İngiliz Yönetimi Altındaki Kıbrıs ile Bağlantılı Komitacıların Antakya ve Çevresinde Meydana Gelen Ermeni Olaylarına Etkisi

Yıl 2024, Sayı: 20, 216 - 226, 30.09.2024

Sacit Uğuz

https://doi.org/10.29157/etusbed.1494031

Öz

Bu makale, 1878’de İngiliz idaresine geçtikten sonra komitacılar tarafından etkin bir şekilde kullanılan Kıbrıs’ın, Antakya ve çevresinde meydana gelen Ermeni olaylarına etkisini konu edinmektedir. Bu dönemde Kıbrıs, Ermeni komitaları tarafından önemli bir üs olarak kullanılmıştır. Kıbrıs’ta şubeler açan komitalar, askeri eğitim verdikleri Ermeni ihtilalcileri Anadolu’ya göndermişlerdir. Kıbrıs’a bakan Anadolu sahilleri, özellikle Antakya’nın dağlık Süveydiye sahilleri, Kıbrıs’a kaçak yollarla gidip gelen komitacıların en önemli geçiş güzergahı olmuştur. Osmanlı hükümeti her ne kadar tedbir almaya çalışsa da meselenin önemini kavrayamayan bazı yerel idareciler ve komitacılara destek veren Ermeni köylüler nedeniyle yasadışı geçişlerin önüne geçilememiştir. Neticede Kıbrıs destekli komitacılar, özellikle Musa Dağı olaylarında önemli bir rol oynamışlar, bölgedeki Ermenilerle Müslümanlar arasındaki huzurun bozulmasına neden olmuşlardır.
Bu çalışmada Osmanlı Arşivi başta olmak üzere çeşitli araştırma eserlerden yararlanılmıştır. Her ne kadar literatürde Kıbrıs’ın Anadolu’da çıkan Ermeni olaylarına etkisi ile ilgili genel çalışmalar olsa da Antakya ve çevresinde yaşanan olaylar özelinde ayrıntılı bir çalışmaya rastlanmamıştır. Özellikle Musa Dağı olaylarının çıkışı, bölgede yaşayan Ermenilerin İngiltere’nin idaresindeki Kıbrıs’tan gönderilen komitacılar eliyle manipüle edilmesi ve bazı yerel idarecilerinin yaşanan olaylar karşısındaki kayıtsızlıkları çalışmanın en önemli tartışma konularıdır.

Anahtar Kelimeler

Kıbrıs, Ermeni, İngiltere, Antakya, Süveydiye

The Effect of the Committee Members Associated with Cyprus under British Administration on the Armenian Events Occurred in Antakya and Its Surroundings

Öz

This article is aimed at the impact of Cyprus, which was used effectively by the committees after it came under British rule in 1878, on the Armenian events that took place in Antakya and its surroundings. During this period, Cyprus was used as an important base by the Armenian committees. The committees opened branches in Cyprus and sent Armenian revolutionaries to Anatolia, where they provided military training. The Anatolian coasts towards Cyprus, especially the mountainous Suveydiye coasts of Antakya, was the most important transit route for the committees traveling to and from Cyprus illegally. Although the Porte tried to take precautions, illegal crossings could not be prevented due to some local administrators who did not understand the importance of the issue and Armenian villagers who supported the committees. As a result, the Cyprus-backed committees played an important role, especially in the Musa Dagh events, and harmed the peace between Armenians and Muslims in the region.
In this study, various research works, especially the Ottoman Archive, were used. Although there are general studies in the literature about the impact of Cyprus on the Armenian events in Anatolia, no detailed study has been found specifically on the events that took place in Antakya and its surroundings. In particular, the outbreak of the Musa Dagh events, the manipulation of the Armenians living in the region by the committee members sent from British-controlled Cyprus, and the indifference of some local administrators to the events are the most important discussion topics of the study.

