1947 Yılında Hac İbadeti ve Türk Basınında Yansımaları

Yıl 2025, Sayı: 56, 125 - 154, 25.03.2025

Ömer Faruk Kırmıt

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1565842

Öz

İslam dininin beş temel ibadetinden biri de maddi ve fiziksel gücü yeten Müslümanların hac ibadetini yerine getirmesidir. Müslümanlar, haccın farz kılındığı ilk dönemden itibaren bu ibadeti yerine getirmişlerdir. Ancak Osmanlı Devleti’nin son yıllarında ve Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk çeyreğinde, devletin hac organizasyonuna doğrudan müdahil olmadığı görülmektedir. Bunun başlıca sebeplerinden biri, hac yollarının güvenli olmamasıydı. Arap dünyasında siyasi istikrarın sağlanamaması, kabileler arasındaki çatışmaların sürekliliği ve sömürgeci devletlerin bölgedeki askeri faaliyetleri hac yolculuğunu ciddi riskler barındıran bir süreç hâline getirmiştir. Cumhuriyet döneminde de benzer güvenlik sorunları devam etmiş, buna ek olarak devletin hac yolculuğu yapacak kişilere döviz sağlayamaması resmi organizasyonların yapılamamasına neden olmuştur. Bu nedenle hac ibadetini yerine getirmek isteyenler, çoğu zaman pasaport almadan, kaçak yollarla veya farklı ülkeler üzerinden Mekke’ye ulaşmaya çalışmışlardır. II. Dünya Savaşı’nın ardından çok partili siyasi hayata geçişle birlikte, muhafazakâr kesim hükümet üzerinde baskı kurarak hac ibadetine resmi izin verilmesini ve gerekli düzenlemelerin yapılmasını talep etmiştir. Bunun sonucunda 1947 yılında devlet, hac yolculuğu yapmak isteyenlere pasaport verilmesini sağlamış ve döviz temini konusunda kolaylıklar getirmiştir. Ancak hac mevsiminde ortaya çıkan kolera salgını, hem hükümet yetkililerini hem de hac yolculuğuna çıkan vatandaşları çeşitli zorluklarla karşı karşıya bırakmıştır. Türk basını, başlangıçta hac konusuna büyük bir ilgi göstermemiştir. Ancak kolera salgınının patlak vermesi ve hacıların yurda dönüş sürecinde yaşanan sıkıntılar, gazetelerin dikkatini çekmiştir. Özellikle Akşam ve Cumhuriyet gazeteleri, hac yolculuğuyla ilgili gelişmeleri en detaylı şekilde aktaran yayın organları olmuştur. Hacıların dönüş süreci, karantina uygulamaları ve yolculuk esnasında yaşananlar bu gazetelerde ayrıntılı şekilde ele alınmıştır. Bu çalışmada, 1947 yılı hac organizasyonu Türk basınında nasıl ele alındığı bağlamında incelenecektir. Hac ibadetinin öncesinde ve sonrasında yaşanan gelişmeler, dönemin gazetelerinin haberleri temel alınarak değerlendirilecektir. Çalışmada arşiv belgeleri, dönemin basın materyalleri, telif ve tetkik eserlerden yararlanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Siyasi Tarih, Tek Parti, Atatürk, İsmet İnönü, 1947 Haccı

Hajj in 1947 and Its’s Reflections in the Turkish Press

Öz

One of the five basic acts of worships in Islam is the fulfilment of the hajj by Muslims who are physically and financially able. Muslims have been performing act of this worship since the first period when pilgrimage was made obligatory. However during the last years of the Ottoman Empire and the first quarter of the Republic of Turkey, the state was not directly involved in the organisation of pilgrimage. One of the main reasons for this was that the pilgrimage routes were not safe. The lack of political stability in the Arab world, the persistence of tribal conflicts and the military activities of colonial states in the region made the pilgrimage a process fraught with serious risks. Similar security problems persisted during the republican period, and the inability of the state to provide foreign currency for those who wished to make the pilgrimage meant that official organisations could not take place. As result, those who wanted to make the pilgrimage often tried to reach Mecca illegally or through various countries without obtaining a passport. With the transition to multi-party political life after the Second World War, the conservative sector put pressure on the government to officially authorise the pilgrimage and make the necessary arrangements be made. As a result, in 1947, the state provided passports to those who wished to make the pilgrimage and facilitated the provision of foreign currency. However, the cholera epidemic that broke out during the pilgrimage season created difficulties for both government officials and pilgrim. Initially, the Turkish press showed a little interest in the pilgrimage. However, the outbreak of the cholera epidemic and the difficulties experienced by on their return home attracted attention of the newspapers. The Akşam and Cumhuriyet newspapers, in particular, gave the most detailed coverage of the developments surrounding the pilgrimage. The return process of the pilgrims, the quarantine practices and events during the journey were covered in detail in these newspapers. This study examines, the organisation of the 1947 pilgramage in the context of how it was reported in the Turkish press. The developments before and after the pilgrimage will be evaluated on the basis on the news in the newspapers of the time. Archival documents, press materials of the period, copyrighted and analysed works have been used in the study.

