Trade Routes of the Siberian Khanate: Origins and Routes

Yıl 2025, Sayı: 21, 217 - 229

Yusuf Akbaba , Yunus Arifoğlu

Öz

This study aims to identify and analyze the trade routes passing through the territory of the Siberian Khanate, contributing to the understanding of its socio-economic structure and trade relations. It examines the history and evolution of trade routes in Western Siberia in detail, focusing on the Northern trade routes from the 10th and 11th centuries. This analysis is conducted through the examination of travelers' writings and archaeological findings. The study also discusses the effects of Mongolian campaigns and political disturbances on trade, the revival of trade during the Golden Horde period, and the privileges of merchants. From the mid-14th century onwards, the importance of these routes increased due to various political, social, and economic factors. The Siberian Khanate inherited the trade policies and routes of the previous period, and with its establishment, the trade routes became even more valuable, making Siberia the center of Turk-Tatar cities. To reach this conclusion, sources, chronicles, and archaeological findings of the period were examined, identifying three main routes passing through Western Siberia during the Siberian Khanate.

Anahtar Kelimeler

Kazan Road, Chulym, Yavlu Tura, Western Siberia, Tagil

Destekleyen Kurum

Bu çalışma Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi tarafından SBA-2023-2698 no’lu proje kapsamında desteklenmiştir.

Proje Numarası

SBA-2023-2698

Sibir Hanlığı’nın Ticaret Yolları Kökenler ve Rotalar

Öz

Bu çalışma, Sibir Hanlığı topraklarından geçen ticaret yollarını belirlemeyi, Sibir Hanlığı'nın sosyo-ekonomik yapısına dair çalışmalara katkı sağlamak ve ticari ilişkilerini anlamayı kolaylaştırmayı hedeflemektedir. Sibir Hanlığı topraklarından geçen ticaret yollarının geçmişini ve evrimini detaylı bir şekilde ele almaktadır. Çalışmada, bu yolların gelişim sürecini ortaya koymak adına 10. ve 11. yüzyıllardan itibaren Kuzey İpek Yolu’ndaki ticaret rotaları, seyyahların yazdıkları eserler ve arkeolojik bulgular incelenmiştir. Yine bu minvalde Moğol dönemi akınları ve siyasi karışıklıkların ticaret üzerindeki etkileri ele alınmıştır. Altın Orda döneminde ticaretin canlanması, tüccarların ayrıcalıkları ve ticaret yollarının gelişimi de bu açıdan değerlendirilmiştir. 14. yüzyılın ortalarından itibaren, bilhassa Batı Sibirya'dan geçen yolların öneminin, çeşitli siyasi, toplumsal ve ekonomik faktörlerle arttığı, önceki dönemin ticaret politikaları ile yollarının Sibir Hanlığı'na miras kaldığı ve hanlığın kuruluşuyla birlikte ticaret yollarının daha da değer kazandığı sonucuna varılmıştır. Bunların haricinde Batı Sibirya'da, ticaret yolları üzerinde Türk-Tatar şehirlerinin geliştiği görülmüştür. Bu sonuca ulaşmak için döneme ait kaynaklar, kronikler ve arkeolojik bulgular detaylı bir şekilde incelenmiş ve Sibir Hanlığı döneminde Batı Sibirya topraklarından geçen üç ana güzergâh olduğu tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kazan Yolu, Çulım, Yavlu Tura, Batı Sibirya, Tagil

Destekleyen Kurum

Bu çalışma Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi tarafından SBA-2023-2698 no’lu proje kapsamında desteklenmiştir.

