Report of Justice Inspector Seyyid Mehmed Âsim Bey on Some Issues in the Eastern Provinces (1881) And Evaluation of the Report

Yıl 2024, Sayı: 19, 125 - 149, 31.05.2024

Tarık Ziya Arvas

https://doi.org/10.29157/etusbed.1305004

Öz

Courthouse Inspector Seyyid Mehmed Asım Bey was sent to the Eastern provinces on temporary duty in 1879. Staying in the region for twenty-one months, the inspector prepared a report on some of the issues he observed during this time and submitted it to the government in 1881. In the report, the Anatolian Reformation initiated in accordance with the Berlin Treaty, the interest of the Westerners in these reforms, the population situation in the region, the problems caused by the Nestorians and Armenians, the relations between Muslims and non-Muslims, the complaints of the Armenians and the groundlessness of these complaints, the livelihood of the people, the security incidents, The necessity of the development of the Muslim people and the region, how to ensure economic and cultural development issues are included. In addition, the report also includes information comparing Kurds and Armenians in terms of political, social and economic aspects. Due to the importance of the period in which it was prepared, the report not only informs the central administration on important issues, but also provides resources for current research. In this study, the transcription of the report was included and the information contained therein was titled according to its subjects and analyzed through archival documents, memoirs, travelogues and research works.

Anahtar Kelimeler

Eastern Provinces, Report, Evaluation, Armenian, Kurd, Nestorian

Adliye Müfettişi Seyyid Mehmed Âsım Bey’in Şark Vilayetlerindeki Bazı Meselelere İlişkin Raporu (1881) Ve Raporun Mütalaası

Öz

Adliye Müfettişi Seyyid Mehmed Âsım Bey, 1879 yılında geçici görevle Şark vilayetlerine gönderildi. Bölgede yirmi bir ay kalan müfettiş, bu süre zarfında gözlemlediği bazı meselelere dair bir rapor hazırlayarak 1881 yılında hükümete sundu. Raporda Berlin Antlaşması gereğince başlatılan Anadolu Islahatı, Batılıların bu ıslahatlara gösterdiği ilgi, bölgedeki nüfus durumu, Nasturi ve Ermenilerin sebep oldukları problemler, Müslüman ve gayrimüslim münasebetleri, Ermenilerin şikâyetleri ve bu şikâyetlerin temelsizliği, halkın geçim ve geçim kaynakları, asayiş hadiseleri, Müslüman halkın ve bölgenin kalkındırılmasının gerekliliği, ekonomik ve kültürel kalkınmanın nasıl sağlanacağı hususlarına yer verilmektedir. Bunun yanında raporda, siyasi, sosyal ve ekonomik açılardan Kürt ve Ermenileri mukayese eden bilgiler de yer almaktadır. Rapor, hazırlandığı dönemin önemine binaen merkezi idareyi önemli hususlarda bilgilendirdiği gibi günümüz araştırmalarına da kaynak sağlayabilecek niteliktedir. Bu çalışmada raporun transkripsiyonuna yer verilmiş ve burada yer alan bilgiler konularına göre başlıklandırılarak arşiv belgeleri, anılar, seyahatnameler ve araştırma eserleri üzerinden mütalaa edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Şark Vilayetleri, Rapor, Mütalaa, Ermeni, Kürt, Nasturi

