Education in The Clamp of Faith And Politics: Madrasahs During The Fatimids

Yıl 2022, Cilt: 9 Sayı: 1, 574 - 600, 15.03.2022

Münir Ecer , Eyüp Şimşek

https://doi.org/10.51702/esoguifd.1051830

Cited By: 2

Öz

The main purpose of this study is to examine and discuss the emergence of the Madrasahs, which started an important turning point in the Islamic education tradition, within the Fatimids, the Shiite/Ismaili state, in the context of blief and politics. Case study, one of the qualitative research methods, was used in the research. The findings were coded and three themes were reached. These are the role of the Fatimids in the emergence and spread of the madrasahs, the historical and pedagogical process of the establishment of the madrasahs in the Fatimids period and the madrasahs established in this period. In the study it has been determined that two important elements played a decisive and guiding role both in the stages of the emergence and spread of madrasahs and their establishment in the lands where the Fatimids ruled and in the education curriculum of the madrasahs established under the Fatimid administration. These are faith and politics. This finding was discussed and concluded around the themes.

Anahtar Kelimeler

Religious Education, Madrasah, Fatimids, Ismailis, Faith and Politics.

İnanç ve Siyaset Kıskacında Eğitim: Fâtımîler Döneminde Medreseler

Öz

Bu çalışmanın temel amacı, İslâm eğitim geleneğinde önemli bir dönüm noktasını başlatan medreselerin Şiî/İsmâîlî devlet olan Fâtımîlerin bünyesinde ortaya çıkışını inanç ve siyaset bağlamında ele almak ve tartışmaktır. Araştırmada nitel araştırma yöntemlerinden durum çalışması kullanılmıştır. Elde edilen bulgular kodlanmış ve üç temaya ulaşılmıştır. Bunlar medreselerin ortaya çıkışında ve yaygınlaşmasında Fâtımîlerin rolü, Fâtımîler döneminde medreselerin kuruluşunun tarihsel ve pedagojik süreci ve bu dönemde kurulan medreselerdir. Çalışmada hem medreselerin ortaya çıkıp yaygınlaşması ve Fâtımîlerin hüküm sürdüğü topraklarda kurulması aşamalarında, hem de Fâtımî idaresi altında kurulan medreselerin eğitim müfredatında iki önemli unsurun belirleyici ve yönlendirici bir rol oynadığı tespit edilmiştir. Bunlar; inanç ve siyasettir. Ulaşılan bu tespit, temalar etrafında tartışılmış ve sonuçlandırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Din Eğitimi, Medrese, Fâtımîler, İsmâîlîler, İnanç ve Siyaset.

