Cami ve Kentsel Açık Alan İlişkisinin Geçirgenlik Bağlamında İrdelenmesi: Trabzon Gülbahar Hatun Camii

Yıl 2024, Sayı: 20, 184 - 205, 30.09.2024

Şeyma Bayram , Derya Elmalı Şen

https://doi.org/10.29157/etusbed.1435027

Öz

Camiler her devirde, İslam toplumunun temelini oluşturmaktadır. Mahalleler veya yerleşmeler kurulurken önce caminin konumu belirlenmekte daha sonra etrafında sosyalleşme alanları oluşturulmaktadır. Mahalle veya yerleşmelerin şekillenip bir araya gelmesiyle de kent kurgusu oluşmaktadır. Bu kurguda cami etrafındaki sosyalleşme alanlarından biri olarak kentsel açık alanlar ön plana çıkmaktadır. Dini bir kamu yapısı olarak cami, kentsel açık alanlar ile kurduğu ilişkide sınırlar oluşturarak tamamen opak olabilir, kısmen kendini dışa açabilir veya sınırları ortadan kaldırıp geçirgen olarak kamusal alanın bir parçası olabilir. Bu durum camilerin kullanıcı profilini genişleterek, işlevlerini çeşitlendirerek ve kullanım yoğunluğunu artırarak değerine değer katmaktadır. Bu çalışmada Trabzon kentinde bulunan tarihi bir cami ve çevresindeki kentsel açık alan arasındaki ilişki durumunu incelemek ve iki mekân arasındaki geçirgenliği kullanıcı hareketleri üzerinden belirlemek amaçlanmıştır. 16.yy’da inşa edilen Gülbahar Hatun Camii, kentin en prestijli yapılarından biri olmasının yanı sıra kentte yoğun kullanıma sahip önemli bir kentsel açık alan olan Atapark ile ilişkisi nedeniyle çalışmanın materyalini oluşturmaktadır. Çalışmada, belirli gün ve saat aralığında gözlem tekniği uygulanmıştır. Elde edilen veriler, demografik, etkinlik ve kullanıcı hareketleri bağlamında değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Cami, Kentsel açık alan, Geçirgenlik, Kullanıcı hareketleri

Examination of the Relationship of the Mosque and the Urban Open Area in the Context of Permeability: Trabzon Gulbahar Hatun Mosque

Öz

Mosques form the basis of Islamic society in every era. When establishing neighborhoods or settlements, the location of the mosque is determined first, and then socialization areas are created around it. Urban fiction is formed by the formation and coming together of neighborhoods or settlements. In this setup, urban open spaces come to the fore as one of the socializing areas around the mosque. As a religious public building, the mosque can be completely opaque by creating boundaries in its relationship with urban open spaces, partially open to the outside, or it can be a part of the public space by eliminating the boundaries and being permeable. This adds value to the mosques by expanding their user profile, diversifying their functions, and increasing the intensity of use. In this study, it is aimed to examine the relationship between a historical mosque in the city of Trabzon and the urban open space around it and to determine the permeability between the two spaces through user movements. Gülbahar Hatun Mosque, built in the 16th century, is the material of the study due to its relationship with Atapark, an important urban open space with intensive use in the city, as well as being one of the most prestigious buildings in the city. In the study, the observation technique was applied at a certain day and time interval. The data obtained were evaluated in the context of demographics, activity, and user movements.

Anahtar Kelimeler

Mosque, Urban open space, Permeability, User movements.

