Existential and Cognitive Processes of the Responsibility of Knowing God in Mu‘tazila

Yıl 2024, Sayı: 54, 1357 - 1390, 30.09.2024

Hüseyin Maraz

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1468440

Öz

In this article discusses, the evidential nature of the knowledge that qualifies one as a human being and the existential and epistemic processes of being responsible will be discussed from a Muʿtazilite perspective. What are the intrinsic and cognitive qualities that make human beings knowers? How should the intellect be understood as evidence and its functional contribution to the process of gaining knowledge from evidence? To what extent is the activity of the subject's realized in the process of intellect, evidence, and knowledge? How can the minimum cognitive conditions that make human beings responsible be explained in relation to the nature of the obligation (taklif) Assuming that every human being, by virtue of his/her nature and rational faculties, is capable of reaching the level of knowledge that is the source of responsibility, what justifies moral retribution (punishment) in the case of failure despite the existence of this capacity? Seeking answers to questions like these is the main interest of this article. In Muʿtazilite theology, not recognizing God and His superior qualities, and not completing the process of obligation for a virtuous life means that the individual will face a consequence proportional to his level of belief and morality. Moreover, man can use his/her intellect to investigate the causes and reasons of things, to understand what the evidence points to, and to complete the epistemic process that leads to the unknown. By nature, man knows himself/herself, is aware of the external world, wills, perceives, has a priori knowledge, is willing to think, is aware of the evidence, can understand what is said, knows the causes of his actions, and the nature of moral values. Therefore, this article will examine the initial principles that make human beings responsible and the cognitive limits that arise from human nature. The stages of human responsibility from physical development to intellectual maturity will be discussed from a Muʿtazilite perspective with a descriptive method. After mentioning the basic nature of the a priori knowledge that makes man responsible as an intelligent being, the existential and cognitive processes that require responsibility will be analyzed. Since the article is not a interfactional comparison , the main issue will be analyzed on the axis of Mu'tazila. For this reason, the main issue will be examined around a theme in which the intellect and moral nature are at the center, without giving space to a detailed lexical and terminological conceptual analysis. The article focuses on the physical factors that make human beings responsible, the lowest level of knowledge, the qualities of knowledge that require being responsible, and the intellectual and moral process of obligation. The relationship of knowledge about God to existential and cognitive processes is determined with categorical distinctions in order to ensure the originality sought.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Mu'tazila, Human, Existence, Responsibility, Knowledge, Reason

Mu‘tezile’de Allah’ı Bilme Sorumluluğunun Varoluşsal ve Bilişsel Süreçleri

Öz

Bu makalede insan olarak nitelenmeyi sağlayan bilgilerin delil olma keyfiyeti ile sorumlu olmanın varoluşsal ve epistemik süreçleri Mu’tezilî bakış açısıyla tartışılacaktır. İnsanı bilen kılan özsel ve bilişsel nitelikler nelerdir? Aklın delil olma keyfiyeti ve delilden bilgiye ulaşma sürecinde taşıdığı işlevsel katkı nasıl anlaşılmalıdır? Akıl delil ve bilgi sürecinde öznenin etkinliği ne düzeyde gerçekleşmektedir? İnsanı sorumlu kılan asgarî bilişsel koşulların teklifin doğasıyla olan bağıntısı nasıl açıklanabilir? Her insanın doğası ve aklî yetisiyle sorumluluğa kaynaklık eden bilgi düzeyine erişme başarısı gösterebileceği varsayıldığında bu kapasitenin varlığına rağmen başarısızlık durumunda ahlakî karşılığı (ceza) haklı çıkaran nedir? Buna benzer soruların cevabını aramak makalenin asıl ilgisini oluşturmaktadır. Zira Mu’tezilî teolojide Allah’ı, O’nun üstün vasıflarını fark etmemek ve erdemli bir yaşayış üzere teklif sürecini tamamlamamak, bireyin inanç ve ahlâkî düzeyiyle orantılı bir sonuçla karşılaşması anlamına gelmektedir. Kaldı ki aklıyla insan, eşyanın illet ve sebeplerini araştırabilir, delilin işaret ettiğini kavrayabilir ve bilinmeyene ulaştıracak epistemik süreci tamamlayabilir. İnsan doğasıyla; kendini bilir, dış dünyadan haberdardır, irade eder, algılayabilir, evvelî bilgilere sahiptir, düşünmeye hazırdır, delillerin farkındadır, konuşulanı anlayabilir, fiillerinin nedenlerini, ahlakî değerlerin özlerini bilebilir. Şu halde makalede insanı sorumlu kılan başlangıç ilkeleri ve insan doğasından kaynaklanan bilişsel sınırlar incelenecektir. İnsanın fiziksel gelişiminden aklî olgunluğa kadar sorumluluk aşamaları, tasvirî bir yöntemle Mu‘tezilî bakış açısıyla ele alınacaktır. Akıllı bir varlık olarak insanı mükellef kılan evvelî bilgilerin temel niteliği zikredildikten sonra sorumluluğu gerektiren varoluşsal ve bilişsel süreçler analiz edilecektir. Makale, fırkalar arasında bir karşılaştırma olmadığı için Mu’tezile ekseninde ana tema tahlil edilecektir. Bu nedenle ayrıntılı lügavî ve ıstılahî kavram analizlerine yer ayırmadan temel mesele aklın ve ahlakî doğanın merkezde olduğu bir tema etrafında irdelenecektir. Makalede, insanı mükellef kılan fiziksel faktörlerle en alt bilgi düzeyi, sorumlu olmayı gerektiren bilgilerin nitelikleri ile teklifin aklî ve ahlakî süreci konu edinilmektedir. Allah hakkında bilginin varoluşsal ve bilişsel süreçlerle ilintisi kategorik ayrımlarla tespit edilerek hedeflenen özgünlük sağlanacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Mu'tezile, İnsan, Varoluş, Teklif, Bilgi, Akıl