Kaynakça

• Abdulgader, Khamis. Everyday Life in Cairo in The Fatimid Era. Karabük: Karabuk University Institute of Social Sciences Department of History, Doctoral Thesis, 2019.
• Acar, Abdurrahman. “Selçuklu Medreseleri ve İslam Kültür ve Medeniyetine Kazandırdıkları”. Uluslararası Türk Dünyasının İslamiyete Katkıları Sempozyumu. 351-364. Isparta: Fakülte Kitabevi, 2007.
• Akyüz, Yahya. Türk Eğitim Tarihi. Ankara: Pegem Yayınları, 16. Basım, 2010.
• Balık, İbrahim. “Türkiye Selçuklularında Medrese Öğrencilerinin Sosyo-Ekonomik Durumları”. Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi 13 (2020), 135-148.
• Berg, Bruce L. - Lune, Howard. Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. çev. Eren Can Aybek. Konya: Eğitim Yayınevi, 4. Baskı., 2019.
• Berkey, Jonathan P. Ortaçağ Kahire’sinde Bilginin İntikali. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Bertold Spuler. “Doğuda Hilafetin Çöküşü”. çev. Hamdi Aktaş. İslam Tarihi Kültür ve Medeniyeti. ed. P. M. Holl vd. İstanbul: Hikmet Yayınları, 1988.
• Biçer, Bekir. “Kuruluş Devrinde Nizâmiye Medreselerinin Müderrisleri”. Tarih Okulu Dergisi XVI (2013), 263-287.
• Birol Yıldırım - Karakuş, Ahmet. “Medrese-Tekke Bütünlüğünde Yetişmiş Bir Alim Tipi: İmam Gazzâlî Örneği”. AKRA Kültür Sanat ve Edebiyat Dergisi 6/16 (2018), 67-106.
• Brett, Michael. The Fatimid Empire. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2017.
• Büyüköztürk, Şener vd. Bilimsel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Pegem Akademi Yayınları, 24. Baskı., 2018.
• Cahen, Claude. İslamiyet: Doğuşundan Osmanlı Devletinin Kuruluşuna Kadar. çev. Esat Nermi Erendor. İstanbul: Bilgi Yayınları, 1990.
• Cortese, Delia. “Transmitting Sunni Learning İn Fatimid Egypt: The Female Voices”. The Fatimid Caliphate: Diversity Of Tradition. ed. Farhad Daftary - Shainool Jiva. London: I.B. Tauris Publishers, 2018.
• Creswell, John W. Araştırma Deseni: Nitel, Nicel ve Karma Yöntem Yaklaşımları. çev. Yüksel Dede. Ankara: Eğiten Kitap Yayınları, 3. Baskı., 2017.
• Creswell, John W. Nitel Araştırma Yöntemleri. çev. Mesut Bütün - Selçuk Beşir Demir. Ankara: Siyasal Kitabevi, 2020.
• Çapçıoğlu, Fatma - Açıkgöz, Öznur Kalkan. “Nitel Araştırmalarda Kullanılan Araştırma Teknikleri”. Bilimsel Araştırma Süreçleri: Yöntem, Teknik ve Etiğe Giriş. ed. Özcan Güngör. Ankara: Grafiker Yayınları, 2018.
• Çekiç, Ayşe. “Selçuklulardan Eyyubilere Sünni-İslam Devlet Siyasetinde Mısır’ın Yeri ve Önemi”. Ortaçağ Araştırmaları Dergisi 1/1 (2018), 119-138.
• Çelebi, Ahmed. İslâm’da Eğitim- Öğretim Tarihi. çev. Ali Yardım. İstanbul: Damla Yayınevi, 4. Baskı., 2013.
• Çelik, Aydın. “Fatımiler Devletinin Kuruluşu”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi XV/2 (2005), 433-453.
• Daftary, Farhad. Ismailis in Medieval Muslim Societies. London: I.B. Tauris Publishers, 2005.
• Daftary, Farhad. İsmaililer: Tarihleri ve Öğretileri. çev. Ahmet Fethi. İstanbul: Alfa Tarih Yayınları, 2017.
