Content Analysis of a Maqālāt Hidden in a History Book: The Case of Muṭahhar b. Ṭāhir al-Maqdisī

Yıl 2025, Sayı: 58, 1155 - 1178, 30.09.2025

Yusuf Yapıcı , Zübeyir Üçtaş

Öz

Islamic writing/taʾlīf tradition experienced a period of significant growth and development from the 2nd/8th century onwards, eventually evolving into a substantial and diverse corpus by the 3rd/9th century. A significant number of works were composed during this period, which also saw a notable advancement in general historiography. The present study examines the author’s approach to the Islamic sects by focusing on the maqālāt section of the Kitāb al-Bad wa al-tārīkh of Muṭahhar b. Ṭāhir al-Maqdisī, an important figure within the Muʿtazilite tradition of thought. The maqālāt section of the work is of particular interest in terms of its originality within the context of classical maqālāt literature. The principal objective of the present study is to analyze al-Maqdisī’s methodological preferences, linguistic style, his stance toward the principle of impartiality, and textual contradictions in his classification and narration of sects. In this context, the present study has been conducted through a descriptive and comparative method; al-Maqdisī’s account has been systematically compared with the works of maqālāt authors such as Kāʿbī, Ashʿarī, Bāghdādī, Isfarāyīnī, and Rāzī, who represent different periods before, during, and after his time. In light of the information presented, an evaluation of al-Maqdisī’s method, style, and source value has been conducted in relation to the interplay of ideas and events and within their temporal and spatial contexts. It has been observed that al-Maqdisī in his discourse on the various sects, occasionally presents a restricted set of views while adopting a critical and ironic tone towards groups such as Shīʿa, Mushabbiah, and Khāricīs. It is noteworthy that, among the various sects, the author opts to evaluate Sufism under a discrete heading, a choice that sets him apart from other authors in this respect. Furthermore the inconsistencies between the enumeration of the sub-sects and their respective narrations, in addition to the presence of anachronistic statements concerning certain sects, indicate that al-Maqdisī demonstrates a degree of inconsistency in his transmission of historical material. al-Maqdisī’s Kitāb al-Bad’ wa al-tārīkh is not only a historical narrative but also an original, critical and systematic maqālāt-style work in the context of early Islamic thought and the history of sects. Consequently, the emergence of new works and studies in the field of maqālāt literature will also generate new patterns in research on the history of Islamic sects.

Anahtar Kelimeler

History of İslamic Sects , Muṭahhar b. Ṭāhir al-Maqdisī , Kitāb al-Badʾ wa’l-Tārīkh , History of Culture , Maqālāt tradition

Tarih Kitabında Saklı Bir Makâlât Yazımının Muhteva Analizi: Mutahhar b. Tâhir el-Makdisî Örneği

Öz

İslâm telif geleneğinde, 2./8. yüzyıldan itibaren bir artış görülmüş, 3./9. yüzyıla gelindiğinde ise bu gelenek/ivme geniş ve zengin bir külliyata dönüşmüştür. Genel tarih yazımının da bir ivme yakaladığı bu zamanlarda pek çok eser kaleme alınmıştır. Bu çalışma, Mu‘tezilî düşünce geleneğine mensup önemli bir isim olan Mutahhar b. Tâhir el-Makdisî’nin Kitâbü’l-Bed’ ve’t-târîh adlı eserinde yer alan makâlât bölümünü merkeze alarak, müellifin İslam mezheplerine yaklaşımını incelemektedir. Eserin makâlât kısmı, klasik fırak edebiyatı içerisinde taşıdığı özgünlük açısından dikkat çekicidir. Araştırmanın temel amacı, Makdisî’nin mezhepler tasnifini ve anlatımındaki yöntemsel tercihlerini, dilsel üslubunu, tarafsızlık ilkesi karşısındaki konumunu ve metinsel açmazları analiz etmektir. Bu bağlamda araştırma, betimleyici ve karşılaştırmalı bir yöntemle yürütülmüş; Makdisî’nin anlatısı, Kâʿbî, Eşʿarî, Bâğdâdî, İsferâyînî ve Râzî gibi öncesi, çağdaşı ve sonrası dâhil farklı dönemlere mensup makâlât müelliflerinin metinleriyle sistematik biçimde mukayeseye tâbi tutulmuştur. Ele alınan bilgiler ışığında Makdisî’nin yöntemi, üslûbu ve kaynaklık değeri fikir-hadise irtibatı ve zaman-mekân bağlamı içerisinde değerlendirilmiştir. Makdisî’nin mezhepleri ele alırken bazen yalnızca temel görüşlerini naklettiği, bazen ise Şia, Müşebbihe ve Hâricîler gibi gruplara karşı eleştirel bir dil kullandığı görülmektedir. Fırkalar arasında Sûfîliği ayrı bir başlık altında değerlendirmesi, onu diğer müelliflerden ayıran dikkat çekici bir tercih olarak öne çıkmaktadır. Ayrıca alt fırkaların sayımı ile anlatımı arasındaki uyumsuzluklar ve bazı fırkalar hakkındaki anakronik ifadeler, Makdisî’nin tarihsel malzemeyi aktarmada bazı tutarsızlıklar gösterdiğini ortaya koymaktadır. Bununla birlikte Makdisî’nin Kitâbü’l-Bed’ ve’t-târîh adlı eseri sadece tarihsel bir anlatı değil aynı zamanda erken dönem İslam düşüncesi ve mezhepler tarihi bağlamında özgün, eleştirel ve sistematik bir makâlât örneği sunmaktadır. Bundan dolayı makâlât edebiyatında yeni eserlerin ve çalışmaların ortaya çıkması İslam Mezhepleri Tarihi araştırmalarında yeni örüntü ağlarının da vuku bulmasına vesile olacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi , Mutahhar b. Tâhir el-Makdisî , Kitâbü’l-Bed ve’t-Târîh , Kültür Tarihi , Makâlât geleneği

Kaynakça

• Adang, Camilla. Muslim Writers on Judaism and the Hebrew Bible. Leiden: Brill, 1996.