Anahtar Kelimeler

Political History, Single Party, Atatürk, İsmet İnönü, 1947 Hajj

Kaynakça

• Akşam. “Aksu, İzmir” (25 Kasım 1947), 3. https://www.gastearsivi.com/gazete/aksam/1947-11-25/3
• Akşam. “1085 Hacı Daha Geldi” (23 Kasım 1947), 3. https://www.gastearsivi.com/gazete/aksam/1947-11-23/3
• Akşam. “200 Hacı Serbest Bırakıldı” (22 Kasım 1947), 3. https://www.gastearsivi.com/gazete/aksam/1947-11-22/3
• Akşam. “21 Hacı Daha Geldi” (9 Kasım 1947), 3. https://www.gastearsivi.com/gazete/aksam/1947-11-09/3
• Akşam. “300 Hacı Vapurla Geldi” (18 Kasım 1947), 3. https://www.gastearsivi.com/gazete/aksam/1947-11-18/3
• Akşam. “Aksu Yeni Bir Sefer Yapacak” (3 Aralık 1947), 3. https://www.gastearsivi.com/gazete/aksam/1947-12-03/3
• Akşam. “Aksu Yolcuları Serbest Bırakıldı” (22 Ekim 1947), 1. https://www.gastearsivi.com/gazete/aksam/1947-10-22/1
• Akşam. “Bakırköy Hastanesi” (14 Kasım 1947), 3. https://www.gastearsivi.com/gazete/aksam/1947-11-14/3
• Akşam. “Beyrut’taki Hacılar” (5 Aralık 1947), 3. https://www.gastearsivi.com/gazete/aksam/1947-11-05/3
• Akşam. “Dün 19 Hacı Daha Geldi” (12 Kasım 1947), 3. https://www.gastearsivi.com/gazete/aksam/1947-11-12/3
• Akşam. “Gelen Hacılarda Kolera Mikrobu Bulunmadı” (6 Kasım 1947), 7. https://www.gastearsivi.com/gazete/aksam/1947-11-06/7
• Akşam. “Hac Mevsimi Bu Yıl Arızasız Geçti” (2 Kasım 1947), 3. https://www.gastearsivi.com/gazete/aksam/1947-11-02/3
• Akşam. “Hac Yolundan Notlar” (16 Aralık 1947), 5. https://www.gastearsivi.com/gazete/aksam/1947-12-16/5
• Akşam. “Hacca Giden Türklerden Yirmisi Başka Hastalıklardan ve İhtiyarlıktan Ölmüş” (2 Kasım 1947), 3. https://www.gastearsivi.com/gazete/aksam/1947-11-02/3
• Akşam. “Hacdan Dönen İlk Kafiledekilerin Anlattıkları” (6 Kasım 1947), 4,7. https://www.gastearsivi.com/gazete/aksam/1947-11-06/4; https://www.gastearsivi.com/gazete/aksam/1947-11-09/7
• Akşam. “Hacılar Dönüyorlar” (20 Kasım 1947), 2. https://www.gastearsivi.com/gazete/aksam/1947-11-20/2
• Akşam. “Hacılar Gelmeye Başladılar” (4 Kasım 1947), 3. https://www.gastearsivi.com/gazete/aksam/1947-11-04/3
• Akşam. “Hacıları Getirecek Vapurlar” (21 Ekim 1947), 1. https://www.gastearsivi.com/gazete/aksam/1947-10-21/1
• Akşam. “Hacıların Getirdikleri Hurmalar Denize Döküldü” (29 Kasım 1947), 1. https://www.gastearsivi.com/gazete/aksam/1947-11-29/1
• Akşam. “Hicazda Sâri Hastalık Yok” (29 Ekim 1947), 2. https://www.gastearsivi.com/gazete/aksam/1947-10-29/2
• Akşam. “İzmir Vapuru 1000 Hacı ile Bu Sabah Geldi” (28 Kasım 1947), 2. https://www.gastearsivi.com/gazete/aksam/1947-11-28/2
• Akşam. “İzmir Vapuru Hareket Etti” (22 Ekim 1947), 1. https://www.gastearsivi.com/gazete/aksam/1947-10-22/1
• Akşam. “İzmir ve Aksu Vapurları” (14 Kasım 1947), 3. https://www.gastearsivi.com/gazete/aksam/1947-11-14/3
• Akşam. “İzmir, Cidde’den Hareket Etti” (9 Kasım 1947), 3. https://www.gastearsivi.com/gazete/aksam/1947-11-09/3
