NEGATIVE EFFECTS OF THE GROWTH AND TRANSFORMATION PROBLEMS OF ISTANBUL ON HISTORICAL WATER STRUCTURES

Yıl 2022, Cilt: 21 Sayı: 81, 206 - 228, 14.01.2022

Drahşan Uğuryol Mehmet Uğuryol

https://doi.org/10.17755/esosder.857352

Öz

İSTANBUL’UN BÜYÜME VE DÖNÜŞÜM SORUNLARININ TARİHİ SU YAPILARI ÜZERİNDEKİ OLUMSUZ ETKİLERİ

Öz

İstanbul’un tarihi su yapılarını merkeze alan araştırmaların önemli kısmı, zaman içinde tahrip olan yapılardan ve artan koruma sorunlarından ötürü güncelliğini yitirmiş olup günümüzdeki yapı niceliği ve korunma durumunu yansıtmamaktadır. Dolayısıyla güncel değerlendirmelere ihtiyaç duyulmaktadır. Bu doğrultuda gerçekleştirilen bir ön değerlendirme niteliğindeki bu çalışmada, literatür ve saha incelemesi gerçekleştirilerek su yapıları ile ilgili güncel koruma sorunlarını belirlemek hedeflenmiştir. Çalışmada öncelikle İstanbul’da su temininin kısa tarihçesi, ardından tarihi su yapılarını olumsuz etkileyen şehrin büyüme ve dönüşüm sorunları aktarılmış, devamında bu sorunların tarihi su yapılarına etkileri bentler ve havuzlar, su kemerleri, su terazileri, maksemler, sarnıçlar, çeşmeler, sebiller, şadırvanlar, hamamlar başlıkları altında ele alınmıştır. Çalışma, mevcut su yapılarının büyük ölçüde işlevini ve birbirleriyle ilişkilerini kaybettiğini, şehrin yoğunluğu içinde algılanmalarının güçleştiğini, ancak bazı bentler ve ilişkili oldukları havuzların su toplama ve çöktürme, bazı çeşmelerle şadırvanların su dağıtma işlevini sürdürdüğünü ve bu yapılarda malzeme bozulmalarından kaynaklanan sorunlar olduğunu göstermiştir. Yapılan incelemeler, tarihi su yapılarının en büyük zararı imar hareketlerinden gördüğünü, bu kapsamda birçoğunun özgün yerlerinden kaldırılarak kaybolduğunu ya da farklı noktalara yerleştirildiğini, tesisler arasındaki su yollarının yok olduğunu; hatalı onarım, kötü kullanım, çevre kirliliğinin, düzenli bakım ve koruma çalışmalarının yapılmamasının ise su yapılarının yıpranmasında öne çıkan diğer önemli etmenler olduğunu ortaya koymuştur.

