Müctehid Tabakalarında Serahsî’nin Konumu, Fıkıh Faaliyeti ve Mezhep Birikimine Katkısı

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 2, 797 - 820, 15.09.2024

Bünyamin Korucu

https://doi.org/10.51702/esoguifd.1488662

Öz

Hicri ikinci asrın ilk evrelerine kadar fakihler fıkıh düşüncesinin birincil kaynakları olarak Kur'an ve Sünnet'in sağladığı verileri kullanarak karşılaştıkları problemlere çözüm bulabilmişlerdir. Ancak her meslek ve sanatın doğal seyrinde ortaya çıkan uzmanlaşma olgusu fıkıh tarihinde de tezahür etmiş, sonraki asırlarda birincil kaynaklarla doğrudan muhatap olma ve onlar üzerinden fıkhî bilgi üretme faaliyeti üst düzey bilgi ve donanım gerektiren bir uzmanlık haline gelmiştir. Hicri ikinci asırla birlikte bu tür bir uzmanlığa sahip olmanın çok ayrıcalıklı ve külfetli bir iş olduğu fark edilmiş ve böylesi üst düzey bir yetkinliğin değeri hakkında Müslüman toplumlarda bir bilinç ve kanaat hâsıl olmuştur. Dinin asli kaynaklarıyla irtibatın sağlanması ve sürdürülmesi adına mutlak ictihâd yetisine sahip fakihlerce yürütülen fıkhî bilgi üretme çabaları ve onlar tarafından ortaya konan bilgi ürünleri ilim çevrelerinde büyük bir talep ve itibar görmüştür. Bu düzeydeki faaliyetlere büyük önem atfedilmiş, bu tür çalışmalar Müslüman toplumlarda büyük bir ilgi ve saygıya mazhar olmuştur. Mutlak ictihâd ehli fakihlere gösterilen bu ilgi onların zamanla birer cazibe merkezi haline gelmesine neden olmuş ve bu süreç mutlak müctehid fakihlerin mezhep imamlarına dönüşmesiyle sonuçlanmış, bu aşamadan sonraki fıkhî faaliyetler belli bir mezhep imamının fıkıh paradigmasına (imamın usûlü) bağlı kalınarak yürütülmeye başlanmıştır. Hicri beşinci asırdan sonra belli mezheplere bağlı fıkıh faaliyetinin türlerinin tespit etmek, bu faaliyetleri tanımlamak ve hiyerarşik düzeylerini tayin etmek amacıyla “müctehid tabakaları” olarak adlandırılan tasnifler yapılmıştır. Bu çalışma hicri beşinci asır Hanefî fakihlerden Serahsî’nin (ö. 483/1090[?]) müctehid tabakalarındaki konumunu, mezhep bünyesinde icra ettiği fıkhî faaliyet türlerini ve bu faaliyetlerin hususiyetlerini tespite odaklanmaktadır. Makalede Serahsî’nin müctehid tabakalarındaki konumu Hanefî fakihler tarafından yapılan tabakat tasnifleri üzerinden incelenmiş ve diğer mezheplerde yapılan tasniflerde bu konumun mukabili tayin edilmeye çalışılmıştır. Serahsî’nin fıkıh faaliyetinin hususiyetleri ise onun meşhur eseri el-Mebsût dikkate alınarak incelenmiş ve elde edilen veriler üzerinden onun Hanefî mezhep birikimine sunduğu katkılara ilişkin birtakım tespitlerde bulunulmuştur. Çalışmada elde edilen sonuçlara göre Serahsî, fıkıh mezheplerinin teşekkül ederek istikrar kazandığı ve fıkıh çalışmalarının belli mezhepler bünyesinde, belli bir imamın usulüne bağlı kalınarak yürütüldüğü bir dönemde yaşamış ve fıkıh araştırmalarını böyle bir ortamda gerçekleştirmiştir. Hanefî fakîhlerin fıkhî faaliyet türleri ve düzeylerine ilişkin tasniflerde Serahsî için belirlenen konum dikkate alındığında onun icra ettiği fıkıh çalışmalarının “mezhep içi fıkıh faaliyeti” olarak nitelenebileceği anlaşılmaktadır. İlgili tasniflerde Serahsî “meselede müctehid” olarak nitelenmiştir. Bununla birlikte Serahsî’ye ait fıkıh çalışmalarının farklı düzeylerde birden çok fıkhî faaliyet türünü kapsadığını ve bu faaliyetlerin “tahrîc” ve “tercîh” olmak üzere iki başlıkta ele alınabileceğini söylemek mümkündür. Onun tahrîc faaliyeti, mezhep imamlarına ait asıllardan yeni meseleler türetmek ve mevcut fıkhî mesâil üzerinden yeni asıllar tespit etmek şeklinde tezahür etmiştir. Serahsî'nin tercîh faaliyetleri ise daha ziyade mezhep imamlarından gelen rivayet ve görüşleri tespit, ta’lîl ve tashih etmek amacıyla yürütülen tevcîh türü faaliyetlerdir. Serahsî'nin tahrîc ve tercîh faaliyetlerinin temel hedefi, mezhep imamlarından gelen rivayet ve görüşleri sonraki nesil fakihlerin fıkıh faaliyetlerinde kullanmaya elverişli hale getirmek, bu amaçla söz konusu rivayet ve görüşlerin daha tutarlı ve sistematik bir şekilde sunulmasını sağlamak; mezhep imamlarından tevarüs edilen mesâili onların usûlü uyarınca daha spesifik problemlere dönüştürmek ve bunlara ilişkin kavramların anlam çerçevelerini netleştirmek olarak tespit edilebilir. Onun çalışmaları sayesinde Hanefî fıkıh mesâili büyük ölçüde tekâmüle ermiş, sonraki dönemde fukahâ tarafından yürütülecek mezhep içi fıkıh faaliyetleri için gerekli çerçeve Serahsî tarafından belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Hanefî Mezhebi, Serahsî, Tabakāt, Fıkhî Faaliyet Türleri

