arîler arasında Nîşâbur merkezli olarak Horasan bölgesinde yaklaşık üç yüzyıl boyunca devam eden tartışmaların merkezinde yer alması sebebiyle Eş‘arîlerin peygamberlik konusundaki fikirlerinin önem arz ettiği anlaşılmaktadır. Özellikle 5./11. yüzyıl Eş‘arîliğinin Kuşeyrî gibi önemli temsilcileri konuyla ilgili muhataplarına cevap vermek için yoğun bir çaba sarf etmiştir. Bahsedilen yüzyılda yaşamış Horasan Eş‘arîliğinin temsilcilerinden Beyhakî’nin, Kündürî Mihnesi sebebiyle yaşadığı bölgeyi terk etmek zorunda kalması ve Kerrâmîler ile yaşanan tartışmaya ilişkin müstakil bir eser kaleme alması, mezhepler arası mücadelenin toplumsal sonuçlarından etkilendiğini gösteren işaretlerdir. Bu minvalde Beyhakî’nin Hayâtü’l-enbiyâ ba‘de vefâtihim adını taşıyan risalesi, mezhepler arası ilişki çerçevesinde özellikle Kerrâmîlik-Eş‘arîlik karşıtlığı bağlamında değerlendirilmesi gereken bir metin olarak kabul edilmiştir. Ayrıca daha sonraki dönemlerde yaşamış Sübkî gibi Eş‘arî âlimlerin de eserlerinde konuyla ilgili kanaatlerini ortaya koydukları görülmektedir. Zikredilen gerekçeler çerçevesinde çalışmanın, tarihsel bir bakış açısı ile şahıs ve metin üzerinde derinleşme yöntemiyle “peygamberlerin vefatı sonrası nübüvvetlerinin devamı konusunda meydana gelen tartışmaları merkeze alarak muhaliflerinin Eş‘arîlere yönelik eleştirileri ile bunlara Eş‘arîliğin ve özelde Beyhakî’nin vermiş olduğu cevabı” konu edindiğini belirtmek gerekmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, Peygamberlik, Eş‘arîlik, Beyhakî, Hayâtü’l-enbiyâ ba‘de vefâtihim

The Attitude of the Early Ash‘arites Towards the Criticism of the Continuation/End of Prophethood

Öz

It is necessary to say that Ash‘arism is one of the sects that attracts attention in the inter-sectarian relationship due to its interaction with different groups. In fact, Ash‘arism is known to have interacted intensively with Māturīdīsm, Hanbalism and Mu‘tazila. Apart from these, it is known that especially in the Khurāsān region, Ash‘arites had an intense oppositional relationship with the Karrāmiyya. It is understood that the Karrāmiyya, Hanbalism, and Zāhirīsm harshly criticized the Ash‘arites’ views on prophethood. In the relationship between Karrāmism and Ash‘arism, the view that “the soul is considered an accident, that the soul of the Prophet Muhammad disappeared with his death, and consequently that his prophethood ended with his death” is one of the issues that came to the fore. It is clear that the ideas of the Ash‘arites on prophethood are important because they were at the center of the debates between the Karrāmites and the Ash‘arites in the Khurāsān region centred on Nīshāpūr for about three centuries. Particularly important representatives of 5/11th century Ash‘arism, such as al-Qushayrī, made an intensive efforts to respond to their interlocutors on the subject. The fact that al-Bayhaqī, one of the representatives of Khurāsān Asharism who lived in the aforementioned century, had to leave the region where he lived in because of the Mihna of Kundurī and that he wrote a detached work on the debate with the Karrāmīs are signs that he was affected by the social consequences of the inter-sectarian struggle. In this respect, al-Bayhaqī’s treatise entitled Hayāt al-anbiyā ba‘da wafātihim has been accepted as a text that should be evaluated within the framework of inter-sectarian relations. In addition, later Ash‘arite scholars such as al-Subkī also expressed their opinions on the subject in their works. Within the framework of the abovementioned reasons, it should be noted that this study, with the historical perspective and the in-dept study of the person and text, focuses on “the debates on the continuation of prophethood after the death of prophets, the criticisms of their opponents against the Ash‘arites and the response of Ash‘arism and al-Bayhaqī in particular”.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Prophethood, Asharism, Bayhaqī, Hayāt al-anbiyā ba‘da wafātihim.