• Daftary, Farhad. “The Early Ismaili Imamate: Background To the Establishment of The Fatimid Caliphate”. The Fatimid Caliphate: Diversity of Tradition. ed. Farhad Daftary - Shainool Jiva. 10-21. London: I.B. Tauris Publishers, 2018.
• Daftary, Farhad - Shainool, Jiva. The Fatimid Caliphate: Diversity of Tradition. London: I.B. Tauris Publishers, 2018.
• Dalkılıç, Mehmet. “Medreselerin Ortaya Çıkmasına Zemin Hazırlayan Tarihsel Süreç”. Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler. 233-246. Muş: M.Ş.Ü. Yayınları, 2013.
• Dayf, Şevki. Tarihu’l-Edebi’l-Arabi 7 Asru’d-Düvel ve’l-İmarat: Mısr. Kâhire: Daru’l-Maarif, 1990.
• Demir, Seda. “İslam Coğrafyasında Erken Dönem Medrese Bileşenleri Üzerine”. MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi 10/3 (2021), 1678-1691. https://doi.org/10.33206/mjss.825800
• Demirci, Osman. “Medrese Geleneğinde Akâid ve Kelâm İlmi”. KADER Kelam Araştırmaları Dergisi 11/1 (2013), 253-270.
• Demirci, Osman. “Medrese Geleneğinde Kelâm İlminin Meşrûiyeti Sorunu”. Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (KTUİFD) 3/2 (2016), 7-36.
• Ebu’l-Uyûn, Mahmûd. el-Câmiu’l-Ezher: Nebzetün fî Târîhihi. Kâhire: Matbaatü’l-Ezher, 1949.
• Ecer, Münir. Fâtımîler Döneminde Eğitim. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Efendioğlu, Mehmet. “Silefî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. XXXVII. İstanbul, 2009.
• ed-Dâî, Sikatü’l-İmâm ‘Alemü’l-İslâm. el-Mecâlisü’l-Mustansıriyye. ed. Muhammed Kâmil Hüseyn. Kâhire: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, ts.
• el-Bûhî, Muhammed. el-Ezher Târîhuhu ve Tatavvuruhu. Kâhire, 1964.
• el-Kâdî, Hâlid B. Abdurrahman. el-Hayâtü’l-İlmiyye fî Mısri’l- Fâtımiyye. Beyrut: Dârü’l- Arabiyeti’l- Mevsu’at, 2008.
• el-Kalkaşandî, Ebu’l-Abbâs Ahmed. Subhu’l- A’şâ. Kâhire: Dâru’l- Kütübi’l-Mısriyye, 1922.
• el-Kureşî, İdris İmâdü’d-Dîn. Uyûnu’l-Ahbâr ve Fünûnu’l-Âsâr 6: Ahbârü’d- Devleti’l-Fâtımiyye. ed. Mustafa Gâlib. Beyrut: Dârü’l-Endülüs, 1984.
• el-Makrizî, Takiyuddîn Ahmed b. Ali. el-Mevaiz ve’l-İ’tibar Bi-Zikri’l-Hitat ve’l-Âsâr. ed. Muhammed Zinhûm - Medîha eş-Şerkâvî. Kâhire: Mektebetü’l- Medbûlî, 1997.
• el-Makrizî, Takiyûddin Ahmed b. Ali. İttiâzu’l-Hunefâ bi-Ahbâri’l-Eimmeti’l-Fâtımiyyin el-Hulefâ. ed. Cemâlüddîn eş-Şeyyâl. Kâhire, 1966.
• el-Makrizî, Takiyuddîn Ahmed b. Ali. Kitâbü’l-Mukaffâ el-Kebîr. ed. Muhammed el-Ya’lavî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’lİslâmî, 1991.
• en-Nu'mân, Kâdî b. Muhammed. Te’vîlü’d-Deâim. Beyrut: Kâdî b. Muhammed, 2006.
• en-Nüveyrî, Şihâbüddîn Ahmed b. Abdülvehhâb. Nihâyetü’l-Ereb Fî Fünûni’l-Edeb. ed. Müfîd Kumayhâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübî’l-İlmiyye, 2004.
• Erünsal, İsmail E. Orta Çağ İslâm Dünyasında Kitap ve Kütüphane. İstanbul: Timaş Yayınları, 2. Baskı., 2020.