Kaynakça

• Abdülkāhir el-Bağdâdî. el-Fark beyne’l-fırak. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1995.
• Abdülkāhir el-Bağdâdî. Usûlü’d-dîn. İstanbul: Matbaatü’d-Devle, 1938.
• Altıntaş, Ramazan. “Mu‘tezile’de Akıl Anlayışı”. Kelam ilminin Yeniden İnşasında Geleneğin Yeri Sempozyumu. haz. Mustafa Öztürk vd. 311-322. Elazığ: Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2004.
• Ammâra, Muhammed. Resâilü’l-Adl ve’t-Tevhîd. Kahire: Dâru’ş-Şurûq, 1988.
• Ardoğan, Recep. “Kelâmcılara Göre Zarûrîlik ya da Nazarîlik Yönüyle Marifetullah”. Marife 6/1 (2015), 176-199. https://doi.org/10.5281/zenodo.3343557
• Askerî, Ebû Hilâl. el-Furûḳu’l-luġaviyye. thk. Muhammed İbrahîm Selîm. Kahire: Dârü’l-İlm ve’s-Sekâfe, 1998.
• Aydınlı, Osman. İslam Düşüncesinde Aklileşme Süreci. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Bazâ, Abdunnur. Nazariyyetü’t-Ta’lil fi’l-Fikrayni’l-Kelâmî ve’l-Usûlî. Beyrut: el-Ma’hedü’l-Âlemî li’l-Fikri’l-İslâmî, 2011.
• Blankinship, Khalid. “The Early Creed”. The Cambridge Companion To Classical Islamic Theology. ed. Tim Winter. 33-55. New York: Cambridge University Press, 2008.
• Bû-Mülhim, Ali. el-Menâhicü’l-Felsefiyye inde’l-Câhiz. Beyrut: Dâru’t-Talîa, 1980.
• Byrd, Anthony Robert. A Euro-American ‘Ulama? Mu'tazilism, (Post) Modernity, and Minority Islam. Georgia: Georgia State University, Religious Studies, Thesis, 2007. https://doi.org/10.57709/1062075
• Câhiz. “Risâletü’l-Meâd ve’l-Meâş”. Mecmû Resâʾilü’l-Câḥiẓ. thk. Muhammed Taha el-Hâcirî. Beyrut: Dâru’n-Nahzati’l-Arabiyye, 1983.
• Câhiz. el-Beyân ve’t-tebyîn. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. Kahire: Mektebetü’l-Hânci, 1998.
• Câhiz. er-Resâʾilü’l-Edebiyye. Beyrut: Dâru ve Mektebetü’l-Hilâl, h. 1423/2002.
• Câhiz. Kitâbü’d-delâ’il ve’l-i’tibâr ale’l-Halk ve’t-tedbîr. Beyrut: Dâru’n-Nedveti’l-İslâmiyye, 1987/1988.
• Câhiz. Kitâbü’l-Hayevân. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. Kahire: Mektebetü ve Matbaatü Mustasfâ el-Bâbî el-Halebî ve Evlâdühû, 1968.
• Câhiz. Kitâbü’t-Tebassur bi’t-ticâre. thk. Hasan Haseni Abdülvehhab. Kâhire: Müessesetü Hindâwî, 2017.
• Câhiz. Resâʾilü’l-Câhizi’l-Kelâmiyye. haz. Ali Bu Mülhem. Beyrut: Dâru ve Mektebetü Hilâl, 2002.
• Câhiz. Resâʾilü’l-Câhiz-Mesâilü’l-Cevâbat fi’l-Ma'rife. thk. Abdüsselam Harun. Beyrut: Dâru’l-Cil, 1979.
• Cevzî, Abdülmecîd. Mekânetü’l-Akl fi’l-Felsefeti’l-Câhiz. Cezayir: Cezayir Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• Cezâirî, Tahir b. Salih. et-Temrîn ale’l-Beyân ve’t-Tebyîn. Beyrut: Meketebetü-Ehliyye, h. 1325/1908.
• Demir, Osman. Kādî Abdülcebbâr’da İnsan Psikolojisi. Bursa: Emin Yayınları, 2013.