Kaynakça

• Akkuş, Süleyman. “Abdülkerîm b. Hevâzin el-Kuşeyrî’nin Bir Risâlesi”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (2000), 89-112.
• Akkuş, Süleyman. Bir Kelamcı Olarak Kuşeyrî. İstanbul: Değişim Yayınları, 2009.
• Alimoğlu Sürmeli, Zeynep - Bağlıoğlu, Ahmet. “Eşarî Gelenekte Kerrâmiyye Tenkidi: İbn Fûrek, Bağdâdî ve İsferâyînî Örneği”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22/1 (2017), 183-211.
• Alimoğlu Sürmeli, Zeynep. “Nişabur’da Etkili Olmuş Kerrâmî Şahsiyetler”. Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi 6/3 (2017), 53-70.
• Alimoğlu Sürmeli, Zeynep. Ehl-i Sünnet’in Kerrâmiyye Eleştirisi. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2018.
• Alimoğlu Sürmeli, Zeynep. “Sünnî Makâlât Geleneğinde Kerrâmiyye’nin Tasnifi Meselesi”. e-makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi 12/2 (2019), 403-440. https://doi.org/10.18403/emakalat.648163
• Arca, Abdullah. “Kerrâmiyye’nin Antropomorfist Allah Tasavvuruna Fahreddin Râzî’nin Yönelttiği Eleştiriler”. İslâm Düşüncesinde Eleştiri Kültürü ve Tahammül Ahlâkı. ed. Mahsum Aytepe - Teceli Karasu. 245-262. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
• Asar, Muhammet Ali. “Beyhakî’nin el-Esmâ ve’s-Sıfât Adlı Eseri Özelinde Ehl-i Hadîs’in Haberî Sıfât Anlayışına Farklı Bir Yaklaşım”. Trabzon İlahiyat Dergisi 7/1 (2020), 235-277. https://doi.org/10.33718/tid.723421
• Bağdâdî, Abdülkâhir. el-Fark beyne’l-fırak. thk. Muhammed Ali Bîdûn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
• Beyhakî, Ahmed b. Hüseyin. Hayâtü’l-enbiyâ baʿde vefâtihim. thk. Ahmed b. Atıyye el-Gâmidî. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1414/1993.
• Bosworth, C. Edmund. “The Rise of The Karamiyyah in Khurasan”. Muslim World 50 (1960), 5-14.
• Çift, Salih. “İlk Dönem Tasavvuf Klasikleri Tarafından İhmal Edilen Bir Zühd Hareketi: Kerrâmiyye”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/2 (2008), 439-462.
• Doğan, Halil İbrahim. “Hicrî IV. ve V. Asırdaki Halku’l-Kur’ân Tartışmalarının Beyhakî’nin (öl. 458/1066) Eserlerine Yansıması”. Diyanet İlmî Dergi 59/2 (2023), 479-520.
• Doğan, Hüseyin. “Mezhebî Taklit ve Taassubiyetin Dinî Nassları Anlama ve Yorumlamaya Etkisi-Eşarîler’in Kerrâmiyye’ye Yönelik Eleştirilerinin Bir Analizi-“. İslam ve Yorum III. ed. Abdulhan Ünlüsoy - Serkan Demir. 1/497-518. Malatya: İnönü Üniversitesi Yayınları, 2019.
• Doğan, Hüseyin. “Muhammed b. Kerrâm ve Tasavvufî Düşüncesinin Temelleri”. Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/12 (2019), 1-24. https://doi.org/10.17050/kafkasilahiyat.562438
• Durguti, Abdylkader. “Mezheplerarası İletişimden Kaynaklanan Sorunlar: Kerrâmiyye ve Eş’ariyye Tartışması Örneği”. I. Uluslararası Din ve İnsan Sempozyunu “Din, Dil ve İletişim”. ed. Yunus Araz vd. 554-562. Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Yayınları, 2019.
• Durguti, Abdylkader. “Muhammed b. Kerrâm ve Taraftarlarına Ait Eserlerin Genel Bir Tahlili”. e-makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi 12/1 (2019), 112-146. https://doi.org/10.18403/emakalat.562282
• Ebû İshâk eş-Şîrâzî. el-İşâra ilâ Mezhebi Ehli’l-Hak. thk. Muhammed es-Seyyid. Kahire: Cumhûriyyetü Mısri’l-Arabiyye Vizâratu’l-Evkâf, 1420/1999.