Proje Numarası

SBA-2023-2698

Kaynakça

• Acar, S. (2016). “Sibir Hanlığı”. Hayrunnisa Alan ve İlyas Kemaloğlu (Ed), Avrasya’nın Sekiz Asrı Çengizoğulları. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 388-406.
• Acar, S. (2021). “Altın Orda’nın Mirasçıları: Türk-Tatar Hanlıkları”. Ahmet Kanlıdere ve İlyas Kemaloğlu (Ed), Ötüken’den Kırım’a Türk Dünyası Kültür Tarihi. İstanbul 2021, 310-317.
• Ahmed b. Ebi Yakub b. Ca’fer b. Veheb el-Yakubî. (1992). Tarihu’l-Yakubî. Beyrut: Dâru Sadır.
• Ahmedov, B. A. (1965). Gosudarstvo Koçevıh Uzbekov. Moskva: Nauka.
• Bahruşin, S. V. (1955). Nauçnıe Trudı III, Moskva: İzdatelstvo Akademii Nauk SSSR.
• Belavin, A. M. ve Krılasova N. B. (2017). “Novıe Materialı Raskopok Rojdestvenskogo Kompleksa V Permskogo Kraya”. Arheologiya Yevraziyskih Stepey, 1, 30-38.
• Belavin, A. M. ve Krılasova, N. B. (2009). “Osnovnıe İtogi İzuçeniya Rojdestvenskogo Arheologiçeskogo Kompleksa (Gorod Afikula) v Permskom Krae”. Nauçnıy Tatarstan, 2, 6-20.
• Beliç, İ. V. (2007). “K Etimologii Semantike i İstorii Proishojdeniya Srednevekovogo İmeni g. Tyumeni”, Vestnik Arheologii Antropologii i Etnografii, 7, 143-157.
• Berber, O. (2018). “13. Yüzyılda Moğolların Diplomasi Anlayışı Üzerine Bazı Notlar”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19/2, 83-102.
• Curtin, P. D. (2008). Kültürlerarası Ticaret (Çev.: Şaban Bıyıklı). İstanbul: Küre Yayınları.
• Çeliklibilek, A. (2023). “Çingiz-Namelerin Ortaya Çıkışı ve Türk Moğol Tarihi Açısından Önemi”. Kürşat Yıldırım (Ed.), Tarihte Türkler ve Moğollar.
• Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed Makdisî. (1992). Ahsenu’t-Tekâsîm fi Marifeti’l-Ekâlim (Haz.: Fuat Sezgin), Frankfurt: Tarihu’l-Ulumu’l-Arabiye. İstanbul: Bilgeoğuz Yayınları.
• Ebu Abdullah Muhammed İbn Battûta Tancî. (2000). İbn Battûta Seyahatnamesi I. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Ebu’l Gazi Bahadır Han (2020). Şecere-i Türk Türk’ün Soy Ağacı (Çev.: Arif Acaloğlu). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Egorov, V. L. (2022). Altın Orda’nın Tarihî Coğrafyası (XIII-XIV. Asırlar) (Çev.: Alihan Büyükçolak), İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Genceli Kiragos. (2018). Moğol İstilası (1220-1265), İstanbul: Post Yayınları
• Golden, P. B. (2011). “Sibir” (Çev.: Serkan Acar). Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 11/1, 181-184.
• Gökçe, M. ve Tombuloğlu, T. (2018). “Kuzey İpek Yolu’nda Bir Hazar Başkenti: İtil”, Necmi Uyanık, Şafak Ünüvar, Tugay Arat ve Ceyhun Kılınç (Ed), II. International Congress on Cultural Heritage and Tourism, Konya: Eğitim Yayınevi 74-85.
• Hadi Atlasi. (1911). Sibir Tarihi. Kazan: Elektro-Tipografiya Umid
• Heyd, W. (1975). Yakın-Doğu Ticaret Tarihi (Çev.: Enver Ziya Karal). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b55002481n/f11.item.zoom (31. 05. 2024).
• Huzin, F. Ş. (1999) “K Voprosu o Vozniknonii Kazani Kak Adnogo iz Tsentrov Mejdunarodnoy Torgovli na Sredney Volge (Konets X-Naçalo XIII. vv.)”. Slavyane Finno-Ugrı Skandinavı Voljskie Bulgarı, Sankt-Peterburg: Vesti, 254-263.
• İbn Arabşah. (2012), Acâibu’l Makdûr (Çev.: Ahsen Batur). İstanbul: Selenge Yayınları.
• İbn Fadlan. (2015). İbn Fadlan Seyahatnamesi (Çev.: Razaman Şeşen). İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• İbn Havkal. (2014). 10. Asırda İslam Coğrafyası (Çev.: Ramazan Şeşen), İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• İbn Hurdazbih. (2008). Yollar ve Ülkeler Kitabı. İstanbul, Kitabevi Yayınları.