Anahtar Kelimeler

Tarihi çevre, Kültür varlığı, Su yapıları, Koruma, Bozulma

Kaynakça

• Akbatu, Ş. (1973). İstanbul hamamları. Cumhuriyetin 50. Yılında İstanbul 1973 İl Yıllığı içinde (ss. 486-495). İstanbul: İstanbul Valiliği.
• Aktürk, E. (2017). İstanbul Beşiktaş-Karaköy aksında 1950’li yıllarda imar çalışmaları nedeniyle yıkılan ve yeniden yapılan kültür varlıkları. Uluslararası Katılımlı 6. Tarihi Yapıların Korunması ve Güçlendirilmesi Sempozyumu (2-4 Kasım 2017, Trabzon) içinde (ss. 341-350). İstanbul: TMMOB İnşaat Mühendisleri Odası.
• Akbaş, A. (2005). İstanbul su kaynaklarının incelenmesi Yeşilçay ve Melen sistemlerinin ekonomik yönden değerlendirilmesi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul.
• Albayrak, H. (2013, 3 Ekim). 420 yıllık Üçyüzlü Çeşmesi cami müştemilatı altında tarihi özelliğini kaybetti. Ofhayrat. Erişim adresi: http://www.ofhayrat.com/article_print.php?article_id=830
• Al-Hunaidi, M.O., Rainer, J.H., Pernica, G. ve Tremblay, M. (1995). Traffic-induced vibration in buildings - Use of site cut-off frequency as a remedial measure. Transactions on the Built Environment, 15, 557-566. https://www.witpress.com/elibrary/wit-transactions-on-the-built-environment/15/10483
• Altuğ, V. (1946). Tarihî su tesisleri: Bendler - Kemerler. Konya: Yeni Kitap Basımevi.
• Arslan Çinko, M. ve Eres, Z. (2018). İstanbul’da 20. yüzyılda kentsel ölçekteki değişimler: Millet Caddesi ve yitirilen anıt eserler. Türkiye Kentsel Morfoloji Araştırma Ağı II. Kentsel Morfoloji Sempozyumu (31 Ekim-2 Kasım, İstanbul) içinde (ss. 555-576). İstanbul: Marmara Belediyeler Birliği Kültür Yayınları.
• Avcı, İ. (2001). İstanbul’un tarihsel gelişim süreci içinde öne çıkan bir öge: Su. Türkiye Mühendislik Haberleri, (413), 25-29.
• Aygün, A. (2018). Kırkçeşme ve Taksim suyollarına ait anıtsal yapıların belgelenmesi ve koruma önerileri. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, İstanbul.
• Ayhan Selçuk, İ. (2013). Tarihi yapıların korunmasında ve koruma amaçlı imar planlarının hazırlanmasında bir belirleyici olarak trafik kaynaklı titreşimlerin ölçülmesi ve modellenmesi. Yayımlanmamış doktora tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir.
• Ayhan Selçuk, İ. ve Çubukçu, K. (2014). Tarihi ve kültürel özellikleri nedeniyle koruma altındaki alanlarda ulaşım politikalarının oluşturulmasında veri kaynağı olarak trafik kaynaklı titreşimler. İdealkent, 5(12), 194-217.
• Aysel, R. N. (2008). İstanbul’un Tarihi Su Sistemleri: Kırkçeşme Tesisleri. Tarihi Su Yapıları Konferansı Bildiriler Kitabı Dünya Su Forumu Bölgesel Hazırlık Süreci Türkiye Bölgesel Su Toplantıları, 26-27 Haziran 2008, İzmir, s. 225
• Bayındır Uluskan, S. (2007). Atatürk döneminde İstanbul'un imarı ve Henri Prost planının basındaki yankıları (1936-1939). Erdem, 16(48), 109-155.
• Cachier, H., Sarda-Esteve, R. ve Oikonomou, K. (2003). Aerosol characterization in different European urban atmospheres: Paris, Seville, Florence and Milan (I). H. Cachier (Ed.), Programme and Abstracts Book of Air Pollution and Cultural Heritage Workshop (1-3 December 2003, Seville) içinde (ss. 10-11).
• Cezar, M. (2002). Osmanlı başkenti İstanbul, İstanbul: Erol Kerim Aksoy Vakfı.
• Cingöz, M. (1993). Hamam gelenekleri. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi içinde (Cilt 3, ss. 536-537). İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı.
• Camuffo, D., Del Monte, M. ve Sabbioni, C. (1983). Origin and growth mechanisms of the sulfated crusts on urban limestone. Water Air Soil Pollution, 19, 351-359.
• Cebecibaşı Abdullah Ağa Çeşmesi'nde Sakalar. (t.y.). Eski İstanbul Fotoğrafları Arşivi. Erişim adresi: http://www.eskiistanbul.net/2414/cebecibasi-abdullah-aga-cesmesi-nde-sakalar-taksim-sebah-joaillier
• Çeçen, K. (1999). İstanbul’un Osmanlı dönemi suyolları. İstanbul: İSKİ.
• Çeçen, K. (1992). İstanbul’un Vakıf Sularından Taksim ve Hamidiye Suları. İstanbul: İSKİ.
• Çeçen, K. ve Kolay, C. (1997). Topkapı Sarayı’na su sağlayan isale hatları. İstanbul: İSKİ.
• Dayıcı, E. (2019). İstanbul’daki su terazilerinin mimari özelliklerinin incelenmesi ve koruma sorunları. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, İstanbul.
• Doğusan, G. N. (2004). İstanbul “imar”ı: 1956-1960. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul.