• es-Suyûtî, Celâlüddin Abdurrahman b. Ebûbekr. Hüsnü’l-Muhâdara fî Târîhi Mısr ve’l-Kâhire. ed. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm. Dâru İhyâi’l-Kütübi’l’Arabiyye, 1967.
• es-Sübkî, Tacüddin Ebû Nasr Abdülvehhâb b. Ali b. Abdülkâfî. Tabakâtü’ş-Şâfiiyyeti’l-Kübrâ. ed. Abdülfettâh Muhammed - Muhammed et-Tenâhî. Dâru İhyâi Kütübi’l-Arabiyye, 1918.
• eş-Şeyyâl, Cemâlüddîn. Târîhu Medîneti’lİskenderiyye fi’l-Asri’l-İslâmî. Kâhire: Daru’l-Maarif, 1966.
• ez-Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtü’l- Meşâhîr ve’l-A’lâm. ed. Abdüsselâm Tedmurî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1991.
• Fierro, Maribel. “Al-Turtushi And The Fatimids”. The Fatimid Caliphate: Diversity Of Tradition. ed. Farhad Daftary - Shainool Jiva. London: I.B. Tauris Publishers, 2018.
• Gâlib, Mustafa. Târihu’d-Dâ’veti’l-İsmâîliyye. Dımaşk: Dâru’l-Yakaza, 1953.
• Gözütok, Şakir. İslam Medeniyetinde Eğitim Felsefesi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
• Gözütok, Şakir. İslâm’ın Altın Çağında İlim. İstanbul: Nesil Yayınları, 2012.
• Gözütok, Şakir. “Medreselerin Ortaya Çıkışı ve İlk Medreseler”. Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler. 199-216. Muş: M.Ş.Ü. Yayınları, 2013.
• Gözütok, Şakir. Resulullah Döneminde Eğitim ve Öğretim. İstanbul: Nesil Yayınları, 2014.
• Gürbüz, Sait - Şahin, Faruk. Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri. Ankara: Seçkin Yayınları, 5. Baskı., 2018.
• Hafâcî, Muhammed Abdülmün’im - Subh, Ali Ali. el-Ezher fî Elfi ’Âm. Kâhire: Mektebetü’l-Ezheriyye, 3. Baskı., 2011.
• Halm, Heinz. The Fatimids And Their Traditions Of Learning. çev. Azizeh Azodi. London: I.B.Tauris Publishers, 2. Baskı., 2001.
• Hasan, Hasan İbrâhîm. el-Fâtımiyyûn fî Mısr. Kâhire: el-Matbaatu’l-Emiriyye, 1932.
• Hüseyn, Muhammed Kâmil. fî Edebi Mısri’l- Fâtımiyye. Dâru’l-Fikri’l-Arabî, ts.
• Hüseyn, Muhammed Kâmil. Sîretü’l-Müeyyed fi’d-Dîn Dâî’d-Duât: Tercemetü Hayâtihi bi-kalemihi. Kâhire: Darü’l-Kâtib el-Mısrî, 1949.
• İbn Haldun. Mukaddime. ed. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah Yayınları, 11. Baskı., 2015.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed B. Muhammed B. Ebî Bekr. Vefeyâtü’l-A’yân ve Enbâu Ebnâi’z-Zamân. ed. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru Sâdır, 1978.
• İbn Kesîr, İmaduddin Ebi’l-Feda İsmail İbn Ömer el-Kureşi ed-Dımeşki. el-Bidâye ve’n-Nihâye. ed. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. Daru Hicr, ts.
• İbn Miskeveyh, Ebû Ali Ahmed b. Muhammed b. Ya’kûb. Tecâribu’l-Ümem ve Te’âkubu’l-Himem. ed. Seyyîd Kisrevî Hasan. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• İbn Müyesser, Tacuddîn Muhammed b. Ali b. Yusuf. el-Münteka Min Ahbari Mısr. ed. Eymen Fuâd Seyyîd. Kâhire: Fransız Şark İlimleri Enstitüsü, 1981.
• İbn Tağriberdî, Cemâlüddîn Ebu’l-Mehâsin Yûsuf el-Atabekî. en-Nücûmu’z-Zâhire fî Mülûki Mısr ve’l-Kâhire. ed. Fehim Muhammed Şaltut. el-Hey’etü’l- Mısriyyeti’l-Âmme, 1970.
