Müfessirlerin ‘Allah Her Gün Bir İştedir’ Âyetiyle İlgili Yorumlarının Deizm Bağlamında Analizi

Yıl 2025, Sayı: 56, 309 - 335, 25.03.2025

Selami Yalçın

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1565841

Öz

Deizmin son dönemlerde ülkemizde bazen gündeme geldiği görülmektedir. Konuyla ilgili Kur’ân’da herhangi bir açıklamanın olup olmadığı merak konusu olmaktadır. Rahmân sûresindeki “Göklerde ve yerde bulunan herkes, O’ndan ister. O, her gün bir iştedir.” âyetinin deistlere cevap mahiyetinde olduğu bazı tefsirlerde ifade edilmektedir. Deizmin “Tanrı’nın evreni yarattığı, fakat daha sonra ona herhangi bir müdahalede bulunmadığı” tezini ileri sürdüğü; Yahudilerin de Tanrı’nın cumartesi günü dinlendiğine inandıkları bilinmektedir. Bu iddialardan, Allah’ın evreni yarattıktan sonra pek çok fiilini âtıl duruma getirdiği sonucu çıkmaktadır. Bu nedenle ilgili âyet hakkında müfessirlerin söylediklerinin araştırılması ve bunların deizmin öne sürdüğü argümanlarla karşılaştırılması önem arz etmektedir. Yapılan araştırmada müfessirlerin âyette geçen شأن (şe’n) ve يوم (yevm) kelimeleri üzerinde durdukları görülmüştür. Bu sebeple bu iki kelimenin Cahiliye şiirinde ve Kur’ân’daki kullanımları ile lügat alimlerinin kelimelere verdikleri manalar araştırılmıştır. Sonra da müfessirlerin açıklamaları ve delilleri ele alınmıştır. Allah’ın işi anlamındaki şe’n kelimesiyle ilgili sahabe ve tabiînden nakledilen rivâyetler sened ve metin açısından tahlil edilmiştir. Âyetin sebebi nüzulünün Yahudilerle ilişkilendirilmesi analiz edilmiştir. Nakledilen rivâyetlerin ilk dönem müfessirlerince dikkate alındığı fakat sonraki dönem müfessirlerinin âyetin anlamını daha genel manada tefsir ettikleri görülmüştür. Yapılan bu tefsirlerde Allah’ın âlemle ilişkisine değinilmiş, O’nun zaman içindeki etkinliği yevm ve şe’n kavramlarına verdikleri anlamlarla ortaya konulmuştur. Müfessirlerin Allah’ın zamanın herhangi bir anında eylemlerinden feragat etmeyeceği, fiillerini hiçbir zaman askıya almayacağına dair delilleri ortaya koydukları görülmüştür. Araştırma sonucunda şe’n kelimesinin Allah’ın bütün fiillerini kapsadığı, Allah’ın aynı anda pek çok eylemi gerçekleştirdiği bilgisine ulaşılmıştır. Yevm kelimesinin de zaman, gün ve an anlamına geldiği, Allah’ın zamanın her anına hükmettiği, dünya ve ahiretteki bütün gün ve anlarda yaratmayı sürdürdüğü ve eylemde olduğu sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kelâm, Deizm, Allah, Rahmân sûresi, Şe'n, Yevm

Analysis of Commentators’ Interpretations of the Verse ‘Allah is at Work Every Day’ in the Context of Deism

Öz

Recent observations have indicated an apparent resurgence of deism in the country. This phenomenon prompts the question of whether the Qur'an offers any elaboration on the subject. Some tafsīrs have interpreted verse 29 of Surah Rahman “All those in the heavens and the earth are dependent on Him. Day in and day out (moment of every) He has something to bring about.” to be a response to deists. Deism posits the doctrine that "God created the universe, yet refrained from subsequent intervention." It is noteworthy that the Jewish tradition also holds the belief that God rests on Saturday. This lends credence to the proposition that Allah rendered many of his actions ineffective following the act of creation. Consequently, it is imperative to undertake a thorough investigation of the tafsīrs provided by scholars on the pertinent verse, and to juxtapose these interpretations with the tenets of deism. The investigation revealed that commentators placed significant emphasis on the words شأن (sha'n) and يوم (yawm) mentioned in the verse. Consequently, the utilisiton of these two words in the poetry of the Period of Ignorance and the Quran along with the meanings attributed to them by lexicographers were examined. The subsequent discussion focused on the explanations and evidence provided by the commentators. The narrations related to the word "sha'n", meaning the work of Allah, from the companions and the tabiin were analyzed in terms of chain and text. The analysis suggested that the reason for the revelation of the verse might have been associated with the Jews. It has been observed that while the narrations were given due consideration by the early period commentators, subsequent commentators interpreted the verse in a more general sense, thereby limiting its meaning. In these interpretations, Allah’s relationship with the universe is highlighted and His activity over time is revealed through the meanings given to the concepts of “yawm” and “sha'n”. The commentators have posited evidence that Allah will not relinquish or suspend His actions at any moment in time. The research has revealed that the word sha'n encompasses all the actions of Allah and that Allah performs numerous actions concurrently. The term “yawm” has been identified as a comprehensive expression denoting time, day and moment. This suggests that Allah exercises sovereignty over This suggests that Allah exercises sovereignty over every moment in time, perpetually creates and remains active throughout all periods in this world and the hereafter.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Kalam, Deism, Allah, Yevm, The Surah Rahman, Sha’n