• Doğan, M. S. (2004). İslam Su Medeniyeti ve Konya Suları. Konya: Nüve Kültür Merkezi.
• Egemen, A. (1993). İstanbul'un çeşme ve sebilleri. İstanbul: Arıtan Yayınevi.
• Ertem, B. ve Altunel, M. C. (2011). İstanbul imarındaki tarihi eser kaybının tarih ve turizm açısından incelenmesi: Karaköy-Kabataş bölgesi. Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 2(4), 61-79.
• Ertuğ, N. (2006). İstanbul tarihi çeşmeler külliyatı (Cilt 1-3). İstanbul: İSKİ.
• Ertuğrul, E. (2015, 21 Mayıs). İstanbul’da tarihi su kemeri seçim için delik deşik edildi. Arkeofili. Erişim adresi: https://arkeofili.com/istanbulda-tarihi-su-kemeri-secim-icin-delik-desik-edildi/
• Ertuğrul, Ö. (1989). İstanbul’da Bizans Devri su mimarisi. Yayımlanmamış doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Ertuğrul, A. (2009). Hamam Yapıları ve Literatürü. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 7(13), 241-266.
• Esenlerde Tarih Yok Edildi. (t.y.). Gazete Esenler. Erişim adresi: http://www.gazeteesenler.com/esenlerde-tarih-yok-edildi-h5420.htm
• Esmer, K. (1983). Tarih Boyunca İstanbul Suları ve İstanbul Su ve Kanalizasyon Sorunu. İstanbul: İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Esmer, M. (2013). 1956-1960 İMARI: Karaköy-Beşiktaş sahil aksında kaybolan / yıkılan / taşınan yapılar, Mimarlık Dergisi, (374), 54-59.
• Eyice, S. (2011). İstanbul'un ortadan kalkan bazı tarihî eserleri. Tarih Dergisi, (26), 129-164.
• Eyice, S. (1993). Hamamlar. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi içinde (Cilt 3, ss. 537-542). Ghedini, N., Gobbi, G., Sabbioni, C. ve Zappia, G. (2000). Determination of elemental and organic carbon on damaged stone monuments. Atmospheric environment, 34(25), 4383-4391.
• Gül, H. İ. (2009). Terkos su şirketi. Yayımlanmamış doktora tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Gündüz, M. (2020). Suriçi’ndeki Yapılaşmanın Tarihi İstanbul Çeşmeleri Üzerindeki Etkisi ve Çeşmelerin Mevcut Durumu. Kent Akademisi, 13(1), 146-162.
• Güngör, S. S. (2017). Tarihi Yarımada’daki Roma ve Bizans dönemi sarnıçları. Stratejik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 1(2), 37-72.
• [Hacı İsmail Efendi Çeşmesi’nin geçmiş dönemlere ait fotoğrafları]. (t.y.). Eyüp Belediyesi Arşivi, İstanbul, Türkiye (Erişim tarihi 2012).
• Haskan, M. N. (2001). Yüzyıllar Boyunca Üsküdar (Cilt 3). İstanbul: Üsküdar Belediyesi.
• Hut, D. (2010). İstanbul’un 100 su yapısı. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş.
• Haskan, M. N. (1995). İstanbul hamamları. İstanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu.
• ICOMOS. (1965). The Venice Charter 1964. Erişim adresi: https://www.icomos.org/charters/venice_e.pdf
• İlginç kaza fotoğrafları. (2013, 20 Ocak). TRTHABER. Erişim adresi: https://www.trthaber.com/foto-galeri/ilginc-kaza-fotograflari/2713/sayfa-1.html
• İstanbul Saraçhane ve Bozdoğan Kemeri (2006, 16 Ekim). WOWTURKEY. Erişim adresi: http://wowturkey.com/forum/viewtopic.php?start=20&t=8688).
• İstanbul’da 7 günde Devr-i Sinan. (2017, 11 Ekim). Fikriyat. Erişim adresi: https://www.fikriyat.com/galeri/kultur-sanat/istanbulda-7-gunde-devr-i-sinan).
• İstanbul'da 229 yıllık tarihi Ali Paşa Kemeri yok oluyor. (2019, 15 Aralık). NTV. Erişim adresi: https://www.ntv.com.tr/galeri/turkiye/istanbulda-229-yillik-tarihi-ali-pasa-kemeri-yok-oluyor,-9iuW9CMOEO_UYb9GcNF9A/YcnqW5d2pECZu9ucMSgeqw
• İstanbul'daki en güzel piknik alanları. (2017, 31 Mayıs). Milliyet. Erişim adresi: https://www.milliyet.com.tr/galeri/istanbuldaki-en-guzel-piknik-alanlari-2231961/11
• İstanbul’un Su Kemerleri. (2014, 17 Ekim). Erişim adresi: https://www.istanbulium.net/2014/10/istanbulun-su-kemerlerini-gezelim.html
• İşli, N. ve Erçağ, B. (1985). Tarihi İstanbul Çeşmeleri. Tarihi İstanbul Çeşmeleri 1. Semineri, (18 Mart 1985, İstanbul) içinde (ss. 23-25). İstanbul: Güneş Gazetesi, Yıldız Üniversitesi, İstanbul Büyükşehir Belediyesi.
• Özer, S. (2008). Geçmişten günümüze kent-çevre ilişkisi içinde çeşmeler. Sanat Dergisi, (13), 129-134. İncecik, S. ve İm, U. (2013). Megaşehirlerde hava kalitesi ve İstanbul örneği. Hava Kirliliği Araştırmaları Dergisi, 2(4), 133-145.
• Kılcı, A. (2010). Şadırvan. TDV İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt 38, ss. 219-221). İstanbul.