• İbn Tuveyr, Ebû Muhammed el-Murtazâ Abdusselâm b. Hasan el-Kayserânî. Nüzhetü’l- Mukleteyn fî Ahbâri’d-Devleteyn. ed. Eymen Fuâd Seyyîd. Beyrut: Dâru Sâdır, 1992.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. el-Muntazam fî Târîhi’l-Mülûk ve’l-Ümem. ed. Muhammed Abdülkâdir Atâ - Mustafa Abdülkâdir Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Baskı., 1995.
• İbnü’l-Esîr, Ebu’l-Hasan Ali b. Ebu’l-Kerem Muhammed b. Muhammed b. Abdülkerim b. Abdülvahid eş-Şeybani ‘İzzuddin el-Cezeri. el-Kâmil Fi’t-Târîh. ed. Muhammed Yusuf er-Rakkaka. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• İbnü’l-Kalânisî, Ebu Ya’la Hamza. Zeylü Tarihi Dımaşk. Beyrut: Matbaatü’l-Abai’l-Yusev’iyîn, 1908.
• İnân, Muhammed Abdullah. Hâkim Biemrillâh ve Esrârü’d-Dâ’veti’l-Fâtımiyye. Kâhire: Dârü’n-Neşri’l-Hadîs, 1937.
• İnân, Muhammed Abdullah. Târîhu Câmii’l-Ezher fi’l- Asri’l- Fâtımî. Kâhire, 1942.
• İskenderânî, Muhammed. “el-Medrese ve’d-Devle fi’l-Asreyni’l-Fâtımî ve’l-Eyyûbî”. el-İctihâd 4 (1989).
• Kamit, Maşide. “Kaim-Biemrillah Hilafetinde Sünni ve Şii İktidar Mücadelesi”. İstem 24 (2014), 179-207.
• Karasar, Niyazi. Bilimsel Araştırma Yöntemi: Kavramlar-İlkeler-Teknikler. Ankara: Nobel Yayınları, 23. Basım., 2012.
• Kaya, Beytullah. “Nizamiye Medreseleri ve Eğitim Geleneği”. İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 7/14 (2019), 49-66.
• Kaya, Mahmut. “Dârulhikme”. TDV İslâm Ansiklopedisi. VIII/537-538. İstanbul, 1993.
• Kazıcı, Ziya. Anahatlarıyla İslâm Eğitim Tarihi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 5. Baskı., 2018.
• Kennedy, Hugh. The Prophet And The Age of The Caliphates. Edinbugh: Pearson Longman Yayınları, 2. Baskı., 2004.
• Kırpık, Güray. “Bağdat Nizamiye Medresesi’nin Kuruluşu, Yapısı ve İşleyişi”. İslam Medeniyetinde Bağdat (Medînetü’s- Selâm) Uluslararası Sempozyum. 685-698. İstanbul, 2008.
• Köylü, Mustafa. “Medrese Öncesi Eğitim Kurumları”. Ana Hatlarıyla İslam Eğitim Tarihi. ed. Mustafa Köylü - Şakir Gözütok. İstanbul: Ensar Yayınları, 2017.
• Lewis, Bernard. “Fatımiler ve Hindistan Yolu”. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası XIV/1-4 (1952).
• Lewis, Bernard. The Origins Of Isma’ilism: A Study of The Historical Background of The Fatimid Caliphate. Cambridge: W. Heffer&Son Ltd, 1940.
• Mâcid, Abdülmün’im. es-Sicillâtü’l-Mustansıriyye. Kâhire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1953.
• Makdisî, George. İslam’ın Klasik Çağında Din Hukuk Eğitim. çev. Hasan Tuncay Başoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2. Baskı., 2015.
• Makdisi, George. Ortaçağ’da Yüksek Öğretim: İslâm Dünyası ve Hıristiyan Batı. çev. Ali Hakan Çavuşoğlu - Tuncay Başoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2. Baskı., 2018.
• Marsot, Afaf Lutfi Al-Sayyid. History Of Egypt: From The Arab Conquest To The Present. Cambridge: Cambridge University Press, 2. Baskı., 2007.