• İofa, L. E. (1951). Goroda Urala. Moskva: Gosudarstvennoe İzdatelstvo Geografiçeskoy Literaturı.
• İshakov, D. (2006). Vvedenie v İstoriyu Sibirskogo Hanstva.Kazan: , İnstitut İstorii im. Ş. Mercani.
• Kalan, E. (2012). Ulus Cuçi (Zolotaya Orda) i Stranı Vostoka Torgovo-Ekonomiçeskie Vzaimootnoşeniya vo Vtoroy Polovine XIII-XIV vv. Kazan: İnstitut İstorii im. Ş. Mercani.
• Kalan, E. (2014). “XIII-XIV. Yüzyıllarda Kuzey İpek Yolu ve Altın Orda Hanları’nın Ticaret Politikaları”. Avrasya Etüdleri, 45/1, 43-62.
• Karakulak, M. (2019). “Haydut ve Devlet: Yermak’ın Batı Sibirya Seferi”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, 27, 273-296.
• Kemaloğlu, İ. (2019). “Sibir Hanlığı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 505-506.
• Kızlasov, İ. (2007). “Velikiy Sibirskiy Put v Sudbe Rossii”, Srednevekovaya Arhologiya Yevraziyskih Stepey, Kazan: İnstitut İstorii AN RT.
• Koç, D. (2018) “İtil Bulgarları”. Osman Karatay ve Serkan Acar (Ed), Doğu Avrupa Türk Tarihi. İstanbul: Kitabevi, 295-333.
• Koç, D. (2021). İdil Bulgarları, İstanbul: Selenge Yayınları.
• Kostyukov, V. (2009). “Ulus Şibana”. İstoriya Tatar s Drevneyşih Vremen v Semi Tomah III. Kazan: İzdatelstvo RuhiL.
• Kramer, J. H. (1934). İslam Medeniyeti Tarihinde Coğrafya ve Ticaret (Çev.: Ömer Rıza). İstanbul: Asarı İlmiye Kütüphanesi Neşriyatı.
• Kudame b. Cafer. (1986). Kitabu’l-Haraç ve Sinaatu’l Kitâbe (Haz.: Fuat Sezgin). Frankfurt: Arabisch-Islamischen Wissenschaften.
• Laurence, R. (2010). “Roma Dönemi İtalya’sında Kara Taşımacılığı: Malîyetler, Pratikler ve Ekonomi”. Helen Parkins ve Christopher Smith (Ed), Ticaret, Tüccarlar ve Antik Kent (Çev.: Ömür Harmanşah). İstanbul: Homer Kitabevi, s. 120-135.
• Levaşeva, V. P. (1950). “O Gorodişah Sibirskogo Yurta”. Sovyetskaya Arheologiya, XIII, 341-350.
• Maslyujenko, D. N. ve Ryabinina, Ye. A. (2017). “Torgovıe Voennıe i Diplomatiçeskie Dorogi Tyumenskogo i Sibirskogo Hanstva: Zapadnoe Napravlenie”. Mejdu Vostokom i Zapadom: Dvijenie Kultur, Tehnologiy i İmperiy. Vladivostok: Dalnauka, 195-198.
• Maslyujenko, D. N. ve Samigulov G. (2016). “Zemli Priuralya v Sostave Tyumenskogo i Sibirskogo Hanstv”. İstoriya Tatar Zapadnogo Priuralya T. 1. Kazan: İnstitut İstorii im. Ş. Mercani, 250-263.
• Matveyev, A. V. ve Tataurov, S. F. (2010). “Karta Sibirskogo Hanstva: Politiçeskoe, Ekonomiçeskoe i Etniçeskoe Napolnenie”. Srednevekovıe Tyurko-Tatarskie Gasudarstva, 2, 57-64.
• Matveyev, A. V. ve Tataurov, S. F. (2011). “Puti Soobşeniya Sibirskih Hanstv”. Vestnik Omskogo Universiteta, 3, 95-101.
• Matveyeva, N. P. (2018). “Stoliçnıe Tsentrı”, Tyumenskoe i Sibirskoe Hanstva, Kazan: İzdatelstvo Kazanskogo Federalnogo Universiteta, 172-176.
• Mesud b. Osman Kuhistanî. (1969). “Ta’rih-i Abu-l Hayr-Hani”. S. K. İbragimov, N. N. Mingulov, K. A. Pişulina, V. P. Yudin (Ed), Materialı po İstorii Kazahskih Hanstv XV-XVIII Vekov İzvleçecniya iz Persidskih i Tyurkskih Soçineniy. Alma-Ata: Nauka Kazahskoy SSR.
• Miller, G. F. (1937). İstoriya Sibiri I. Moskva-Leningrad: İzdatelstvo Akademii Nauk.
• Miquel, A. (2003). Arap Coğrafyacılarının Gözünden 1000 Yılında İslam Dünyası ve Yabancı Diyarlar (Çev.: Ali Berktay). İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Monahan, E. (2016). The Merchants of Siberia. Ithaca: Cornell University Press.