Kaynakça

• BOA. Sadaret Mektubî Kalemi Mühimme Evrakı (A. MKT. MHM), 500/26, H. 15 C 1307/6 Şubat 1890.
• BOA. Sadaret Mektubî Kalemi Umum Vilâyetler Evrakı (A.MKT.UM), 367/9, R. 11 M 1276/10 Ağustos 1856).
• BOA. Sadaret Mektubî Kalemi Umum Vilâyetler Evrakı (A.MKT.UM), 367/9, H. 9 S 1276/7 Eylül 1859).
• BOA. Sadaret Mektubî Kalemi Umum Vilâyetler Evrakı (A. MKT. UM), 488/66, H. 28 Ş 1292/29 Eylül 1875).
• BOA. Dâhiliye Nezareti Şifre Kalemi (DH. ŞFR), 142/63, R. 1 Şubat 1305/13 Şubat 1890.
• BOA. Meclis-i Vükelâ Mazbataları (MV), 23/36, H. 27 Za 1304/17 Ağustos 1887.
• BOA. Yıldız Mütenevvi Marûzât Evrâkı (Y. MTV), 36/32, R. 21 Teşrinievvel 1304/2 Kasım 1888).
• BOA. Yıldız Perakende Evrakı Adliye ve Mezâhib Nezâreti Maruzatı (Y.PRK. AZN.), 1/50, H. 28 N 1298/24 Ağustos 1881
• BOA. Yıldız Perakende Evrakı Başkitabet Dairesi Maruzatı (Y. PRK. BŞK), 3/15, H. 16 C 1297/26 Mayıs 1880.
• BOA. Yıldız Perâkende Evrâkı Umûmî (Y.PRK. UM), 3/40, H. 21 L 1297/26 Eylül 1880.
• BOA. Yıldız Sadaret Hususi Evrakı (Y.A. HUS) 165/40, H. 19 Ş 1297/27 Temmuz 1880.
• BOA. Yıldız Sadâret Resmî Maruzât Evrakı (Y. A. RES), 14/48, H. 26 S 1299/17 Ocak 1882.
• BOA. Yıldız Sadâret Resmî Maruzât Evrakı (Y. A. RES), 4/64, H. 29 L 1296/16 Ekim 1879.
• Süreli Yayınlar
• Takvim-i Vekayi, 3 Rebiülevvel 1309, nr. 97, 1-2.
• Salnameler
• Erzurum Vilâyet Salnamesi (1293). Defa 7.
• Abdulla, N. (2009). İmparatorluk Sınır ve Aşiret-Kürdistan ve 1843-1943 Türk-Fars Sınır Çatışmaları (M. Aslan, Çev.). İstanbul: Avesta Yayınları.
• Arfa, H. (2006). Kürtler-Tarih & Politika (F. Nerse, Çev.). İstanbul: Avesta Yayın.
• Armaoğlu, F. (2010). 19. Yüzyıl Siyasî Tarihi (6. bs.). İstanbul: Alkım Yayınları.
• Arvas, T. Z. (2015). Hakkâri’de Hıristiyan Bir Topluluk-Nasturiler (1836-1936). Ankara: Hâkim Yayınları.
• Arvas, T. Z. (2018). Sultan II. Abdülhamid Döneminde Van Vilayeti. Van: Van Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Averyanov, P. İ. (2010). Osmanlı İran Rus Savaşlarında Kürtler (19. Yüzyıl). (İ. Kale, Çev.). İstanbul: Avesta Yayınları.
• Aydoğan, E. (2007). İttihat ve Terakki’nin Doğu Politikası 1908-1918. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Beydilli, K. (1988). 1828-1829 Osmanlı Rus Savaşında Doğu Anadolu’dan Rusya’ya Göçürülen Ermeniler. Belgeler: Türk Tarih Belgeleri Dergisi, 13(17), 365-434.
• Bingül, Ş. (2013). Tanzimat Dönemi Merkezileşme Çabaları Sürecinde Van ve Çevresindeki Aşiretlerin İskân ve Adaptasyon Problemleri. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Bird, İ. L. (1891). Journeys in Persia and Kurdistan-İncluding a Summer in The Upper Karun Region and a Visit The Nestorian Rayahs (Vol 2). London: John Murray-Albemarle Street
• Brant-Glascott. (1840). Notes of a Journey Through a Part of Kurdistán, in the Summer of 1838. Journal of the Royal Geographical Society of London, 10, 341-434.
• Bruinessen, M. V. (2008) Ağa Şeyh Devlet, (S. B. Yalkut, Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Celil, C. (1998). 1880 Şeyh Ubeydullah Nehri Kürt Ayaklanması. İstanbul: Peri Yayınları.
• Cuinet, V. (1891). La Turquie D’asie, Géographie, Administrative, Statistique, Descriptive et Raisonnée de Chaque Province de L’asie Mineure (Tome 2). Paris.
• Cutts, E. L. (1878). Christians Under the Crescent in Asia. London.
• Creagh, J. (1880). Armenians, Koords, And Turks (Vol 2). London.
• Dalyan, M. G. (2009). 19. Yüzyılda Nasturiler, Süleyman Demirel Üniversitesi, Isparta: SBE Yayınlanmamış Doktora Tezi.
• Dumont, P. (2011). Tanzimat Dönemi 55-134. Osmanlı Tarihi II. İstanbul: İş Bankası Yayınları.
• Georgeon, F. (2006). Sultan Abdülhamid (A. Berktay, Çev.). İstanbul: Homer Yayınevi.