Kaynakça

• Abdurrezzâk b. Hemmâm. et-Tefsîr. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1419.
• Ahmed b. Hanbel. el-‘İlal ve maʻrifetü’r-ricâl. thk. Vasiyullah b. Muhammed Abbâs. 3 Cilt. Riyad: Dârü’l-Hânî, 2001/1422.
• Ahmed b. Hanbel. Müsned. thk. Şuayb Arnavût-Âdil Mürşid. 45 Cilt. Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Akarsu, Bedia. Felsefe Terimler Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1975.
• Akdemir, Furat. Vahyin Allah Tasavvuru. Ankara: Araştırma Yayınları, 2019.
• Amr b. Kamîe. Divân. thk. Halil İbrahim el-‘Atiyye. Beyrut: Dârü Sadır, 1994.
• Aydın, Mehmet. Din Felsefesi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, 1990.
• Ayvaz, Muzaffer. Deizim-Bilim İlişkisi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2002.
• Baloğlu, Adnan Bülent. Son Hurafe Deizm. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2022.
• Begavî, Ebû Muhammed el-Ferrâ. Meʿâlimü’t-tenzîl fî tefsîri’l-Kur’ân. thk. Abdurrezâk el-Mehdî. 8 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Turâsi’l-ʿArabî, 1420.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Abdullah b. Ömer. Envâru't-tenzîl ve esrâru't-te'vîl. 5. Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l- ʿİlmiyye, 1988.
• Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed. Müsnedü’l-Bezzâr/el-Bahrü’z-zehhâr. thk. Mahfûzurrahmân Zeynullah. 18 Cilt. Medine: Mektebetü’l-ʻUlûm ve’l-Hikem, 2009.
• Biter, Nazile. Tanrı-İnsan İlişkisi Bağlamında Deizm. Şırnak: Şırnak Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Bolay, Süleyman Hayri. Felsefe Doktrinleri ve Terimleri Sözlüğü. Ankara: Atlas Kitap, 12. Baskı, 2018.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. el-Câmiü’l-müsnedü’s-sahîh. 8 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Cerîr. Divan. thk. Numân Muhammed Emîn Tâhâ. 3 Cilt. Kahire: Dârü’l-Me‘ârif, 3. Baskı, ts.
• Cevherî, İsmâil b. Hammâd. Tâcü’l-lüga ve sıhâhu’l-ʿArabiyye. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1987.
• Cevizci, Ahmet. Paradigma Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları, 1999.
• Çil, Ayşe Ünal. “Kur’an’da Zaman Kavramı”. Kelam Araştırmaları 9/1 (2011), 335-364.
• Çubukçu, Selma. Ahiret Konusu Bağlamında Kelam Açısından Deizme Bir Eleştiri. Bayburt: Bayburt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Deliser, Bilal. “Kur’an’da Zaman ile İlgili Kavramlar”. Toplum Bilimleri 8/15 (2014), 303-320.
• Dikel, Turan. Kelâm Geleneğinde Adetullah ve Sünnetullah Kavramları Açısından Deizm Eleştirisi. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Döner, Ertuğrul. “Kur’an’ı Kerim’de Zaman Kavramı”. Adana 2015 Uluslararası İslâm & Tıp (Tıbb-ı Nebevî) Kongresi. 605-612. Adana: y.y., 2016.
• Dorman, M. Emre. Deizm ve Eleştirisi: Tarihsel ve Teolojik Bir Yaklaşım. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
• Dürre, Muhammed Ali Tâhâ. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Kerîm ve iʻrâbuhu ve beyânuhu. 10 Cilt. Dımaşk: Dârü İbn Kesîr, 2009/1430.
• Elmalı’lı Muhammed Hamdi Yazır. Hak Dini Kur’an Dili. 10 Cilt. İstanbul: Eser Neşriyat, ts.
• Er, Yaşar Armağan. Teizm ve Deizm Bağlamında Kötülük Problemi. Iğdır: Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Erdoğan, İbrahim Halil. “Deizm ve Tabii Din Arayışı Bağlamında Bir Analiz”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 11/57 (2018), 789-804. http://dx.doi.org/10.17719/jisr.2018.2490
• Erdem, Ömer Faruk. Bir Müslüman Deizm ve Ateizm’e Nasıl Bakmalı? İstanbul: Beyan Yayınları, 2021.
• Frolov, İvan. Felsefe Sözlüğü. çev. Aziz Çalışlar. İstanbul: Cem Yayınevi, 1991.