• Akşam. “Şehrimizde Aşılanma Faaliyetleri Hız Kazandı” (22 Ekim 1947), 2. https://www.gastearsivi.com/gazete/aksam/1947-10-22/2
• Akşam. “Yurt Dışında Kalan Hacılar” (29 Kasım 1947), 3. https://www.gastearsivi.com/gazete/aksam/1947-11-29/3
• Arıkan, Mustafa. “Bolay Ailesi’nden Birkaç Zat”, Şehir ve Alimleri Sempozyumu Kitabı. ed. Ramazan Altıntaş vd., 299-328. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Atalar, Münir. Osmanlı Devleti’nde Surre-i Hümayun ve Surre Alayları. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Bayyiğit, Mehmet. Sosyo-Kültürel Yönleriyle Türkiye’de Hac Olayı. Ankara: TDV Yayınları, 1998.
• Cumhuriyet. “200 Hacının Başına Gelenler” (22 Kasım 1947), 3. https://www.gastearsivi.com/gazete/cumhuriyet/1947-11-22/3
• Cumhuriyet. “24 Hacı Daha Geldi” (13 Kasım 1947), 2. https://www.gastearsivi.com/gazete/cumhuriyet/1947-11-13/2
• Cumhuriyet. “Dün Gelen Hacılar” (9 Kasım 1947), 2. https://www.gastearsivi.com/gazete/cumhuriyet/1947-11-09/2
• Cumhuriyet. “Dün Gelen Hacılar” (4 Kasım 1947), 4. https://www.gastearsivi.com/gazete/cumhuriyet/1947-11-04/4
• Cumhuriyet. “Hac Yolunda İlk Kafile” (9 Eylül 1947), 3. https://www.gastearsivi.com/gazete/cumhuriyet/1947-09-09/3
• Cumhuriyet. “Hacca Gidenlerin Paraları” (30 Eylül 1947), 2. https://www.gastearsivi.com/gazete/cumhuriyet/1947-09-30/2
• Cumhuriyet. “Hacca Gitmek İsteyenler” (2 Eylül 1947), 2. https://www.gastearsivi.com/gazete/cumhuriyet/1947-09-02/2
• Cumhuriyet. “Hacdan Dönenlerin Durumu” (5 Kasım 1947), 2. https://www.gastearsivi.com/gazete/cumhuriyet/1947-11-05/2
• Cumhuriyet. “Hacıların Paraları Nasıl Deve Oluyor” (29 Eylül 1947), 2. https://www.gastearsivi.com/gazete/cumhuriyet/1947-09-29/2
• Cumhuriyet. “Hacıların Vaziyeti” (17 Kasım 1947), 2. https://www.gastearsivi.com/gazete/cumhuriyet/1947-11-17/2
• Cumhuriyet. “İzmir Vapuru İle Gelecek Hacılar” (18 Kasım 1947), 2. https://www.gastearsivi.com/gazete/cumhuriyet/1947-11-18/2
• Cumhuriyet. “Mekke’de 20 Türk Hacısı Vefat Etti” (2 Kasım 1947), 1,3. https://www.gastearsivi.com/gazete/cumhuriyet/1947-11-02/1; https://www.gastearsivi.com/gazete/cumhuriyet/1947-11-02/3
• Cumhuriyet. “Mekke’den Gelen Hacılar Neler Anlatıyor” (6 Kasım 1947), 1,4. https://www.gastearsivi.com/gazete/cumhuriyet/1947-11-06/1; https://www.gastearsivi.com/gazete/cumhuriyet/1947-11-06/4
• Cumhuriyet. “Mısırda Hacıların Paraları Değiştirilmiyor” (28 Eylül 1947), 3. https://www.gastearsivi.com/gazete/cumhuriyet/1947-09-28/3
• Cumhuriyet. “Sağlık Bakanlığı’nın Tebliği” (28 Eylül 1947), 3. https://www.gastearsivi.com/gazete/cumhuriyet/1947-09-28/3
• Cumhuriyet. “Türkiye İle Lübnan Arasında Hava Seferleri” (17 Eylül 1947), 1,3. https://www.gastearsivi.com/gazete/cumhuriyet/1947-09-17/1 https://www.gastearsivi.com/gazete/cumhuriyet/1947-09-17/3