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Sarakhsī's Position in the Juristic Typologies, His Fiqh Activity and Contribution to the Legacy of the Madhhab

Öz

Until the early periods of the second century after the Hijra, the jurists were able to find solutions to the problems they encountered by using the data provided by the Quran and the Sunnah as the primary sources they directly addressed. However, the phenomenon of specialization, which occurs in the natural course of every profession and art, also manifested itself in the history of fiqh, and in the following centuries, the activity of directly dealing with primary sources and producing fiqh knowledge through them became an expertise that required high-level knowledge and equipment. In later periods, Muslim society in general, and particularly the scientific circles, realized in later periods that possessing this expertise was an extremely challenging and taxing task, leading to the emergence of an awareness and opinion about the value of such high-level competence. For this reason, the fiqh knowledge production efforts of the jurists with the skills and competence at the absolute level of ijtihad, as well as, the knowledge products, they produced have naturally attracted great interest and respect. Activities at this level were given considerable importance in order to preserve and maintain the connection with the primary sources of religion. This attention was directed towards jurists who were experts in absolute ijtihād, which resulted in their becoming centers of attraction over time. This process resulted in the transformation of jurists with absolute ijtihād ability into the imams of the madhhabs they were affiliated with, and the fiqh activities after this phase began to be carried out within the fiqh paradigm (usūl of the imām) of a certain madhhab imam. After the formation of the fiqh madhhabs, many studies were carried out to determine the types of fiqh activities within the madhhab. These studies revealed the classifications known as tabaqāt al-mujtahidīn or tabaqāt al-fuqahāʾ. This article focuses on determining the place of Sarakhsi (d. 483/1090[?]) in the Hanafī madhhab, the types of fiqh activities he performed, and the characteristics of these activities, based on the data found in similar classifications made for jurists belonging to the Hanafī madhhab. This paper aims to make some inferences about Sarakhsī’s intra-madhhab fiqh activity, by taking into account the fiqh activities of Sarakhsī in his famous work al-Mabsūt. According to the results obtained in the study, Sarakhsi is described as "a mujtahid in the matter" in studies on the types and levels of fiqh activities of Hanafi jurists. However, it is understood that the fiqh studies carried out by Sarakhsi can be described as "intra-madhhab fiqh activities". It is possible to say that Sarakhsi's fiqh studies cover more than one type of fiqh activity at different levels and that these activities can be discussed under two headings: "takhrij" and "tarjih". Sarakhsi's activities in the field of furû’ al-fiqh as well as his methodological studies (usūl) have guided the studies after him. It is possible to collect his fiqh activities in general under two headings and to identify these activities as takhrij and tarjih. Takhrij activity mostly manifested itself as deriving new issues from the originals. In addition, Serahsi determined many originals by using the takhrij method, based on the past texts. Sarakhsi's tarjih activities are rather tawjih type activities carried out in order to qualify and refine the narrations and opinions coming from the imams of the madhhab. The main goal of Sarakhsi's takhrij and tarjih activities is to make the narrations and opinions coming from the imams of the madhhab suitable for use in the fiqh activities of the next generation of jurists, and for this purpose, to provide a more consistent and systematic presentation of these narrations and views. It can be determined by transforming concepts into more specific problems.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Hanafī Madhhab, Sarakhsī, Tabaqāt, Types of Fiqh Activities