• Halil b. Ahmed. el-ʿÂyn. “şe’n”. thk. Mehdî el-Mahzûmî vd. 8 Cilt. Dârü Mektebeti’l-Hilâl, ts.
• Hâris b. Hillize. Divan. thk. Mervân el-‘Atiyye. Dımaşk: Dârü’l-İmâm en-Nevevî, 1415/1994.
• İbn Atiyye el-Endelüsî. el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-ʿazîz. thk. Abdusselâm Abduşşâfî Muhammed. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1422.
• İbn Âşûr, Muhammed Tahir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: Dârü’t-Tunusiyye, 1984.
• İbn Balbân, Emîr Alâuddîn Ali. el-İhsân fî takrîbi sahihi İbn Hibbân. thk. Şuayb el-Arnaût. 18 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1988/1408.
• İbn Cevzî. Zâdü’l-mesîr fî ilmi’t-tefsîr. thk. Abdurrezzâk el-Mehdî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1422.
• İbn Ebi’d-Dünyâ. el-Ferec baʻde’ş-şidde. Mısır: Dârü’r-Reyyân li’t-Türâs, 1988/1408.
• İbn Ebî Hâtim. Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm. thk. Esad Muhammed et-Tayyib. 13 Cilt. Suûdi Arabistan: Mektebetü Nezzâr Mustafa el-Bâz, 3. Baskı, 1419.
• İbn Ebî Şeybe. el-Musannef. thk. Sa’d b. Nâsır. 25 Cilt. Riyad: Dârü Kunuzi İşbiyâ li’n-Neşr, 1436/2015.
• İbn Ebî Zemenîn, Ebû Abdillâh. Tefsiru’l-Kur’âni’l-ʻazîz. 5 Cilt. Kahire: el-Fârûku’l-hadîse, 2002.
• İbn Hacer el-Askalânî. el-ʻİcâb fî beyâni’l-esbâb. thk. Abdülhakîm Muhammed el-Enîs. 2 Cilt. Dârü İbni’l-Cevzî, ts.
• İbn Hacer el-Askalânî. Muhtasarü Zevâidi Müsnedi’l-Bezzâr ʻalâ Kutubi’s-sünne ve müsnedi Ahme., thk. Sabrî b. Abdulhâlik Ebû Zer. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-Kutubi’s-Sekâfe, 1992/1412.
• İbn Hacer el-Askalânî. Taglîku’t-taʿlîk. thk. Saîd Abdurrahman Mûsâ el-Kazekî. 5 Cilt. Beyrut: el- Mektebetü’l-İslâmî, 1405.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmail. Tefsiru’l-Kur’âni’l-ʻazîm. thk. Muhammed Hüseyin Şemsuddîn. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1419.
• İbn Mâce, Muhammed b. Yezid. Sünen. thk. Şuayb el-Arnaût vd. Dârü’r-Risâletü’l-Âlemiyye, 2009/1430.
• İbn Manzûr, Cemaluddin. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dârü Sadare, 3. Baskı, 1414.
• İsfahânî, Râgıb. el-Müfredât fî garibi’l-Kur’ân. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 1412.
• ‘İzz b. Abdisselâm. Tefsîru’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. İbrahim el-Vehbî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1416/1996.
• Karagöz, İsmail. Kur’ân’ın Anlamı ve Tefsiri Açıklamalı ve Kırık Meâli. 8 Cilt. Ankara: Kar Yayınları, 2020.
• Kardaş, Meryem Özdemir. Deistik Argümanlara Karşı Vahyin İmkân ve Gerekliliği (18. Yüzyıl İngiliz Deizmi ve Kelâmi Açıdan Analizi). Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Karaman, Hayreddin, vd. Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir. 5 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 6. Baskı, 2017.
• Kirmânî, Ebû Kâsım. Garâibü’t-tefsîr ve ʻacâbü’t-te’vîl. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kıbleti li’s-Sekâfeti’l- İslâmiyye, ts.
• Köylü, Emine. Ayrışan ve Benzeşen Yönleriyle İki Kavram: Ateizm ve Deizm. Antalya: Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmiʿ li-ahkâmi’l-Kurʾân. thk. Ahmed el-Berdûnî ve İbrahim Atfîş. 20 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kutubi’l-Mısriyye, 2. Baskı, 1384/1964.
• Kuşeyrî, Abdulkerîm b. Hevâzin. Letâifü’l-işârât. thk. İbrahim el-Besyûnî. 3 Cilt. 2. Baskı. Mısır: el- Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-ʻÂmmeti li’l-kitâb, ts.
