Mukhālaʿa From Theory to Practice: In the Model of the 19th Century Istanbul Bab Court and Diyarbakir Qāḍī Registries

Yıl 2022, Cilt: 9 Sayı: 2, 1064 - 1089, 15.09.2022

Hande Yavuz Tuba Erkoc Baydar

https://doi.org/10.51702/esoguifd.1130427

Öz

The qāḍī registers are critical sources in that they reflect the socio-economic, cultural, and political structure of the Ottoman state, and show how Islamic legal theory works in practice. Not only do registers provide researchers with important information on legal proceedings such as endowments, donations, purchases, leases, and inheritances, but they also provide critical data on issues directly related to family law such as marriage and divorce. Although divorce does not require a court record in Islamic law, mukhālaʿa is generally registered with a court record. By comparatively presenting two different experiences of mukhālaʿa such as Diyarbakir and Istanbul, this article provides a holistic look at Islamic family law as applied in the Ottoman Empire and reveals the practical counterpart of Islamic legal theory.

Anahtar Kelimeler

Islamic law, Divorce, Khul‘, Qāḍī Register Books, Istanbul Bab Court, Diyarbakır.

Teoriden Pratiğe Muhâlea: 19. Yy İstanbul Bâb Mahkemesi ve Diyarbakır Kadı Sicilleri Örneğinde

Öz

Osmanlı Devleti’nin sosyo-ekonomik, kültürel ve siyasî yapısını göstermesi hasebiyle önemli kaynaklar olan kadı sicilleri aynı zamanda İslam hukuk teorisinin pratikte nasıl işlediğini de gözler önüne sermektedir. Vakıf, bağış, satın alma, kiralama, miras gibi mahkemeye intikal etmiş birçok hukukî işlemde araştırmacılara önemli bilgiler sunan siciller, evlenme ve boşanma gibi aile hukukunu doğrudan ilgilendiren konularda da kritik veriler sağlamaktadır. İslâm hukukunda muhâleanın mahkeme kaydı gerektirmemesine rağmen hak ihlallerinin önüne geçmek adına Osmanlı’da tescil ettirilmesi, kayıtlarda bu tür davaların sık rastlanmasına vesile olmuştur. Bu nedenle İslam hukuk teorisinin pratiğe nasıl yansıdığını ve 19. yüzyılda Osmanlı toplumunda kadınların sosyo-ekonomik konumlarını incelemek adına muhâlea kayıtları önemli bilgiler sunmaktadır. Muhâlea konusunda İstanbul ile Diyarbakır gibi iki farklı bölgenin tecrübesini ele alan bu makale, teori ve pratiği mukayeseli bir şekilde inceleyerek Osmanlı Devleti’nde uygulanan İslam aile hukukuna bütüncül bir şekilde bakmayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Boşanma, Muhâlea, Kadı Sicilleri, İstanbul Bâb Mahkemeleri, Diyarbakır.