Etik Beyan

It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Kaynakça

• Abdülazîz el-Buhârî, Alaüddin Abdülazîz b. Ahmed. Keşfü'l-esrâr ‘an Usûli Fahrulislâm el-Pezdevi. thk. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. 4 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2019.
• Abdülmevcud, Adil Ahmed. “Mukaddime”. el-Azîz fî şerhi'l-Vecîz:eş-Şerhu’l-kebîr, mlf. Ebü’l-Kasım Abdülkerîm b. Muhammed b. Abdilkerîm Kazvînî er-Râfiî. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1417/1997.
• Aksoy, Hasan. “Kınalızâde Ali Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/416-417. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Alî el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûreddîn. Şemmü’l-‘avârız fî zemmi’r-Ravâfız. thk. Mecid Halef. Kahire: Merkezü’l-Furkan, 1425/2004.
• Bâ Hüseyin, Yakub b. Abdülvehhâb. et-Tahrîc ‘inde'l-fukahâ ve'l-usūliyyîn. Riyad: Mektebetü'r-Rüşd, 1414/1994.
• Başoğlu, Tuncay. Hicrî Beşinci Asır Fıkıh Usûlü Eserlerinde İllet Tartışmaları. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
• Birketî, Muhammed Amîmü’l-İhsân. Kavāidü’l-fıkh. Karaçi: Sadef, 1407/1986.
• Dihlevî, Şah Veliyyullah. ‘İkdü'l-cid fî ahkâmi'l-ictihâd ve't-taklîd, thk. Muhammed Fehîm Ahter en-Nedvî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2014.
• Dihlevî, Şah Veliyyullah. el-İnsâf fî beyâni esbâbi’l-ihtilâf. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 3. Basım, 1986.
• Ebû Zehra, Muhammed. Mâlik hayâtuhu ve asruhu – ârâuhu ve fıkhuhû. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1365/1952.
• Ebû Zehra, Muhammed. Usûlü’l-fıkh. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1394/1974.
• Ebü’l-Hâc, Salâh Muhammed. el-Medhalü’l-mufassal ile’l-fıkhi’l-Hanefî. Amman: Dâru’l-Feth, 1438/2017.
• Efgānî, Ebü'l-Vefâ. “Mukaddime”. Usûlü's-Serahsî. mlf. Şemsüleimme es-Serahsî. thk. Ebü'l-Vefâ el- Efgānî. 1/ 3-8. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1414/1993.
• Esen, Bilal. Hanefî Usûlcülerinde İctihad Teorisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
• Ezherî, Ömer b. Ömer ez-Zührî. el-Cevâhiru’n-nefîse şerhu’d-Dürreti’l-münîfe. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1/415, 185a. https://makhtota.ksu.edu.sa/makhtota/300/185
• Hakîm, Muhammed Tâhir. “et-Tak‘îdü’l-fıkhî inde’l-İmâm es-Serahsî min hilâli kitâbihî el-Mebsût fî şerhi’l-Kâfî”. el-Kalem. 24/1 (Nisan 2019), 169-189.
• Hallaq, Wael B. Authority, Continuity, and Change in Islamic Law. Cambridge: University Press, 2004.
• Hamîdullah, Muhammed. “Serahsî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 36/544-547. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Hazne, Heysem Abdülhamîd. Tatavvuru’l-fikri’l-usûliyyi’l-hanefî -dirâse târîhiyye tahlîliyye tatbîkıyye-. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye,2014.