• Ebü’l-Ferec eş-Şîrâzî. Cüz fîhî imtihânu’s-sünnî mine’l-bid῾î. thk. Fahd b. Sa῾d b. İbrahim b. Mukrin. Abu Dabi: Dâru’l-İmâm Mâlik, ts.
• Ebü’l-Mu‘în en-Nesefî. Tebsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay - Şaban Ali Düzgün. 2 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2003.
• Ebü’l-Mu‘în en-Nesefî. Bahru’l-kelâm. thk. Muhammed es-Seyyid el-Bursîcî. Ammân: Dâru’l-Feth, 1435/2014.
• İsferâyînî, Şehfûr b. Tahir. et-Tabsîr fi’d-dîn ve temyîzi’l-fırkati’n-nâciye ani’l-fıraki’l-hâlikîn. thk. Mecîd Halîfe. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1429/2008.
• Edis, Mustafa Salih. Kerrâmî Zühd Hareketi. Ankara: Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Edis, Mustafa Salih. “Kerrâmiyye’nin Kelâmî ve Fıkhî Meselelere Yaklaşımı”. Journal of Analytic Divinity 3/2 (2019), 1-23. https://doi.org/10.46595/jad.631943
• Eş῾arî, Ebü’l-Hasan. Makâlâtü’l-islâmiyyîn ve’htilâfü’l-musallîn, thk. Ahmed Cad. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1430/2009.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr. Müşkilü’l-hadîs ve beyânuh. thk. Musa Muhammed Ali. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1405/1985.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr. Makâlâtü’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş῾arî İmâm Ehli’s-Sünne. thk. Ahmed Abdurrahim es-Sâyih. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 1425/2005.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr. Şerhu’l-âlim ve’l-müteallim, thk. Ahmed Abdurrahim es-Sâyih. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 1430/2009.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr. Tefsîru’l-Ḳurʾâni’l-azîm. thk. Allâl Abdülkadir Benduvîş. Mekke: Câmiatü Ümmi’l-Kurâ, Yüksek Lisans Tezi, 1430/2009.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr. Tefsîru’l-Ḳurʾâni’l-azîm. thk. Sehîme binti Muhammed Buhârî. Mekke: Câmiatü Ümmi’l-Kurâ, Yüksek Lisans Tezi, 1430/2009.
• İbn Hazm. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâ ve’n-nihal. thk. Muhammed İbrahim Nasr - Abdurrahman Umeyre. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1416/1996.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 21 Cilt. Cîze: Hicr, 1419/1998.
• İbn Receb, Ebü’l-Ferec. ez-Zeyl alâ tabakâti’l-Hanâbile. thk. Abdurrahman b. Süleyman b. Muhammed el-Useymin. 5 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Ubeykân, 1425/2000.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin. Der’ü teâruzi’l-akl ve’n-nakl. thk. Muhammed Reşâd Sâlim. 11 Cilt. Medine: Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1411/1991.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin. Mecmû῾u fetâvâ. thk. Abdurrahman b. Muhammed Kasım. 35 Cilt. Medine: Mücemmeu’l-Melik Fahd, 1416/1995.
• İbnü’l-Esîr, İzzeddîn. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ebü’l-Fidâ Abdullah el-Kâdî. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1407/1987.
• Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eşarilik-Maturidilik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Kalaycı, Mehmet. Ehl-i Sünnetin Reislerinden İmâm-ı Eş‘arî ve Eş‘arîlik. Ankara: Anadolu Ay Yayınları, 2019.
• Kandemir, M. Yaşar – Yavuz, Yusuf Şevki. “Beyhakî, Ahmed b. Hüseyin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/58-62. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Karadaş, Cağfer. “Kerrâmiye ve İtikâdı”. KADER Kelam Araştırmaları Dergisi 5/2 (2007), 41-62.
• Karadaş, Cağfer. “İbn Hazm ve Eş’arilik Eleştirisi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/1 (2009), 89-102.
• Kâtib Çelebî. Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. thk. Muhammed Şerafeddin Yaltkaya. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1941.
