Cumhuriyet Dönemi Türk Hukukçularının İslâm Hukuku Hakkında Yaptıkları Çalışmalara ve Yaklaşım Tarzlarına Genel Bakış

Yıl 2025, Sayı: 56, 359 - 392, 25.03.2025

Kenan Yıldız

Öz

İslâm hukuku Türklerin İslâmiyet’i kabulüyle birlikte Türk hukuk tarihinde yerini almış ve Türk hukuk tarihinin büyük bir kısmını teşkil etmiştir. Diğer Türk devletlerinde uygulanan İslâm hukuku Osmanlı İmparatorluğu’nda da uygulanmıştır. Fakat rönesans sonrası meydana gelen değişim ve dönüşüm Batı medeniyetinin endüstri ve teknoloji alanında ilerlemesine sebep olmuş, Osmanlı ise bu değişim ve dönüşümü takip edememiştir. Tanzimat döneminde yönetim kadrosu yüzünü Batı’ya çevirmiş ve içinde bulunduğu olumsuz durumdan ancak bu sayede kurtulabileceğini ümit etmiştir. Bu dönemde yapılan Batı tarzı reformlardan hukuk da nasibini almış, Tanzimat Fermanı’nın (1839) ilanından sonra Batı tarzı kanunlar iktibas edilmeye başlanmıştır. Tanzimatla başlayan bu hukuki değişim nihayet Cumhuriyet dönemi idaresinin kararıyla 1926’da tamamen Batı kanunlarının kabulüyle sonuçlanmış ve İslâm hukuku ile olan bağ koparılmıştır. Cumhuriyet dönemi modern hukukçuları yürürlükte olmamasına rağmen eski hukuka taalluk eden davaların çözülmesi, mukayeseli hukuk çalışmaları, Türk hukuk tarihinin aydınlatılması gibi nedenlerle İslâm hukuku hakkında çalışmalar yapmış ve bu hukuk sistemi hakkında değerlendirmelerde bulunmuşlardır. Bazı modern hukukçular oryantalist kaynaklardan beslenmeleri, İslâm hukuku hakkındaki malumat eksikliği ve ideolojik/siyasi mülahazalar gibi sebeplerle İslâm hukukunun değişmez bir hukuk sistemi olduğu, bu nedenle değişen zamanın şartlarına mutabakat sağlayamadığı şeklinde olumsuz kanaate sahip olmuşlardır. Diğer bir kısım modern hukukçular ise bu hukuk sisteminin çok gelişmiş bir hukuk üretme mekanizmasına ,toplumların hukukî ihtiyaçlarına cevap verecek kapasiteye ve dinamizme sahip olduğu kanaatine varmışlardır. Ayrıca bu hukukçular yaptıkları mukayeseli çalışmalarla İslâm hukukunun diğer hukuk sistemlerinden ne derece ileri bir hukuk sistemi olduğunu göstermeye çalışmışlardır. İslâm hukukunun kıymetini taktir eden hukukçulardan bir kısmı ise yeni hukukumuzu eski hukukumuzun devamı olarak görmüş ve bu yönde çalışmalar yapmışlardır.

Anahtar Kelimeler

İslâm hukuku, Modern hukuk, Mecelle, Kanun, Batılılaşma

Etik Beyan

Bu çalışma Prof. Dr. Ali İhsan Pala danışmanlığında 2024 tarihinde tamamladığımız Cumhuriyet Dönemi Türk Hukukçularının İslâm Hukuku Hakkındaki Yaklaşımları başlıklı doktora tezi esas alınarak hazırlanmıştır.

A General Overview of the Stuides and Approaches of Turkish Jurists in the Republican Era on Islamic Law