• Heyto, Muhammed Hasan. el-İctihâd ve tabakātü müctehidi’ş-şâfiiyye. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1409/1987.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn. “Şerhu’l-Manzûme el-müsemmât bi ʻUkūd-i resmiʼl-müftî”, Mecmûʻatü resâili İbn Âbidîn. 2 Cilt. 1/9-52. İstanbul: Dersaâdet, 1320.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn. Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 1423/2003.
• İbn Hamdân, Ebû Abdullah Necmeddin Ahmed. Sıfatü’l-fetvâ ve’l-müftî ve’l-müsteftî. Tahrîc ve Ta’lîk: Nâsıruddin el-Elbânî. Dımeşk: el-Mektebü’l-İslâmî, 1380.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed. İ‘lâmü’l-muvakkı‘în an rabbi’l-âlemîn, thk. Muhammed Ecmel el-Islâhî. 6 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1440/2019.
• İbn Rüşd, Ebü'l-Velid Muhammed b. Ahmed. Fetâvây-i İbn Rüşd. thk. el-Muhtâr b. et-Tahir et-Telîlî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Garbi'l-İslâmî, 1407/1987.
• İbn Rüşd, Muhammed b. Ahmed. Fetâvây-i İbn Rüşd. thk. el-Muhtar b. Tahir et-Telîlî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1978.
• İbnü’s-Salâh, Osman b. Abdullah. Edebü’l-müftî ve’l-müsteftî. thk. Muvaffak b. Abdullah b. Abdulkâdir. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1986.
• İsnevî, Ebû Muhammed Cemaleddin Abdürrahim b. el-Hasan. Nihâyetü's-sûl fî şerhi Minhâci'l-vüsūl. 4 Cilt. Beyrut: Âlemü'l-Kütüb, ts.
• Karâfî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. İdris es-Sınhâcî. el-Furûk. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1998.
• Kaya, Eyyüp Said. “el-Mebsût”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/214-216. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Kaya, Eyyüp Said. Mezheplerin Teşekkülünden Sonra Fıkhî İstidlal. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
• Kefevî, Mahmud b. Süleyman. Ketâibü a'lâmi'l-ahyâr min fukahâi mezhebi'n-Nu'mâni'l-muhtâr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2019.
• Kemalpaşazâde, İbn Kemal Ahmed Şemseddin, Mühimmâtü’l-Müftî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Çorlulu Ali Paşa, 280, 51a-51b.
• Kınalızâde, Molla Alâeddin Ali b. Emrullah. Tabakātü’l-hanefiyye. Dirâse ve thk. Muhyî Hilâl es-Serhân. 3 Cilt. Bağdat: Merkezü’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 1426/2005.
• Koç, Ekrem. Serahsî. İstanbul: Siyer Yayınları, 2023.
• Leknevî, Ebü'l-Hasenât Muhammed Abdülhay. ‘Umdetü’r-ri‘âye ‘alâ şerhi’l-Vikāye. thk. Salâh Muhammed Ebu’l-Hâc. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Leknevî, Ebü'l-Hasenât Muhammed Abdülhay. el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. Beyrut: Dâru’l-Erkam, 1418/1998.
• Leknevî, Ebü'l-Hasenât Muhammed Abdülhay. en-Nâfi‘u’l-kebîr limen yutâli‘u’l-Câmi‘u’s-sağîr:Mukaddimetü’l-Câmi‘u’s-sağîr. Karaçi: İdâretü’l-Kur’ân, 1411/1990.