• Demir Görür, E. (2020). Vilâyât-ı Sitte Islahatı (1878-1899). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Doğan, C. (2011). “XVI. Yüzyıl Osmanlı İdari Yapısı Altında Kürt Emirlikleri ve Statüleri”. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 23, 31-43.
• Grousset, R. (2005). Ermenilerin Tarihi (S. Dolanoğlu, Çev.). İstanbul: Aras Yayıncılık.
• Gül, A. (2009). Osmanlı Devleti’nde Kuraklık ve Kıtlık, (Erzurum Vilayeti Örneği: 1892–1893 ve 1906–1908 Yılları). Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2(9), 144-158.
• Halaçoğlu, Y. (1998). XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun İskân Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Heckmann, L. Y. (2002). Kürtlerde Aşiret ve Akrabalık İlişkileri (G. Erkaya, Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Hepworth, G. H. (1898). Through Armenian On Horseback. London.
• Honigmann, E. (1970). Bizans Devletinin Doğu Sınırı (F. Işıltan, Çev.). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Karaca, A. (1993). Anadolu Islahatı ve Ahmet Şakir Paşa 1838-1899. İstanbul: Eren Yayınları.
• Karacakaya, R. (2001). Kaynakçalı Ermeni Meselesi Kronolojisi (1878-1923). İstanbul: Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı.
• Karal, E. Z. (2011). Osmanlı Tarihi-I Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri 1876-1907, VIII. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Karpat, K. (2010). Osmanlı Nüfusu 1830-1914 (2. bs.). İstanbul: Timaş Yayınları.
• Kılıç, O. (2012). Van. İslâm Ansiklopedisi (C. 42, s. 505-510). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları
• Kieser, H. L. (2013). Iskalanmış Barış-Doğu Vilâyetleri’nde Misyonerlik Etnik Kimlik ve Devlet-1839-1938 (A. Dirim, Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Klein, J. (2014). Hamidiye Alayları-İmparatorluğun Sınır Boyları ve Kürt Aşiretleri (R. Akman, Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Koçlar, B. ve Bozkurt, U. (2021). I. ve II. Dünya Savașı Arası (1914-1945) Van'da Nüfus Hareketleri ve Demografik Yapı. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Van Özel Sayısı, 99-132.
• Kodaman, B. (1991). Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Layard, A. H. (2000). Ninova ve Kalıntıları (Z. Afşar, Çev.). İstanbul: Avesta Yayınları.
• Lynch, H. F. B. (1901). Armenia Travels and Studies (Vol 2). London&Newyork: Longmans, Green, and Co.
• Maunsell, F. R. (1894). Kurdistan. The Geographical Journal, 3(2), 81-92.
• Maunsell, F. R. (1901). Central Kurdistan, The Geographical Journal, 18(2), 121-141.
• Mayewski, (1997). Doğu Anadolu Raporu Van ve Bitlis Vilâyetleri Askerî İstatistikî (H. Pehlivanlı, Haz.). Van: Van Belediye Başkanlığı Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü Yayınları.
• Mehmed Hurşid Paşa. (2007). Seyahatname-i Hudud (A. Eser, Çev.). İstanbul: Simurg Yayınları.
• Menteşaşvili, A. M. (2004). Dünden Bugüne Kürtler (A. Hacıhasanoğlu, Çev.). İstanbul: Evrensel Basım Yayın.
• Millingen, F. (1998). Kürtler Arasında Doğal Yaşam (N. Mestci, Çev.). İstanbul: Doz Yayınları.
• Moltke, H. V. (1999). Türkiye Mektupları (H. Örs, Çev.). İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Nikitin, B. (2010). Kürtler (2. bs.) (E. Karahan, H. Akkuş ve N. Uğurlu, Çev.). İstanbul: Örgün Yayınevi.
• Noel, E. W. C. (2010). Kürdistan 1919-Binbaşı Noel’in Günlüğü (B. Birer, Çev.). İstanbul: Avesta Yayınları.
• Öğün, T. (2010). Cizreli İzzeddin Şir ve İsyanı, İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Örikağasızade Hasan Sırrı. (2007). Sultan Abdülhamit Devri Hatıraları ve Saray İdaresi, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Öztürk, M. K. (2023). “Vilâyet-i Şarkiye’de Ermeni Meselesi ve Hamidiye Alayları hususuna Dair Yaver-i Ekrem Derviş Paşa’ya Gönderilen Bir Rapor ve Raporun Mütalaası”. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 61, 438-468.