Öz

Islamic law entered Turkish legal history with the adoption of Islam by the Turks and constituting a significant portion of Turkish legal history. Islamic law applied in other Turkish states was also applied in the Ottoman Empire. However, the changes and transformations that occurred after the Renaissance led to advancements in Western civilization in the fields of industry and technology, while the Ottoman Empire was unable to keep pace with these developments. During the Tanzimat period, the Ottoman Empire’s management elite seeking to ameliorate the nation's declining fortunes, sought inspiration from Western models, with the result that Western-style reforms influenced the legal system. Following the proclamation of the Tanzimat Edict in 1839, a series of legal innovations, including the adoption of Western-style laws, ensued. This period of legal transformation, initiated by the Tanzimat, culminated in 1926 with the complete acceptance of Western laws by the Republican administration, thereby severing ties with Islamic law. During Republican era, legal scholars conducted studies on Islamic law despite its non-application, addressing issues related to cases pertaining to former laws, comparative law studies, and illuminating Turkish legal history. However, some modern legal scholars, have expressed a nagative view Islamic law, perceiving it as an immutable legal system that fails to adapt to changing conditions. This perception is influenced by a number of factors, including reliance on orientalist sources, a lack of knowledge regarding Islamic law, and ideological and political considerations.In contrast, other modern jurists have come to the conclusion that Islmac law has a very developed law production mechanism and the capacity and dynamism to respond to the legal needs of societies. In their comparative studies, these these scholars have sought to demonstrate the degree to which Islamic law can be regarded as an advanced legal system in comparison to other system. Conversely, some legal scholars who acknowledge the value of Islamic law regard our new legal system as a continuation of traditional legal framework and have conducted studies in this direction.

Anahtar Kelimeler

Islamic law, Modern law, Mecelle, Law, Westernization

Etik Beyan

This article is extracted from my doctorate dissertation entitled “The Approaches of Turkish Lawyers of the Republic Period on Islamic Law”, supervised by Prof. Dr. Ali İhsan Pala (Ph.D. Dissertation, Atatürk University, Erzurum, 2024).