Anahtar Kelimeler

Cyprus, Armenian, Great Britain, Antakya, Süveydiye

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Sadaret Mektubî Kalemi Mühimme Evrak (A.MKT.MHM.): 616/14; 616/24; 616/3; 646/15; 646/7; 651/4.
• Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Altıncı Şube (DH.EUM. 6.ŞB): 2/67.
• Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi (DH.ŞFR.): 325/75; 353/13.
• Dahiliye Nezâreti Tesrî-i Muamelât ve Islahat Komisyonu, Muamelât (DH.TMIK.M.): 11/52; 210/28; 75/49; 39/64.
• Hariciye Nezareti Siyasi Kısım (HR.SYS.): 54/4.
• Yıldız Sadaret Hususi (Y.A.HUS.) 329/57.
• Yıldız Sadaret Resmi Maruzat (Y.A.RES.): 22/6; 85/47.
• Yıldız Mütenevvi Maruzat (Y.MTV.): 121/81; 121/88; 259/28.
• Yıldız Perakende Askeri Maruzat (Y.PRK.ASK.): 104/75; 104/76; 107/22; 110/50; 132/46; 133/ 9; 164/33.
• Yıldız Perakende Maliye Nezareti (Y.PRK.ML.): 15/82.
• Yıldız Perakende Yaveran ve Maiyyet-i Seniyye Erkan-ı Harbiye Dairesi (Y.PRK.MYD.): 16/46; 16/49.
• Yıldız Perakende Evrak-ı Umumi (Y.PRK.UM.): 32/34.
• Yıldız Perakende Zabtiye Nezareti Maruzatı (Y.PRK.ZB.): 16/60.
• Araştırma Eserleri
• Acar, A. (2013). Süveydiye Ermenileri ve Musa Dağı Olayı. [Yüksek Lisans Tezi, Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü]. Tokat.
• Bazantay, P. (1935). La penetration de l'enseignement dans le sandjak autonome d'Alexandrette, Imprimerie Catholique. Beyrouth. (Tespitler kitabın ekinde yer alan haritadan yapılmıştır).
• Geçer, A. (2014). “Hatay Ermeni Olaylarında Fransa’nın Rolüne Dair Birkaç Belge”. TÜBAR, XXXV, 151-164.
• Geçer, A. (2013). Berlin Antlaşması’ndan (1878) Tehcir Kanunu’na (1915) Hatay’da Ermeniler ve Ermeni Olayları. [Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü]. Kayseri.
• Günay, N. (2007). “Kıbrıs’ın İngiliz İdaresine Bırakılması ve Bunun Anadolu’da Çıkan Ermeni Olaylarına Etkisi”. Gazi Akademik Bakış, 1 (1), 115-126.
• Haleb Vilayet Salnamesi, 1308; 1326.
• Özcan, A. ve Deveci Bozkuş, Y. (2017). “İngiliz İdaresi Döneminde Kıbrıs’ta Ermeni Faaliyetlerinin İlk Yıllarına Bir Bakış”. Uluslararası Akdeniz Karpaz Sempozyumu Bildirileri I, İstanbul, 1163-1170.
• Özcan, T. (2017). “İngiliz İdaresindeki Kıbrıs’ın Ermeni İsyanlarındaki Rolü (1878-1908)”, KSÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14 (1), 77-101.
• Uğuz, S. (2016). “Emperyalizm Çağında Akdeniz’den Hindistan’a Alternatif Yol Teşebbüsleri: Süveydiye (Samandağ)- Fırat Nehri-Basra Körfezi Hattı”. Hatay Tarihi ve Kültürü Üzerine Araştırmalar; Dr. Mehmet Tekin Armağanı. Bülent Arı ve Sacit Uğuz (Ed), Hatay: Mustafa Kemal Üniversitesi Yayınları, 108-125.
• Ulutaş, S. (2012). “Çukurova Bölgesi Ermeni Olaylarında Kıbrıs’ın Rolü”. 3. Uluslararası Kıbrıs Sempozyumu Bildirileri, Mersin, 1-12.
• Ürkmez, N. (2016). Doğu Akdeniz’de Bir Liman Kenti: İskenderun (1914-1919), Ankara.
• Ürkmez, N. (2013). “Ermenilerin Kontrol Noktası: İskenderun Limanı”. Turkish Studies, 8 (5), 901-917.
• Weulersse, J. (1934). “Antioche: Essai de Géographie Urbaine”, Bulletind'étudesorientales. T. 4.
• Yıldırım, N. (2019). “Eski Doğu Akdeniz’de Bir Kralî Liman: Al-Mina”. Archivum Anatolicum (ArAn), 13 (2), 185-201.