• Ma'rûf, Nâcî. Neş’etü’l-Medârisi’l-Müstakille fi’l-İslâm. Bağdat: Matbaatu’l-Ezher, 1966.
• Merçil, Erdoğan. “Mahmûd-ı Gaznevî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. XXVII/362-365. Ankara, 2003.
• Neuman, Lawrence W. Toplumsal Araştırma Yöntemleri: Nitel ve Nicel Yaklaşımlar. Ankara: Yayınodası Yayıncılık, 7. Baskı., 2014.
• Ocak, Ahmet. Nizamiye Medreseleri. Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1993.
• Özaydın, Abdülkerim. “Nizamiye Medresesi”. TDV İslâm Ansiklopedisi. XXXIII/188-191. İstanbul, 2007.
• Pedersen, Johannes. İslam Dünyasında Kitabın Tarihi. çev. Mustafa Macit Karagözoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2. Baskı., 2013.
• Ramazan, Abdülazim. Tarihü’l- Medaris fî Mısri’l-İslâmiyye. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1992.
• Sağlam, Mehmet. “Political Context of the 11th -16th centuries Anatolia Shaped Medrese Education and It’s Architecture”. Journal of Education and Future 1/1 (2012), 143-171.
• Sayılı, Aydın. Ortaçağ İslam Dünyasında Yüksek Öğretim Medrese, ts.
• Selâm, Eymen Şahin. el-Medârisu’l-İslâmiyye fî Mısr fi’l-Asri’l-Eyyûbî ve Devruhâ fî Neşri’l-Mezhebi’s-Sünnî, 1999.
• Seyyîd, Eymen Fuâd. ed-Devletü’l-Fâtımiyye fî Mısr. Kâhire: Mektebetü’l-Üsra, 2007.
• Seyyîd, Eymen Fuâd. “Fâtımîler”. TDV İslâm Ansiklopedisi. XII/228-237. Ankara, 1995.
• Starr, Fredirick S. Kayıp Aydınlanma: Arap Fetihlerinden Timur’a Orta Asya’nın Altın Çağı. çev. Yusuf Selman İnanç. İstanbul: Kronik Yayınları, 2. Baskı., 2019.
• Şimşek, Eyup. “Camilerde Eğitim”. Ana Hatlarıyla İslam Eğitim Tarihi. ed. Mustafa Köylü, Şakir Gözütok. İstanbul: Ensar Yayınları, 2017.
• Takkûş, Muhammed Süheyl. Târîhu’l- Fatımiyyîn fî Şimâli İfrîkiye ve Mısr ve Bilâdi’ş- Şâm. Beyrut: Dâru’n- Nefâis, 2. Baskı., 2007.
• Takkûş, Muhammed Süheyl. Târihu’l-Eyyûbiyîn fî Mısr ve Bilâdi’ş-Şâm ve İklîmi’l- Cezîre. Beyrut: Daru’n-Nefâis, 2008.
• Talas, Muhammed Esad. Nizamiye Medresesi ve İslam’da Eğitim-Öğretim. Samsun: Etüt Yayınları, 2000.
• Tetik, Hayati. “Eğitim Kurumları Olarak Selâhaddîn Eyyûbî Döneminde Medreseler”. Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 5/2 (2019), 265-286. https://doi.org/10.31463/aicusbed.614992.
• Tokuş, Ömer. “Arslan el- Besasiri ve İbrahim Yınal İsyanlarının Gizli Kahramanı Fatımi Daisi Müeyyed Fi’d-Din Hibbetullah eşŞirazi”. Tarih İncelemeleri Dergisi 31/2 (2016), 569-594.
• Velji, Jamel A. An Apocalyptic History of The Early Fatimid Empire. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2016.
• Walker, Paul E. “Fatimid Institutions Of Learning”. Journal Of The American Research Centre In Egypt 34 (1997), 179-200.
• Yazılıtaş, Nihat. Fâtımî Devleti Tarihi. İstanbul: Kriter Yayınları, 2010.
• Yılmaz, Harun. Zengi ve Eyyubi Dımaşk’ında Ulema ve Medrese (1154-1260). İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Zeydan, Corci. İslam Uygarlıkları Tarihi. çev. Nejdet Gök. İstanbul: İletişim Yayınları, 2. Baskı, 2012.