Kaynakça

• Adıvar, Adnan. “Mukaddime”. İslâm Ansiklopedisi. 1/I-XXI. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1978.
• Ağaoğlu, Ahmet. Hukuk Tarihi: Hukuk Fakültesi Müderrislerinden Ağaoğlu Ahmet Beyefendinin Takrirleridir. İstanbul: Hukuk Talebesi Cemiyeti Neşriyatı, 1931.
• Ağaoğlu, Ahmet. Üç Medeniyet. İstanbul: Doğu Kitabevi, 2013.
• Akgündüz, Ahmet. “Osmanlı Hukuk Sisteminin Şer‘îliği Meselesi ve Kanunnârnelerin Şer‘î Tahlili”. XV. ve XVI. Asrı Türk Asrı Yapan Değerler. ed. Abdülkadir Özcan. 153-175. İstanbul: Ensar Neşriyat, 1999.
• Akgündüz, Ahmet. “Osmanlı Kanunnâmeleri (Doğuşu, Çeşitleri ve Tarihi Seyri)”. Türkler. ed. Hasan Celâl Güzel vd. 34-71. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Akın, Abdullah. Tanzimat Sonrası Fıkhi Dönüşüm ve Fıkıh Eğitimi. Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
• Ansay, Sabri Şakir. Eski Aile Hukukumuza Bir Nazar: Hukuk İnkilâbımızı Aydınlatan Tarihî-Teşri’î Vesikalar. Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi, 1952.
• Ansay, Sabri Şakir. Hukuk Tarihinde İslâm Hukuku. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 1954.
• Arsal, Sadri Maksudi. Hukuk Felsefesi Tarihi. İstanbul: İsmail Akgün Matbaası, 1945.
• Arsal, Sadri Maksudi. Türk Tarihi ve Hukuk. İstanbul: İsmail Akgün Matbaası, 1947.
• Arsebük, Esat. “Mameleke İstinad Eden Şahsiyet: Vakıf”. Adliye Ceridesi 8/12 (1937), 1130-1170.
• Aydın, M. Akif. “Osmanlı Hukuku’nun Genel Yapısı ve İşleyişi”. Türkler. ed. Hasan Celâl Güzel vd. 24-33. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Aydın, M. Akif. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Beta Basım Yayım ve Dağıtım A.Ş., 2019.
• Aykut, Ayhan. “İslâm-Türk Ansiklopedisi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/57-58. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Barkan, Ömer Lûtfi. “Osmanlı İmparatorluğu Teşkilat ve Müesseselerinin Şer’îliği Meselesi”. Journal of Istanbul University Law Faculty 11/3-4 (Eylül 2011), 203-224.
• Barkan, Ömer Lûtfi. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Toprak Vakıflarının İdari-Mali Muhtariyet Meselesi”. Türk Hukuk Tarih Dergisi 1 (1944), 11-25.
• Barkan, Ömer Lütfi Türk Hukuk Tarihi (Teksir). İstanbul: 1951.
• Barkan, Ömer Lütfi. “İslâm-Türk Mülkiyet Hukuku Tatbikatının Osmanlı İmparatorluğunda Aldığı Şekiller: İmparatorluk Devrinde Toprak Mülk ve Vakıfların Hususiyeti I, II, III”. Journal of Istanbul University Law Faculty 7/4 (Eylül 2011), 906-942.
• Bedir, Murtaza. “Osmanlı Öncesi Türk Hukuk Tarihi Yazıcılığı”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 5 (Mayıs 2005), 27-84.
• Belgesay, Mustafa Reşit. Kur’ân Hükümleri ve Modern Hukuk: Mevzuat İçtihatlar Tatbikat. İstanbul: Fakülteler Matbaası, 1963.
• Belgesay, Mustafa Reşit. Mecellenin Küllî Kaideleri ve Yeni Hukukun Ana Prensipleri. İstanbul: İsmail Akgün Matbaası, 1947.
• Berki, Ali Himmet. “Adalet Fikri Beşerî Kanunlar ve Hakkaniyet”. Türk Yurdu 275 (1959), 25-26.
• Berki, Ali Himmet. Eski Hadiselerde Tatbiki Lâzımgelen İrs ve İntikal. Ankara: Hapishane Matbaası, 1938.
• Berki, Ali Himmet. Hukuk Mantığı ve Tefsir Kanun ve Mukavelelerin Tanzim ve Tefsirine Ait Kaide ve Asıllar. Ankara: Güney Matbaacılık ve Gazetecilik T.A.O., 1948.
• Berki, Ali Himmet. Hukuk Tarihinden İslâm Hukuku I. Ankara: Diyanet İşleri Reisliği Yayınları, 1955.
• Berki, Ali Himmet. Vakıflar İkinci Kitap. Ankara: Nur Matbaası, 1950.
• Berki, Şakir- Hâmidî, Hayrullah. İslâm Hususi Hukukunun Ana Prensipleri: “Kur’anda Hukuk”. Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1956.
• Berki, Şakir. “Ali Himmet Berki”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/509-510. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Berki, Şakir. “Eski ve Yeni Medeni Hukukumuzda Miras Sistemleri”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 37/1 (Mayıs 1980), 223-237.
• Berki, Şakir. “İslâm Hukuku Miras Sistemi ile Medeni Kanun’un Miras Sistemi Arasındaki Farklar”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22/1-2 (Haziran 1978), 1-16.
• Berki, Şakir. “İslâm Hukûkunun Muâsır Ehemmiyeti”. İslâmın Nuru 2/17 (Eylül 1952), 32-34.
• Berki, Şakir. “Kur’an’da Mîrâs Hukuku”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 38/1 (Mayıs 1981), 107-132.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukūk-ı İslâmiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kāmûsu. İstanbul: Bilmen Yayınevi. ts.
• Birinci, Ali. “Türk Hukuk Tarihçisi Sadri Maksudî’nin Hayat Hikâyesi ve Eserleri”. İstanbul Hukuk Mecmuası 75 (Aralık 2017), 75-122.
• Bozkurt, Gülnihâl. Batı Hukukunun Türkiye’de Benimsenmesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2020.
• Cumhuriyetten Önce ve Sonra Vakıflar: Tarih Kongresi ve Sergisi Münasebetile Türk Tarih Kurumuna Takdim Olunan Rapor. İstanbul: Vakıflar Umum Müdürlüğü Neşriyatı, 1937.