• Kırış, Şemsettin. “Bir Eş’arîlik Müdâfaası Örneği: Beyhakî’nin Kündürî’ye Mektubu”. V. Şeyh Şa’ban-ı Velî Sempozyumu –Eş’arîlik-. ed. Mustafa Aykaç vd. 559-564. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Matbaası, 2018.
• Koç, İsa. Mezhepler Arası Mücadele Hanbelîlik-Eş‘arîlik İlişkisi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2022.
• Koç, İsa. “Hanefî-Eş‘arî Ebû Cafer es-Simnânî ve Kendisine Yönelik İthamlar”. İslam Tetkikleri Dergisi 13/2 (2023), 785-807. https://doi.org/10.26650/iuitd.2023.1276337
• Koç, İsa. “Ebû Cafer es-Simnânî’nin Mu‘tezile Eleştirisi”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 24/1 (Mart 2024), 37-66. https://doi.org/10.33415/daad.1389067
• Kutlu, Sönmez. “Muhammed b. Kerrâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/546-574. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Kutlu, Sönmez. “Kerrâmiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/294-296. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Makdisî, Muhammed b. Ahmed. Ahsenü’t-tekâsîm fî ma῾rifeti’l-ekâlîm. thk. Muhammed Emin ed-Dannâvî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Malamud, Margaret. “The Politics of Heresy in Medieval Khurasan: The Karramiyya in Nishapur”. Iranian Studies 27/1-4 (1994), 37-51.
• Mütevellî, Abdurrahman b. Me’mûn. el-Gunye fi usûli’d-dîn. thk. Imâdu’d-Din Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1406/1987.
• Özyürek, Tezcan Türkben. Beyhakî’nin Şuabü’l-İman Adlı Eserindeki Hadisler Çerçevesinde İmanın Yapısı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Safedî, Salahuddin. Kitâbü’l-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnaût-Türkî Mustafa. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâ li’t-Türâsi’l-Arabî, 1420/2000.
• Sayrafînî, Ebû İshâk. el-Müntehab min Kitâbi’s-Siyâk li târîhi Nîsâbûr. thk. Hâlid Haydar. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1414/1993.
• Serdar, Murat. “İbn Hazm’ın Eş‘arî Kelâmına Yönelik Eleştirileri”. Uluslararası İmam Eş‘arî ve Eş‘arîlik Sempozyumu. ed. Cemalettin Erdemci - Fadıl Ayğan. 2/89-120. İstanbul: Beyan Yayınları, 2015.
• Seyyid Murtazâ b. Dâ῾î Hasan er-Râzî. Tebsıratü’l-῾avâm fî ma῾rifeti makâlâti’l-enâm. thk. Abbas İkbal. Tahran: Esâtir, 1383/2004.
• Siczî, Ebû Nasr. Risâletu’s-Siczî ilâ ehli Zebîd fi’r-red alâ men enkara’l-harf ve’s-savt. thk. Muhammed Ba Kerim Ba Abdullah. Riyad: Dâru’r-Râye li’n-Neşri ve’t-Tevzî῾, 1414/1994.
• Sübkî, Tâceddin. Tabakâtü’ş-Şâfi῾iyyeti’l-kübrâ. thk. Mahmud Muhammed et-Tanâhî - Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. 10 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1383/1964.
• Şerefeddin, Mehmed. “Kerramiler”. Darülfünun İlahiyat Fakültesi Mecmuası 3/11 (1929), 1-15.
• Türcan, Galip. “İbn Hazm’a Göre Ehl-i Sünnet Kavramının İçeriği”. Milel ve Nihal 6/3 (Aralık 2009), 81-95.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İbn Fûrek”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/495-498. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Yiğit, Eyüp. İmam Beyhaki’nin Hayatı ve İtikadi Görüşleri. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Zehebî, Ebû Abdillah. Siyeru a῾lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaût - Hüseyin el-Esed. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1405/1985.
• Zehebî, Ebû Abdillah. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a῾lâm. thk. Ömer Abdüsselam Tedmürî. 52 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1410/1990.
• Zysow, Aron. “Kerrâmiyye”. çev. Salih Çift. Başlangıçtan Günümüze İslâm Kelâmı. ed. Sabine Schmidtke. 343-356. İstanbul: Küre Yayınları, 2022.