Kaynakça

• Akın, A. (2016). “Tarihi Süreç İçerisinde Cami ve Fonksiyonları Üzerine Bir Deneme”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 15/29, 177-209.
• Alonso de Andrade, P., Pont, M. B. ve Amorim, L. (2018). “Development of a Measure of Permeability between Private and Public Space”. Urban Sci, 2/3, 87.
• Barber, A., Haase, D. ve Wolff, M. (2021). “Permeability of the City – Physical Barriers of and in Urban Green Spaces in the City of Halle, Germany”, Ecological Indicators, 125, 107555.
• Bentley, I. (1985). Responsive Environments: A Manual for Designers. London: The Architectural Press.
• Birik, M., Aksoyak, Ö. D. ve Çalışkan, Ö. (2018). “Modern Mahallenin Öğrettikleri: Açık Geçirgen Mahalle Birimi”. İstanbul I. Konut Kurultayı, İstanbul, 10- 11 Mayıs 2018.
• Bölükbaşı, A. (2006). Anılarda Trabzon I. Trabzon: Serander Yayınları.
• Carmona, M., Heath, T., Oc, T., Tiesdell, S. (2003). Public Places Urban Spaces, The Dimensions of Urban Design. Oxford: Architectural Press.
• Chen, X. (2022). “Consideration on the Urban Spatial Morphology and Operation of Taiyuan, China From The Religious Building Perspective”. Frontiers of Architectural Research, 11/2, 239-254.
• Çetin, E. (2014). “Bir Sosyal Yardımlaşma Pratiği Olarak Askıda Kahve ve Sadaka Taşı”. Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler Dergisi, 41.
• Çevik, S. (1991). Mekân-Kimlik- Kimliklendirme: Trabzon Sokakları Örneği. [Doktora Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü]. Trabzon.
• Deibl, J. H. (2020). Sacred Architecture and Public Space under the Conditions of a New Visibility of Religion. Religions 2020, 11, 379-397.
• Demir, H. (2019). Anadolu Selçuklu Dönemi Külliye Düzenlemesinde Cami ve Medrese’de Ortak Avlu Kullanımı. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 30, 143-166.
• Ertuğrul, Ö. (1996). Gülbahar Hatun Camii ve Türbesi. İslam Ansiklopedisi. İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları.
• Gehl, J. (1987). The Life Between Buildings. New York: Van Nostrand Reinhold.
• Gil-Mastalerczyk, J. (2016). “The Place and Role of Religious Architecture in the Formation of Urban Space”. World Multidiscriplinary Civil Engineering-Architecture-Urban Planning Symposium 2016. Procedia Engineering, 2053-2057.
• Hammoodi, S. A. ve Al-Hinkawi, W. S. (2023). “The Role of Spatial Value in the Reconstruction of Ereligous Buildings Mosul City: A Case Study”. Ain Engineering Journal, 14/2, 102-161.
• İnan, Z. (2008). “Kentsel Açık Alanların Kullanıcı Gereksinimlerine Göre Tasarımı”. Artvin Çoruh Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 9/1-2, 12-23.
• Karadeniz Kültür Envanteri (2023). Gülbahar Hatun Camii. https://karadeniz.gov.tr/gulbahar-hatun-camii/ (08.02.2023)
• Karaman, A. Özaydın, G. ve Firidin, E. (2001). “Permeability in Urban Design: A Review and Observations in the City of Mardin”. Livenarch: Livable Environments and Architecture International Congress, 2001, Trabzon.
• Kişisel Arşiv (2023). Gülbahar Hatun Camii ve yakın çevresi fotoğrafları.
• Kolody, A.D. (2002). Planning for Physical Activity, The Need for Comfortable and Convenient Pedestrian Movement in the Urban Form. [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, The University of Calgary]. Calgary.
• T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. (2023). Sultanahmet Camii. https://www.ktb.gov.tr/ (06.02.2024).
• Laurence, R. (2018). Measuring Spatial Visibility, Adjacency, Permeability an Degrees of Street Life in Pompeii. Rome, Ostia, Pompeii: Movement and Space. Oxford: Oxford University Press.
• Lynch, K. (1984). Good City Form. Cambridge: MIT Press.
• Meral, O. (2023). İstanbul Süleymaniye Camii. https://www.gezi-yorum.net/istanbul-suleymaniye/ (08.02.2023)
• Mutlu Danacı, H. ve Atik, M. (2013). “Tarihsel Çevre Peyzajlarında Yapı ve Çevre İlişkisi”. Akdeniz Sanat, 6/11, 75-92.