• Kutsal Kitap: Tevrat, Zebur İncil. İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi – Yeni Yaşam Yayınları, 2009. Erişim 08 Temmuz 2024. https://www.kutsalkitap.org/online-tevrat-oku
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Te’vîlâtu ehli’s-sünne. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2005.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. el-Mâtürîdî Te’vîlâtü’l-Kur’ân Tercümesi. Çev. S. Kemal Sandıkçı. 17 Cilt. İstanbul: Ümraniye Belediyesi Kültür Yayınları, 2020.
• Mâverdî, Alî b. Muhammed. en-Nüket ve’l-uyûn. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.
• Mekkî b. Ebî Tâlib. el-Hidâye ilâ bülûği’n-nihâye. 13 Cilt. Mecmûatü Buhûsi’l-Kitâb ve’s-Sünne, Camiatü’ş-Şârika, 2008/1429.
• Mevdûdî, Ebü’l-A’lâ. Tefhimu’l-Kur’ân. 8 Cilt. İstanbul: İnsan Yayınları, 1997.
• Mukâtil b. Süleymân, Ebü’l-Hasen. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. thk. Abdullah Mahmud Şehâte. 5 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-ʿArabî, 1423.
• Mücâhid, İbn Cebr. Tefsîru Mücâhid. thk. Muhammed Abdusselâm Ebü’n-Nîl. Mısır: Dârü’l-Fikri’l- İslâmî, 1989.
• Müslim b. el-Haccâc. el-Müsnedü’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-ʿArabî, ts.
• Nesefî, Ebû Hafs. et-Teysîr fi’t-tefsîr. thk. Mâhir Edîb Habûş. 15 Cilt. İstanbul: Dârü’l-Lübâb, 2019/1440.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Abdullah b. Ahmed. Medâriku't-tenzîl ve hakâiku't-te'vîl. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l- Kelimi’t-Tayyib, 1419/1998.
• Okumuş, Ernail. Onsekizinci Yüzyılda Deizm ve Voltaire. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Ögcem, Ergin. Ateizmden Deizme Antony Flew. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Öz, Zekiye. Yeni İlm-i Kelâm Süreci ve Deizm. Karabük: Karabük Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Paslı, Esma. Kur’an’da Zaman Kavramı ve “An”. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Râzî, Fahreddîn. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Turâsi’l-ʿArabî, 2. Baskı, 1420.
• Saʻlebî, Ahmed b. Muhammed. el-Keşf ve’l-beyân an tefsiri’l-Kur’ân. 33 Cilt. Cidde: Dârü’t-Tefsîr, 2015/1436.
• Saîd b. Mansûr. Sünen. thk. Saʻd b. Abdullah el-Hamîd. 8 Cilt. Riyad: Dârü’l-Alûke li’n-Neşr, 1433/2012.
• Selâme b. Cendel. Divân. thk. Fahruddin Kabâve. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2. Baskı, 1407/1987.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys. Bahrû’l-ulûm. 3 Cilt. Şâmile.
• Süyûtî, Celâlüddîn. ed-Dürrü’l-mensûr fi’t-tefsîri bi’l-me’sûr. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, ts.
• Süyûtî, Celâleddîn. el-İtkân fî ʿUlûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. 4 Cilt. Mısır: el- Hey’etü’l-Mısriyye, 1394/1974.
• Şevkânî, Muhammed b. Alî. Fethu’l-kadîr. 6 Cilt. Dımaşk: Dârü İbn Kesîr, 1414.
• Taberânî, Süleyman b. Ahmed. el-Muʻcemü’l-Evsat. thk. Ebû Muâz Tarık b. Ivazullah vd. Kahire: Dârü’l-Harameyn, 1995/1415.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân an te’vili’l-Kur’ân. 24 Cilt. Mekke: Dârü’t-Terbiyeti ve’t- Türâs, ts.
• Tirmizî, Muhammed b. İsa. el-Câmiü’l-kebîr. thk. Ahmed Muhammed Şâkir-M.Fuâd Abdulbakî. Mısır: Şeriketü Mektebeti ve Matbaati Mustafa Elbânî, 1975.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed. ʿİlelü’t-Tirmiẕî el-kebîr. thk. Subhî el-Bedrî es-Sâmerrâî. Beyrut: ʿÂlemü’l- Kutub, 1409.
• Türkcan, Furkan. Kelâm’ın Klasik Çağında Deizm Problemi. Çorum: Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ʿan hakâʾiki gavâmidi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t- teʾvîl. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-ʿArabî, 1987.