• Duğaym, Semih. Felsefetü’l-Kader fi-Fikri’l-Mu‘tezile. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Lübnânî, 1992.
• Durmuş, Nuray. “Mu‘tezile Akılcılığında! Havâtırın Rolü: Mârifetullah Örneği”, Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/20 (2023), 452-476. https://doi.org/10.17050/kafkasilahiyat.1237962
• Ebû Reşîd en-Nîsâburî. el-Mesâʾil fi’l-hilâf beyne’l-Basriyyîn ve’l-Bağdâdiyyîn. thk. Maan Ziyade-Rıdvan es-Seyyid. Beyrut: y.y., 1979.
• Ebû Zeyd, Nasr Hamid. el-İtticâhü’l-Aklî fi’t-Tefsîr. Beyrut: el-Merkezü’s-Sekâfi’l-’Arabî, 2003.
• Ebu’l- Kāsım el-Belhî. Kitâbü’l-Makâlât ve Meahû Uyûnü’l-Mesâil ve’l-Cevâbât. thk. Hüseyin Hansu-Râcih Kürdî-Abdülhâmîd Kürdî. İstanbul: Kuramer, 2018.
• Fârûqî, Isma’il R. “The Self in Mu‘tazilah Thought”. International Philosophical Quarterly 6/3 (1966), 366-388. https://doi.org/10.5840/ipq1966635
• Farahat, Omar. The Foundation of Norms in Islamic Jurisprudence and Theology. New York: Cambridge University Press, 2019.
• Ğurabî, Ali Mustafa. Ebü’l-Hüzeyl el-Allâf. Beyrut: Matbaatü Hicazî, 1949.
• Hâkim el-Cüşemî. er-Risâle fî-nasîhati’l-'amme. thk. Cemal eş-Şâmî. B.y.: y.y., h. 1438/2016.
• Hâkim el-Cüşemî. Tahkîmu’l-ukûl fi-tashîhi’l-usûl. San’a: Müessesetü’l-İmam Zeyd b. Ali es-Sekafiyye, 2008.
• Hâkim el-Cüşemî. ʿUyûni'l-mesâʾil fî'l-ʿusûl. thk. Ramazan Yıldırım. Kahire: Dâru’l-İhsan, 2018.
• Hayyât, Ebü’l-Hüseyin. Kitâbü'l-İntisâr ve'r-red ʿale'bni'r-Râvendî el-mülhid. thk. Henrik Samuel Nyberg. Beyrut: ed-Dâru'l-'Arabiyye li'l-Küttâb, 1993.
• Hımmasî. el-Münkız mine’t-taklîd. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, h. 1414/1993.
• Hüşeym, Ali Fehmi. en-Nez'atü’l-Akliyye fî-Tefkîri’l-Mu‘tezile. Beyrut: eş-Şeriketü’l-'Amme, 1976.
• İbn Metteveyh. Kitâbü’l-Mecmûʿ fi’l-Muhît bi’t-teklîf. thk. J.J. Houben. Beyrut: Matbaatu'l-Katulikiyye, 1965.
• İbn Metteveyh. Kitâbü’l-Mecmûʿ fi’l-Muhît bi’t-teklîf. thk. J.J. Houben. Beyrut: Dâru’l-Meşrîk, 1986.
• İbn Muhammed, Huseyn b. Emir Kâsım. Hidâyetü’l-ukûl ila-ğayeti’l-se’l fî-ilmi’l-usûl. San’a: Mektebetü’l-İslâmiyye, h. 1401/1981.
• İbnü’l-Melâhimî. Kitâbü’l-Fâʾik fî-usûli’d-dîn. thk. Faysal Bedir Avn. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 2010.
• İbnü’l-Melâhimî. el-Mu’temed fî-usûlid’dîn. thk. Martin McDermott-Wilferd Madelung. London: el-Hudâ, 1990.
• Kādî Abdülcebbâr. el-Muğnî fî-ebvâbi’t-tevhîd ve’l-ʿadl, thk. Muhammed Hıdr Nabha. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• Kādî Abdülcebbâr. Fadlü’l-i’tizal-tabakâtü’l-Mu‘tezile. thk. Fuad Seyyid. Kahire: 1986.