• Müderrisoğlu, F. (1993). 16. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda İnşa Edilen Menzil Külliyeleri. [Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü]. Ankara.
• Ödekan, A. (1997). “Cami”. Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi. İstanbul: Yapı-Endüstri Merkezi Yayınları.
• Önder, S. ve Aklanoğlu, F. (2002). “Kentsel Açık Mekân Olarak Meydanların İncelenmesi”. S.Ü. Ziraat Fakültesi Dergisi, 16/29, 96-106.
• Önkal, A. ve Bozkurt, N. (1993). “Cami”. İslam Ansiklopedisi. İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları.
• Radwan, A. H. (2021). “The Mosque as a Public Space in the Islamic City -an Analytical Study of Architectural and Urban Design of Contemporary Examples”. Journal of Architecture, Arts and Humanistic Science, 1-21.
• Sedes, F. (1991). “İslami İbadet Yapılarının Osmanlı Dönemi Kentsel Mekânı İçindeki Konumu: İzmir Örneği ve Günümüz Yapısına Yansımalar”. [Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü]. İzmir.
• Soltani, L. ve Siyavoshi, A. (2015). “Study on Effect of Religious Urban Spaces on Public Place in Indian Cities”. Journal of Art and Civilization of the Orient, 3/8, 47-54.
• Southworth, M. ve Owens, P. M. (1993). “The Evolving Metropolis: Studies of Community, Neighborhood, and Street Form at the Urban Edge”. Journal of the American Planning Association, 59/3, 271-287.
• Sözen, M. ve Tanyeli, U. (1992). Anadolu Medreseleri Selçuklu ve Beylikler Devri. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Matbaası.
• Stamps, A. E. (2003). “Permeability and Environmental Enclosure”. Perceptual and Motor Skills, 96, 1305-1310.
• Susan, A.T., Gökmeydan, M., Erdoğan, Z. ve Tuncer, A. (2021). “Sürdürülebilir Kentsel Biçim Kalitesinin Değerlendirilmesi: Bursa Yıldırım İlçesi Konut Alanları Örneği”. İdealkent, 34/12, 1440-1479.
• Önder, S. ve Aklanoğlu, F. (2002). “Kentsel Açık Mekân Olarak Meydanların İrdelenmesi”. Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 16/29, 96-106.
• Tankut, G. (2007). Selçuklu Kenti. Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Yayınları.
• T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. (2023). Gülbahar Hatun Camii. http://www.trabzonkulturturizm.gov.tr/TR,57661/camiler.html (08.02.2023).
• Tuluk, Ö. İ. (2010). “İmaret-i Hatuniye’den Atapark’a: Trabzon’da Kamusal Alan Dönüşümüne Erken Bir Tanıklık”. Trabzon Kent Mirası, Yer-Yapı-Hafıza, İstanbul: Klasik Yayınları.
• Tuluk, Ö. İ. ve Düzenli, H. İ. (2010). Trabzon Kent Mirası: Yer-Yapı-Hafıza. Ankara: Klasik Yayıncılık.
• Türkan, H. (2019). “Gönülden Gönüle Bir Yol: Kuş Evleri”. Tohum Dergisi, 161.
• Uzgören, G. ve Erdönmez, M. E. (2016). “Kamusal Açık Alanlarda Mekân Kalitesi ve Kentsel Mekân Aktiviteleri İlişkisi Üzerine Karşılaştırmalı Bir İnceleme”. Megaron, 12/1, 41-56.
• Yandex. (2023). Gülbahar Hatun Camii. https://yandex.com.tr/harita/org/gulbaharhatun_cami/1019444944/?l=sat&ll=39.716684%2C41.003876&z=18 (08.02.2023).
• Yavuz, A. (2009). “Kentsel Yaya Alışveriş Sokaklarında Geçirgenlik Kavramının Değerlendirilmesi: Doğu Karadeniz Kentleri Örneği”. [Doktora Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü]. Trabzon.
• Yıldızcı, A. C. (1982). “Kentsel Yeşil Alan Planlaması ve İstanbul Örneği”. [Doçentlik Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Mimarlık Bölümü]. İstanbul.
• Yılmaz Yıldırım, D. ve Bayram, Ş. (2023). “Understanding Change: Trabzon Gülbahar Hatun Mosque and Complex”. PLANARCH- Design and Planning Research, 7/1, 51-63.
• Yurdugüzel, O. T. (2022). “Kırşehir Ahi Evran Zaviyesi’nin Değişim Sürecinin Kent Kimliği Kapsamında Değerlendirilmesi”. Gümüşhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 13/2, 475-487.
• Zorlu, T. ve Ataman, M. (2007). “Hatuniye (Gülbahar Hatun) Camii ve Türbesi Restorasyonu”. Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu-1, 55-68