• Molla Fenârî, Muhammed b. Hamza. Fusûlü’l-Bedâyi’. 2 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1427/2006.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmuz. Mir’âtü’l-Usûl. 2 Cilt. İstanbul: Matbaatü’l-Hâcc Muharrem Efendi el-Bosnevî, 1285.
• Nedvî, Ali Ahmed. “el-İmâm es-Serahsî ve kitabuhû “el-Mebsût” ve nemâzic mine’l-kavâidi’l-makādısiyyeti’l-vâride fîh”. Mecelletü’d-dirâsâti’l-arabiyye. 46/1 (Haziran 2022), 387-428. https://doi.org/10.21608/dram.2022.249477
• Nevevî, Ebu Zekeriyyâ Muhyiddîn b. Şeref. Kitâbü’l-Mecmû‘ şerhu’l- Mühezzeb li’ş-Şîrâzî, thk. Muhammed Necîb el-Mu’tî. 20 Cilt. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 1423/2003.
• Nyazee, Imran A. On the Secrets of Usūl Al-Fiqh -Following a Madhhab and Rules for Issuing Fatwās-. b.y.: Advanced Legal Studies Institute, 2014.
• Schacht, Joseph, “Serahsî’nin Hayatı ve Eserleri Hakkında Bazı Notlar”. çev. M. Esad Kılıçer. 900. Ölüm Yıldönümü Münasebetiyle Büyük İslâm Hukukçusu Şemsü’l-eimme es-Serahsî Armağanı. 7-13. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi yayınları, 1965.
• Selemî, Ziyaeddin Muhammed b. İbrâhim b. Abdurrahman el-Münâvî. Ferâidü'l-fevâid fî ihtilâfi'l-kavleyn li-müctehidin vâhid. thk. Ebû Abdullah Muhammed b. Hasan b. İsmail. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1995/1415.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed b. Sehl. el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1414/1993.
• Sübkî, Tâceddîn Abdülvehhâb b. Ali. Cem‘u’l-cevâmi‘ fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İmiyye, 1424/2003.
• Süyûtî, Ebü'l-Fazl Celâleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. er-Red ‘alâ men ahlede ile'l-arz ve cehile enne'l-ictihâde fî külli asrin farz. thk. Halil el-Meys. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1983.
• Şelebî, Muhammed Mustafa. el-Medhal fi't-ta‘rîf bi'l-fıkhi'l-İslâmî ve kavâidi’l-milkiyye ve’l-‘ukūd fîh. Beyrut: Dâru'n-Nahdati'l-Arabiyye, 1405/1985.
• Taşköprizâde, Ebü'l-Hayr İsâmüddin Ahmed Efendi. Tabakātü’l-hanefiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 2311, 4b-6a.
• Temel, Nihat. Tabakâtü’l-fukahâ bi’tibâri merâtibihimi’l-ilmiyye fi’l-mezâhibi’l-erbaa. Yalova: Yalova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Temîmî, Takıyyüddin b. Abdülkâdir, et-Tabakātü’s-seniyye fî terâcimi’l-hanefiyye, thk. Abdülfettah Muhammed el-Hilv. 4 Cilt. Riyad: Daru’r-Rifâî, 1403/1983.
• Uğur, Seyyit Mehmet. Hanefîlerde Mezhep İçi Tercih ve Usûlü. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2019.
• Venşerîsî, Ahmed b. Yahyâ. el-Mi’yaru’l-mu’rib ve’l-câmi’i’l muğrib an fetâvâ ulemâi İfrîkıyye ve’l-Endelüs ve’l-Mağrib. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1981.
• Yenidoğan, Adem. Mütekellim Usûlcülere Göre İctihad. İstanbul: İz Yayıncılık, 2020.