Kaynakça

• Akgündüz, Ahmet. “İslam Hukukunun Osmanlı Devletinde Tatbiki: Şerliye Mahkemeleri ve Şerliye Sicilleri”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 7/14 (2009), 13-48.
• Atar, Fahrettin. “Muhâlea”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30:399-402. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Aslan, Mehmet Selim. İslâm Aile Hukuku. Bursa: Emin Yayınları, 1.Basım, 2015.
• Aydoğan, Abdullah. Maraş Şer’iyye Sicillerine Göre Ailenin Teşekkülü ve Dağılması. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Aralık 2016.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuki İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu.8 Cilt İstanbul: Enes Sarmaşık Yayınları. ts.
• Budak, Hüseyin Fatih. Osmanlı Aile Araştırmaları Bakımından Amasya ve Antakya Şer’iyye Sicillerinin Karşılaştırmalı İncelenmesi (1710–1780). Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Cezîrî, Abdurrahman. Dört Mezhebe Göre İslam Fıkhı. çev. Mehmet Keskin. 6 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1991.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’-sahîh. nşr. Mustafa Dîb el-Buğa. 7 Cilt. Dımeşk: Dâru ibn Kesîr, 5. Basım, 1993 . Çakır, Sema. “Osmanlı Hukuk Sistemi’nde Fıkhın Belirleyiciliği: Erzincan Şer‘iyye Sicilleri Evlenme-Boşanma Kayıtları Örneği (Günümüz ile Mukayeseli)”. Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6 /2 (Aralık 2019), 441-468.
• Dede, Mevlüt. Osmanlı Aile Araştırmaları Bakımından Adana ve Çankırı Şer’iyye Sicillerinin Karşılaştırmalı İncelemesi (1215-1293\1800–1876). Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Döndüren, Hamdi. Delilleriyle Aile İlmihali. İstanbul: Altınoluk Yayınları, Ağustos 2011.
• Diyarbekir Şer’iyye Sicilleri Âmid Mahkemesi 3828 Numaralı Sicil (135-1242/ 1723-1827). haz. Mehmet Yahya Okutan, Mümin Yıldıztaş, Rasim Erol, Sabri Atay, Salih Kahriman. Diyarbakır: Diyarbakır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2013. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• Diyarbekir Şer’iyye Sicilleri Âmid Mahkemesi 3731 Numaralı Sicil (1289-1290/ 1872-1873). haz. Mehmet Yahya Okutan, Mümin Yıldıztaş, Rasim Erol, Sabri Atay, Salih Kahriman. Diyarbakır: Diyarbakır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2021. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• Diyarbekir Şer’iyye Sicilleri Âmid Mahkemesi 3745 Numaralı Sicil (1237-1239/ 1822-1824). ed. Ahmet Zeki İzgöer. Diyarbakır: Diyarbakır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2017. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• Diyarbekir Şer’iyye Sicilleri Âmid Mahkemesi 3767 Numaralı Sicil (1244-1246/ 1828-1831). ed. Ahmet Zeki İzgöer. Diyarbakır: Diyarbakır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2021. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• Diyarbekir Şer’iyye Sicilleri Âmid Mahkemesi 3803 Numaralı Sicil (1263-1264/ 1847-1848). ed. Ahmet Zeki İzgöer. Diyarbakır: Diyarbakır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2021. http://www.kadisicilleri.org/index.php Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
• Erkan, Ümit- Yıldırım, İlyas. “Osmanlı Hukuk Sistemi’nde Fıkhın Belirleyiciliği (1509 No’lu Rize Şer’iyye Sicili Boşama Kayıtları Örneği)”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (2012), 241-259.
• Ertaş, Kasım. “Batılı Seyyahların Gözüyle 19. Yüzyılda Diyarbakır”. Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi, ed. Mehmet Bilen vd. 41-5. Diyarbakır: Şarkiyat Bilim ve Hikmet Vakfı, 2017.
• Fîrûzâbâdî, Ebu't-Tâhir Mecdüddin Muhammed b. Ya‘kûb b. Muhammed. el-Kâmûsü’l-Muhît, thk. Enes Muhammet Şami, Zekeriyya Cabir Ahmet. Kahire: Dâr’ül Hadis, 2008.
• Gökbayır, Sema. Osmanlı Hukuk Sisteminde Fıkhın Belirleyiciliği Erzincan Şer’iyye Sicilleri Evlenme-Boşanma Kayıtları Örneği (Günümüz Erzincan’ı İle Mukayeseli). Erzincan: Erzincan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Gümüşdoğrayan, Okan. Üsküdar Şer’iyye Sicillerinde Kadın ve Çocuklarla İlgili Davaların Analizi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Hallaf, Abdülvehhab. Ahkâm-ı Ahval-i Şahsiyye fi Şeriat’il İslamiyye. Kuveyt: Dar’ul Kalem, 2.Basım, 1990.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdülazîz ed-Dımaşkî. Reddü'l-Muhtâr ale'd Dürri'l-Muhtâr Şerhu Tenvîri'l-Ebsâr. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd, Ali Muhammed Muavviz. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid. Şerhu Fethu’l-kadîr. thk. Abdürrezzâk Gâlib el-Mehdî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru'l-kütübi'l-ilmiye, 2003. İbn Kudame, Muvaffukuddîn Ebû Muhammed b. Ahmed b. Abdillah. el-Muğnî, thk: Abdullah b. Abdulhasan Türkî, Abdulfettah Muhammet el-Halevi. 15 Cilt. Riyad: Dârü Âlemi’l-Kütüb, 3.Basım. 1997.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. 15 Cilt. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Daru's-Sadır, ty.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrahim b. Muhammed el-Mısrî. Bahrü'r-Raîk Şerhu Kenzi'd-Dekâik, thk. Zekeriyyâ Umeyrât. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi'l-İlmiyye, 1997.
• İbn Rüşd, Ebu’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kurtûbî, Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muktesid, thk. Muhammet Subhi Hasan Hallak. 4 Cilt. Kahire: Mektebet’ü İbn Teymiyye, 1994.
• İstanbul Kadı Sicilleri Bâb Mahkemesi 397 Numaralı Sicil (1255-1256 / 1839-1840). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi; Kültür A.Ş., 2019. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• Karaismailoğlu, Ercan. 1959/145 Numaralı Trabzon Şer‘iyye Sicilinin Aile Hukuku Kayıtlarının Çevriyazısı ve Hukuki Tahlili. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Kâsânî, Ebû Bekr Alaeddin Ebû Bekr b. Mes‘ud b. Ahmed el-Hanefi. Bedâiü’s-Sanâi‘ fî Tertîbi’ş Şerâi‘. thk. Ali Muhammed Muavviz, Şeyh Adil Ahmet Abdülmevcud. Beyrut: Dâru'l-kütübi'l-İlmiye, 2003.
• Kaya, Ali. “17. Yüzyıl Bursa Şer’iye Sicillerinin İslam Aile Hukuku Açısından Tahlili”. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 17/1 (2008), 81-107. Keleş, Erdoğan. XIX. Yüzyıl Ortalarında Muğla’da Aile Yapısı (122, 123, 124 Numaralı Muğla Şer’iyye Sicillerine Göre). Muğla: Muğla Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2002.
• Korkmaz, Ömer. Şer‘iyye Sicillerine Göre XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Rize’de Aile Hayatı. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• _____, “18. Yüzyıl Adana Kadı Sicillerine Göre Anlaşmalı Boşanma (Muhâle‘a)”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/1 (Aralık 2019), 662. Kuş, Ayşegül. “Amerikalı Misyoner Southgate’in Tanzimat Öncesinde Diyarbakır’a Dair Bazı Gözlemleri”. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 22/1 (Nisan 2019), 295-303.
• Maydaer, Saadet. “Klâsik Dönem Osmanlı Toplumunda Boşanma (Bursa Şer’iyye Sicillerine Göre)”. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 16/1 (2007), 299-320.
• Meydânî, Abdülganî. el-Lübâb fî Şerhi'l-Kitâb. thk. Muhammet Muhyiddin Abdulhamid. 4 Cilt. Beyrut: Mektebet’ül İlmiyye.
• Mevsılî, Ebü’l-Fazl Abdullah b. Mahmûd. el-İhtiyâr li-taʻlîli’l-Muhtâr. thk. Mahmûd Ebû Dakîka.5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1937.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmûz. Dürerü’l-hükkâm fî şerhi Gureri’l-ahkâm. Karaçi: Mîr Muhammed Kütüphanesi. y.y. ts.
• Nesaî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. es-Sünenü’l-kübrâ. nşr. Hasan Abdülmün'im Şelebi. 10 Cilt. Beyrut: Müessesetü'r-Risale, 1421/2001.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. Ravzatü’t-Tâlibîn ve ʻUmdetü’l-Müttakîn. thk. Şeyh Adil Ahmet Abdülmevcud, Ali Muhammed Muavviz. 8 Cilt. Riyad: Dârü Âlemi’l-Kütüb, 2003.
• Sofuoğlu, Hadi. “İlm-i Sakk ve Debbağ zade Numan Efendi (1224/ 1809)'nin Tuhfetü's-sükuk'ü”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 35/1 (2012), 197-221.
• Şeybânî, İmam Muhammed b. Hasan. el-Camiu’s-Sağîr, thk. Mehmet Boynukalın. Beyrut: Dar’ul İbn Hazm, 2011.
• Şimşek, Ayşegül. İslam Hukukunda Muhâlea Akdi ve Osmanlı Uygulaması (1200-1203/1786-1789). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2012.
• Üner, Mehmet Emin. “Şeriyye Sicillerine Göre Urfa'da Kadın ve Aile (XVII-XVIII. Yüzyıllar)”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 34/34 (Aralık 2015), 22-48.
• Yavaş, Ferhan Sultan. Çorum Şer’iyye Sicilleri Çerçevesinde Aile Hukuku Davaları (1255-1290/1840-1874). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Yıldız, Arzu. Şer‘iyye Sicillerine Göre XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Rize’de Aile Hayatı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Yücetürk, Seher. Şer’iyye Sicillerine Göre 17. Yüzyılın İlk Çeyreğinde Osmanlı’da Kadın (Üsküdar-Kayseri Örneklerinde). Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.