• Özervarlı, M. S. (1997). Hânî, Şeyh Ahmed, XVI, İstanbul: DİA.
• Palmer, A. (1995). Osmanlı İmparatorluğu: Son Üç Yüz Yıl. Bir Çöküşün Yeni Tarihi (B. Çorakçı Dişbudak, Çev.). İstanbul: Bilgin Yayıncılık.
• Percy, E. (1901). Higlands of Asiatic Turkey. London.
• Prothero. G. W. (Ed.). (1920). Armenia And Kurdistan. London: Historical Section of the Foreign Office, H. M. Stationery Office.
• Quataert, D. (2004). 19. Yüzyıl Islahatlarına Genel Bakış - Islahatlar Devri 1812-1914. H. İnalcık ve D. Quataert (Ed.). (S. Andıç, Çev.). Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1600-1914, II içinde (s. 885-1051). İstanbul: Eren Yayınları.
• Ramiz, L. (2006). Emir Bedirhan, İstanbul: bgst Yayınları.
• Rassam, H. (1897). Asshur And The Land Of Nimrod, Being an Account of the Discoveries Made in the Ancient Ruins of Nineveh, Asshur, Sepharvaim, Cauh, Babylon, Borsippa, Cuthah, and Van, Including a Narrative of Different Journeys in Mesopotamia, Assyria, Asia Minor, and Koordistan. New York: Eaton & Mains.
• Reyhan, C. (2006). “Cebel-i Lübnan Vilâyet Nizamnamesi”, Memleket Siyaset Yönetim Dergisi, 1/1, 2006, s. 175-184.
• Roberts, J. M. (2010). Avrupa Tarihi (A. Demirkaynak, Çev.). İstanbul: İnkılâp Yayınları.
• Sadettin Paşa, (2004). Sadettin Paşa’nın Anıları Ermeni-Kürt Olayları (Van, 1896) (S. Önal, Haz.). İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Sertoğlu, M. (2011). Mufassal Osmanlı Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Sevim, A. ve Merçil, E. (1995). Selçuklu Devletleri Tarihi: Siyaset, Teşkilat ve Kültür. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Sezen, T. (2006). Osmanlı Yer Adları, Devlet Ankara: Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Shaw, S. J. ve Shaw, E. K. (2010). Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye. (Mehmet Harmancı, Çev.). İstanbul: e Yayınları.
• Shiel, J. (1838). Notes on a Journey from Tabríz, Through Kurdistán, via Vân, Bitlis, Se'ert and Erbíl, to Suleïmániyeh, in July and August, 1836. Journal of the Royal Geographical Society of London, 8, 54-101.
• Süleyman Sabri Paşa. (2015). Van Tarihi ve Kürtler (B. Büyükkarcı, Çev.). İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Sümer, F. (2001). Karakoyunlular. İslâm Ansiklopedisi (C. 24, s. 434-438). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Sykes, M. (1900). Through Five Turkish Provinces. London: Bickers and Son.
• Sykes. M. (1904). Dar-ul-İslam - A Record of a Journey Through Ten of the Asiatic Provinces of Turkey. London.
• Sykes. (1915). The Caliphs’ Last Heritage-A Short History of The Türkish Empire. London
• Şahin. G. (2014). Ermeni Milliyetçiliğinin Kökenleri Hakkında. M. Hülagü (Ed.). Tarih Boyunca Türkler ve Ermeniler Sempozyumu Bildirileri içinde (C. 9, s. 105-128). Ankara: TTK Yayınları.
• Şaşmaz, M. (2001). Ermeniler Hakkındaki Reformların Uygulanması (1895-1897). H. C. Güzel (Ed.). Osmanlı’dan Günümüze Ermeni Sorunu Sempozyumu Bildirileri içinde (s. 173-188). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Tozer, H. F. (1881). Türkish Armenia And Eastern Asia Minor. London: Longmans&Green and Co.
• Walpole, F. (1851). The Ansayri and the Assassins, with Travels in the Further East İn 1850-51 İncluding A Visit To Ninevah, II. London.
• Whitman, S. (1914). Turkish Memories. London.
• Wigram, W. A. (2004). İnsanlığın Beşiği-Kürdistan’da Yaşam (İ. Bingöl, Çev.). İstanbul: Avesta Yayınları.
• Ximenez, S. (1895). Kurds and Armenians. London: The Dore Printing Company.
• Yavuz, F. (2007). Ermeni Kimliği’nin İnşasında Bir Patrik Portresi: Mıgırdıç Kırımyan. Akademik İncelemeler, 2(1), 258-289.
• Yonan, G. (1999). Asur Soykırımı (E. Sever, Çev.). İstanbul: Pencere Yayınları.