• Kādî Abdülcebbâr. Şerhü’l-Usûli’l-hamse (Mu‘tezile’nin Beş İlkesi). çev. İlyas Çelebi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurulu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Kādî Abdülcebbâr. el-Usûlü’l-hamse el-mensûb ilâ’l-Kādî Abdilcebbâr b. Ahmed el-Esedi’l-Ebâdî. thk. Faysal Bedir Avn. Kuveyt: Meclisü'n-Neşri’l-İlmî, 1998.
• Kāsım b. Muhammed. Kitâbü’l-esâs li-ʿakâʾidi’l-ekyâs. Sa’da: Mektebetü Ehlü’l-Beyt, ts.
• Kāsım er-Ressî. Mecmû Kitâbü ve Resâilü li’l-İmâmi’l- Kāsım b. İbrahim er-Ressî. thk. Abdülkerim Ahmed Cedebân. San’a: Dârü’l-Hikmeti’l-Yemaniyye, 2001.
• Kazuko, Shiojiri. “Reason and Revealed Law in Mu’tazilite Ethics”. Miscellanea Philosophica 18 (2000), 96-106.
• Korkmazgöz, Rıza. “İslâm Düşüncesinde Allah’ı Bilmenin (Ma’rifetullah) Yolları”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 14/3 (2014), 185-226.
• Kurbanî Milhem. İşkâlât-Nakdü Menheci fi’l-Felsefeti ve’l-Fikri’s-Siyâsiyyi ve Felsefeti’t-Tarih. Beyrut: el-Müessesetü’l-Câmia, 1981.
• Madelung, Wilferd. “Universality in Muʿtazilî Thought”. Universality in Islamic Thought: Rationalism, Science and Religious Belief. ed. Michael Morony 7-21. London: I.B. Tauris, 2014.
• Mansûr, Mennân Salim. en-Nazzâm Erâühü’l-Kelâmiyye ve’l-Felsefiyye. Mısır: Aynü’ş-Şems Üniversitesi Felsefetü fi’l-Edeb, Yüksek Lisans Tezi, 1990.
• Meyhûb, Seyyîd Abdüssettar. Ebû Reşîd en-Nîsâbûrî ve Erâühü’l-Kelâmiyye ve’l-Felsefiyye. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfi’t-Diniyye, 2006.
• Öztürk, Resul. Kāsım er-Ressî ve Zeydiyye Kelâmı. Van: Ahenk Yayınları, 2008.
• Râgıb el-İsfahânî, ez-Zerîʿa ilâ mekârimi’ş-şerîʿa, thk. Ebü’l-Yezid Ebu Zeyd el-Acemî. Kahire: Dârü’s-Selam, 2007.
• Reinhart, A. Kevin. Before Revelation The Boundaries of Muslim Moral Thought. Albany: State University of New York Press, 1995.
• Rummânî. Tefsîru-Ebi’l-Hasen er-Rummânî. haz. Hıdr Muhammed Nabha. Beyrut Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Seyyid Ali, Ğaydân. “Nazariyyetü’l-Ma’rife inde Mütekellimi’l-Mu‘tezile”, Nazariyyetü’l-Ma’rife-Dirâsât ve Buhûs. ed. Ammâr Abdürrezzak es-Sağîr. 285-321. Necef: el-'Utbetü’l-Abbasiyyetü’l-Mukaddese, 2023.
• Subhî, Ahmed Mahmud. fî-İlmi’l-Kelâm-el-Mu‘tezile. Beyrut: Dârü’n-Nahzati’l-Arabiyye, 1985.
• Şaşa, Mehmet. “Kādî Abdülcebbâr’ın Marifetullah Teorisi”. Kader 17/1 (Haziran 2019), 153-184. 10.18317/kaderdergi.550122
• Şehristânî. el-Milel ve'n-nihal. thk. Ahmed Fehmi Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Urevî, Abdullah. Mefhumu’l-Akl. Beyrut: Merkezü’s-Sekâfiyyi’l-Arabî, 2001.
• Ümit, Mehmet. Zeydiyye-Mu‘tezile Etkileşimi-Zeyd b. Ali’den Kāsım er-Ressî’nin Ölümüne Kadar-. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• Zeyne, Hüsnü. el-Akl 'ınde'l-Mu‘tezile. Beyrut: Dârü’l-Âfâki’l-Cedîde, 1978.