• Koçak, M., Theodosi, C., Zarmpas, P., İm, U., Bougiatioti, A., Yenigun, O. ve Mihalopoulos, N. (2011). Particulate matter (PM10) in Istanbul: Origin, source areas and potential impact on surrounding regions. Atmospheric Environment, 45(38), 6891-6900.
• Köseoğlu, N. (1952). İstanbul hamamları. Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, (128), 7-11.
• Kuban, D. (2015). Doğan Kuban Yazıları Antolojisi, 1. Cilt: Sanat, mimarlık, toplum kültürü üzerine makaleler. İstanbul: Boyut Yayıncılık.
• Kuruçay, A. (2011). İstanbul’un 100 hamamı. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş.
• Musa, Ş. (t.y.). [Constantinople. Aqueduc de Valens]. İ.B.B. Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e-Kaynaklar (Demirbaş Krt_014649, Kopya/Cilt k.1). Erişim adresi: http://ataturkkitapligi.ibb.gov.tr/yordambt/yordam.php?aTumu=
• Nirven, S. N. (1946). İstanbul Suları. İstanbul: İstanbul Halk Basımevi.
• Pau, A. ve Vestroni, F. (2008). Vibration analysis and dynamic characterization of the Colosseum. Structural Control and Health Monitoring, 15(8), 1105-1121.
• Pekuğur, S. (1972). İstanbul’da su maksemleri ve su terazileri. Yayımlanmamış lisans bitirme tezi, İstanbul Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü, İstanbul.
• Potgieter-Vermaak, S. S., Godoi, R. H. M., Van Grieken, R., Potgieter, J. H., Oujja, M. ve Castillejo, M. (2005). Micro-structural characterization of black crust and laser cleaning of building stones by micro-Raman and SEM techniques. Spectrochimica Acta Part A: Molecular and Biomolecular Spectroscopy, 61(11-12), 2460–2467.
• Princi, E. (2014). Handbook of Polymers in Stone Conservation. Shawbury: Smithers Rapra Technology Ltd.
• Salimbeni, R., Pini, R., Siano, S. ve Calcagno, G. (2000). Assessment of the state of conservation of stone artworks after laser cleaning: comparison with conventional cleaning results on a two-decade follow up. Journal of Cultural Heritage, 1(4), 385-391.
• Sıçrayık, A. (2019). İstanbul’da Eski Eser Tahribi (1908-1938). Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Sönmezer, Ş. ve Şahin, S. (2014). Hamidiye su terazisi tarihi, mimarisi, işlevi. BELLETEN, 78(282), 599-610.
• Sönmezer, Ş., Şahin, S. ve Kolay, İ. A. (2018). İstanbul’daki Osmanlı Dönemi suyolu yapıları. Turkish Studies, 13(18), 1191-1226.
• Su yolcuların izinde. (2016, 11 Kasım). Kuzey Ormanları Savunması. Erişim adresi: https://kuzeyormanlari.org/2016/11/11/su-yolcularin-izinde-belgrad-ormani-bentler-ve-su-kemerleri-gezimiz-ardindan/
• Tali, Ş. (2010). İstanbul Su Mimarisinde Eminönü Sebillerinin Yeri ve Önemi. Sanat Dergisi, (15), 47-64.
• Tanışık, İ. H. (1943). İstanbul çeşmeleri (Cilt 1-2). İstanbul: Maarif Vekilliği Antikite ve Müzeler Müdürlüğü.
• Thomson, Garry. (1965). Air Pollution: A Review for Conservation Chemists. Studies in Conservation, 10(4), 147-167.
• Torraca, G. (2009). Lectures on Materials Science for Architectural Conservation. Los Angeles-CA, Getty Conservation Institute.
• Uğuryol, D. (2020). Hamidiye Suyu Tesislerine Ait Yapıların ve Çeşmelerin Günümüzdeki Durumu ve Koruma Önerileri. Sanat Tarihi Dergisi, 29(2), 425-453.
• Urfalıoğlu, N. (1993). İstanbul sebillerinde görülen tahribatlar ve koruma önerileri. Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, 36(1), 413-420.
• Yaşar, A. (2014). İstanbul Hamamları: 1731-1766. F. M. Emecen, A. Akyıldız ve E. S. Gürkan (Der.), Osmanlı İstanbulu II: II. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu bildirileri (27-29 Mayıs 2014, İstanbul) içinde (ss. 553-585). İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi, İstanbul Büyükşehir Belediyesi.
• Yerasimos, M. (1991). Sakalar sebilciler sucular. Skylife, (115), 94-98.
• Yıldırım, İ. (2016). İstanbul kapalı sarnıçlarının işlevsel dönüşümünün mekânsal bağlamda irdelenmesi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Beykent Üniversitesi, İstanbul.
• Yıldız, S. (2003). İstanbul’da suyun serüveni. İstanbul: İSKİ.
• Yüngül, N. (1957). Taksim suyu tesisleri. İstanbul: İstanbul Belediyesi Sular İdaresi.
• 100 yıl önce 100 yıl sonra İstanbul. (2014, 28 Ekim). Vatan. Erişim adresi: https://www.gazetevatan.com/kultur-sanat/galeri-100-yil-once-100-yil-sonra-istanbul-1538107