• Cumhuriyet. “Uçakla Hacca Gidenler” (27 Eylül 1947), 1,3. https://www.gastearsivi.com/gazete/cumhuriyet/1947-09-27/1 https://www.gastearsivi.com/gazete/cumhuriyet/1947-09-27/3
• Cumhuriyet. “Yusuf Zeynel Vapuru İle Gelen Hacılar” (25 Kasım 1947), 2. https://www.gastearsivi.com/gazete/cumhuriyet/1947-11-25/2
• Çakır, Ruşen vd. Sivil, Şeffaf ve Demokratik Bir Diyanet İşleri Başkanlığı Mümkün mü? İstanbul: TESEV Yayınları, 2005.
• Çakmak, Abdullah. “19. Yüzyılın İkinci Yarısında Hac Organizasyonunun Dönüşümü Bağlamında Mevkib- Hacc-ı Şerif”. Kocatepe İslami İlimler Dergisi 4/1 (2021), 173- 191.
• Dönmez, Ali Ulvi. “Hac İçin Bilinmesi Elzem Bilgiler”. Sebilürreşad Dergisi 1/4 (Haziran 1948), 64.
• Dönmez, Ali Ulvi. “Hac İfası İçin Elzem Bilgiler”. Sebilürreşad Dergisi 1/2 ( Mayıs 1948), 30.
• Erim, Nihat. Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri (Osmanlı İmparatorluğu Antlaşmaları). 1. Cilt. Ankara: TTK Yayınları, 1953.
• Güran, Kemal. “Hac”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 14/408-410. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Harman, Ömer Faruk Harman, “Hac”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 4/382-386. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Jaeschke, Gotthard. Yeni Türkiye’de İslamlık. Çeviren Hayrullah Örs. Ankara: Bilgi Yayınevi, 1972.
• Karaağaçlı, Abbas. “Suudi Arabistan’da Selman Bin Abdülaziz’in Sivil Darbesi ve Etkileri”, Uluslararası Demokrasi Sempozyumu Darbeler ve Tepkiler. Ed. Betül Karagöz Yerdelen vd. 26-38. Giresun: Divan Kitap, 2016.
• Keskin, Mehmet vd. Hac İlmihali. Ankara: DİB Yayınları, 2009.
• Konyar, Hürriyet. Ulus Gazetesi, CHP ve Kemalist İlkeler. İstanbul: Bağlam Yayınları, 1999.
• Küçük, Cevdet, “Abdülmecid Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 1/263-264. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Öndeş, Osman, Türk Armatörler Tarihi. 3 Cilt. İstanbul: İMEAK Deniz Ticaret Odası Yayınları, 2017.
• Öztuna, Yılmaz. Büyük Türkiye Tarihi. 14 Cilt. İstanbul: Ötüken Yayınevi, 1983.
• Refik, Cemal. “Hacılar ve Vapurlar”. Akşam (18 Kasım 1947), 3. (2 Kasım 1947), 3. https://www.gastearsivi.com/gazete/aksam/1947-11-18/3
• Son Posta. “Aksu İle Gelen Hacılar Serbest Bırakıldı” (28 Kasım 1947), 2. https://www.gastearsivi.com/gazete/son_posta/1947-11-28/2
• Son Posta. “İzmir Vapuru Dün Hacılarla Limanımıza Geldi” (29 Kasım 1947), 2. https://www.gastearsivi.com/gazete/son_posta/1947-11-29/2
• Son Posta. “Zengin Bir Hacı Karanlıkta Tecavüze Uğradı” (4 Aralık 1947), 2. https://www.gastearsivi.com/gazete/son_posta/1947-12-04/2
• Turna, Nalan. “İstanbul’un Veba İle İmtihanı: 1811-1812, Veba Salgını Bağlamında Toplum ve Ekonomi”. The Studıes of Ottoman Domaın 1 (2011), 1-36.
• Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkındaki 13 Sayılı Karara İlişkin Tebliğ, Resmî Gazete 6644 (28 Haziran 1947), Erişim 10 Eylül 2024. https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/6644.pdf
• Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Lübnan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Hava Ulaştırmalarına Dair Antlaşma, Resmî Gazete 6832 (14 Şubat 1948), Erişim 10 Eylül 2024. https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/6832.pdf
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Yer Bilgisi. HR.İM.-23-78.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Fon Kodu. 30-18-1-1, Kutu No. 24, Gömlek No. 35, Sıra No. 4.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Fon Kodu. 500, Kutu No. 8351, Gömlek No. 55474, Sıra No. 1-9.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Fon Kodu. 30-01-0-0, Kutu No. 83, Gömlek No. 521, Sıra No. 11.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Fon Kodu. 51-0-0-0, Kutu No. 2, Gömlek No. 1, Sıra No. 36.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Fon Kodu. 30-10-0-0, Kutu No. 26, Gömlek No.151, Sıra No: 30.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Fon Kodu. 30-10-0-0, Kutu No. 26, Gömlek No. 151, Sıra No. 30.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Fon Kodu. 30-10-0-0, Kutu No. 191, Gömlek No. 310, Sıra No. 10.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Fon Kodu. 30-10-0-0, Kutu No. 191, Gömlek No. 310, Sıra No. 19.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Fon Kodu. 30-11-1-0, Kutu No. 200, Gömlek No. 22, Sıra No. 1.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Fon Kodu. 30-11-1-0, Kutu No. 209, Gömlek No. 32, Sıra No. 8.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Fon Kodu. 30-11-1-0, Kutu No. 181, Gömlek No. 7, Sıra No. 19.
• Ulus. “Hac Yolundakiler Geri Getiriliyor” (17 Ekim 1947), 3. https://www.gastearsivi.com/gazete/ulus/1947-10-17/3
• Ulus. “İbrik Altında Hacca Giden Altınlar Yakalandı” (17 Eylül 1947), 3. https://www.gastearsivi.com/gazete/ulus/1947-09-17/3
• Ulus. “Koleraya Karşı Tedbirler” (21 Ekim 1947), 3. https://www.gastearsivi.com/gazete/ulus/1947-10-21/3
• Vakit. “Hac Yolcuları” (4 Eylül 1947), 3. https://www.gastearsivi.com/gazete/vakit/1947-09-04/3
• Vakit. “Hac Yolcularının Bir Kısmı Dolandırılmış” (15 Ekim 1947), 2. https://www.gastearsivi.com/gazete/vakit/1947-10-15/2
• Vakit-Yeni Gazete. “Bugün 20 Hacı Lübnan Uçağıyla Geliyor” (3 Kasım 1947), 3. https://www.gastearsivi.com/gazete/vakit/1947-11-03/3
• Vakit-Yeni Gazete. “Gelen Hacılar” (17 Kasım 1947), 1. https://www.gastearsivi.com/gazete/vakit/1947-11-17/1
• Vakit-Yeni Gazete. “Zemzem Suları İmha Edilecek” (15 Kasım 1947), 2. https://www.gastearsivi.com/gazete/vakit/1947-11-15/2
• Yıldırım, Ahmet Hamdi. “Haccın Şartları Bağlamında Hac Kotasının Değerlendirilmesi”. Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi 7/1 (2023), 705-726. https://doi.org/ 10.32711/tiad.1348888
• Zafer. “Hac Yolculuğu Yasak Edildi” (31 Temmuz 1951).