• Dağ, Muhammed “Annales Ekolü’nde Sorun Odaklı Tarihçilik: Büyük Adam Tarihçiliğinden Her Şeyin ve Herkesin Tarihine”, Pamukkale Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 55 (Mart 2023), 203-216. https://doi.org/10.30794/pausbed.1102332
• Demir, Ahmet İshak. Cumhuriyet Dönemi Aydınlarının İslâmiyet’e Bakışı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
• Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ’. el-Aḥkâmü’s-sulṭâniyye. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Ebül’ula, Mardinî Zade. Medeni Hukuk Dersleri C. III: Aile Hukuku. İstanbul: Güneş Matbaası, 1934.
• Ebül'ula, Mardinî Zade. Hukuku Medeniye Dersleri C. I: Umumi Zabıtalar, Şahsın Hukuku. İstanbul: Ahmet İhsan Matbaası, 1928.
• Erdoğdu, Ali. “Seydişehrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/25-27. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Erkol, Mehmet. Cumhuriyetin Din Politikası (1923-1939). Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Gayretli, Mehmet. Tanzimat Sonrasından Cumhuriyet’e Kadar Olan Dönemde Kanunlaştırma Çalışmaları. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• Gür, Refik. Hukuk Tarihi ve Tefekkürü Bakımından Mecelle. İstanbul: Çeltut Matbaası, ts.
• Gürsoy, Kemal Tahir. “Prof. Sabri Şakir Ansay’ın Ardından”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 19/1 (Mayıs 1962), XI-XVI. https://doi.org/10.1501/Hukfak_0000001441
• İnalcık, Halil. “Osmanlı Hukukuna Giriş, Örfî- Sultanî Hukuk ve Fatih’in Kanunları”. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 13/02 (1958), 102-126. https://doi.org/10.1501/SBFder_0000000371
• Karaman, Hayreddin. Laik Düzende Dini Yaşamak-4. İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.
• Kaya, Eyyüp Said. “Türkiye Cumhuriyeti’nde Fıkıh Literatürü: Bir Hasıla”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 12/24 (Eylül 2017), 9-126.
• Köprülü, M. Fuad. İslâm ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları ve Vakıf Müessesesi. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1983.
• Köprülü, Orhan F. “İslâm Ansiklopedisi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/43-44. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Köse, Saffet. İslâm Hukukuna Giriş. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2015.
• Kunter, Halim Baki. “Türk Vakıfları ve Vakfiyeleri Üzerine Mücmel Bir Etüd”. Vakıflar Dergisi 1 (1938), 103-129.
• Kur’ân Yolu. Erişim 09 Ağustos 2024. https://kuran.diyanet.gov.tr
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. el-Aḥkâmü’s-sulṭâniyye ve’l-vilâyâtü’d- dîniyye. Kuveyt: Mektebetü Dâru İbn Kuteybe, 1409/1989.
• Miras, Kâmil. “Hukuk Mantığı ve Tefsir”. Sebîlürreşâd 3/75 (1950), 386-388.
• Otacı, Cengiz. “Hermeneutik (Yorum Bilim) ve Ceza Kanunlarının Yorumu”. Türkiye Barolar Birliği Dergisi 89 (2010), 439-491.
• Özbilgen, Erol. Osmanlı Hukukunun Yapısı. İstanbul: Güray Matbaacılık, 1985.
• Sava Paşa. İslâm Hukuku Nazariyatı Hakkkında Bir Etüd. çev. Baha Arıkan. 2 Cilt. Ankara: Yeni Matbaa, 1955.
• Schacht, Josept. “Abdest”. İslâm Ansiklopedisi. 1/25-26. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1978.
• Seçkin, Recai. “Ebü’l-ulâ Mardin ve Eserleri (1880-1957)”. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 13/02 (1958), 180-189. https://doi.org/10.1501/SBFder_0000000361
• Seviğ, Vasfi Raşit. “Fıkıh ve Medenî Kanun”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 8/3 (1951), 210-234. https://doi.org/10.1501/Hukfak_0000000879
• Soyubelli, Fethullah. “Büyük Hukukçu Ali Himmet Berki”. Akademi Kürsü 5 (2019), 46-50.
• Subaşı, Necdet. Türk Aydınının Din Anlayışı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1996.
• Sungurbey, İsmet. Ebû’l-ulâ Mardin. İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1988.
• Şâfiî, Muhammed b. İdrîs. el-Üm. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1393/1983.
• Şimşek, Sezer. Ebul’ulâ Mardin Cumhuriyet Devrinde Bir Osmanlı Âlimi. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2015.
• Tabbâh, Yasin Muhammed Muhammed. Sultatu Veliyyi'l-Emri fi't-Teşri'. Mecelletu'l-Buhûsi'l-Fıkhiyye ve'l-Kânûniyye 36 (1443/2021), 1791-1887.
• Turnagil, Ahmet. “İslâmiyet ve Milletler Hukuku 1”. Journal of Istanbul University Law Faculty 8/1-2 (1942), 16-72.
• Türk Hukuk Lûgatı, Ankara: Türk Hukuk Kurumu, Başbakanlık Basımevi, 1991.
• Üçok, Çoşkun vd. Türk Hukuk Tarihi. Ankara: Savaş Yayınevi, 1996.
• Velidedeoğlu, Hıfzı Veldet. Kanunlaştırma Hareketleri ve Tanzimat. Tanzimat-1. Komisyon. 139-209. İstanbul: MEB Yayınları, 1999.
• Yüce, Nuri. “Ahmet Ağaoğlu”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/464-466. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.