• Mortan, K. ve Küçükerman Ö. (2010). Çarşı, Pazar, Ticaret ve Kapalı Çarşı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Nebolsin, P. İ. (1846). Pokorenie Sibiri, Sankt Peterburg: İzdatelstvo Glazunovai Komp.
• Ötemiş Hacı. (2018). Çengiz-Nâme (Haz.: İlyas Kemaloğlu). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Özcan, A. T. (2021). Hazar Kağanlığı ve Etrafındaki Dünya, İstanbul: Kronik Kitap.
• Özcan, A. T. (2022). Moğol-Rus İlişkileri (1223-1341), İstanbul: Ötüken Neşriyat
• Özkan, M. (2019). “Sibir Hanlığı Tarihine Dair Bir Kaynak İncelemesi: Yesipov Kroniği”, Mehmet Alpargu, Fatih Ünal, Murat Özkan, Mesut Karakulak (Ed), Genel Türk Tarihi Kaynakları Ordu Çalıştayı Bildirileri. Ordu: Kütür Yayınları, 197-209.
• Paterson, J. (2010). “Roma Dünyasında Ticaret ve Tüccarlar: Ölçek, Yapı ve Örgütlenme”, Helen Parkins ve Christopher Smith (Ed), Ticaret, Tüccarlar ve Antik Kent (Çev.: Ömür Harmanşah). İstanbul: Homer Kitabevi, 36-151.
• Plano Carpinili Johannes. (2022). Tatarlar Olarak Andığımız Moğolların Tarihi Bir Papalık Elçisinin Seyahat ve Gözlemleri 1245-1247 (Çev. Altay Tayfun Özcan). İstanbul: Kronik Kitap.
• Polnoe Sobranie Russkih Letopisey T. 12. (1901). Tipografiya İ. N. Skorohodova, Sankt Peterburg.
• Poluboyarinova, M. (2006). “Put iz Bulgara v Kiev Torgovıe Svyazi s Kievskoy Rusyu i Drevnerusskimi Knyjestvami”. İstoriya Tatar s Drevneyşih Vremen v Semi Tomah II, Kazan: İzdatelstvo RuhİL, 316-326.
• Raşid-ad-din. (1952). Sbornik Letopisey. T. 1, Kn. 1, Moskva-Leningrad: İzdatelstvo Akademii Nauk SSSR.
• Remezov, S. U. (1701). Çertejnaya Kniga Sibiri, Tobolsk.
• Reva, R. Yu. “O Nahodkah Monet İbrahima v Tyumenskoy Oblasti”, İstoriya Ekonomika i Kultura Srednevekovıh Tyurko-Tatarskih Gosudarstv Zapadnoy Sibiri. Kurgan: İzdatelstvo Kurganskogo Gosudarstvennogo Universiteta, 33-39.
• Safargaliyev, M. G. (1960). Raspad Zolotoy Ordı. Saransk: Mordovskoe Knijnoe İzdatelstvo.
• Selen, H. S. (1938). Ticaret Tarihi, İstanbul: Devlet Basımevi.
• Sever, Z. (2019). “Semen Ulyanoviç Remezov’un Sibirya Atlası (Çertejnaya Kniga Sibiri)”. Mehmet Alpargu, Fatih Ünal, Murat Özkan, Mesut Karakulak (Ed), Genel Türk Tarihi Kaynakları Ordu Çalıştayı Bildirileri. Ordu: Kütür Yayınları, 283-293.
• Sever, Z. (2021). “Sibirya’da Ruslar: Rus İşgalinin Katalizörü olarak Stroganov Ailesi”. Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 8 (1), 91-109.
• Sever, Z. (2024). Stroganov Ailesi ve Sibirya’da Rus Hâkimiyeti. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Sever, Z. (2022). “Sibirya’ya Örülen Ağlar: Sibirya Demiryollarının Kuruluşu”. Uğur Akbulut, Mehmet Akif Gözitok, Samet Baytar ve Anıl Yasin Oğuz (Ed), I. Uluslararası Sosyal Bilimler Sempozyumu (Yol) Bildiriler Kitabı. Erzurum: ETÜ Yayınevi, 896-904.
• Sibir Hanlığı Kronikleri I Yesipov Kroniği (Çev.: Fatih Ünal., Murat Özkan, Mesut Karakulak, Zafer Sever ve Harun Arslantürk). (2020). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Sibir Hanlığı Kronikleri II Stroganov Kroniği (Çev.: Fatih Ünal., Murat Özkan, Mesut Karakulak, Zafer Sever ve Harun Arslantürk). (2020). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Sibir Hanlığı Kronikleri III Remezov Kroniği (Çev.: Fatih Ünal., Murat Özkan, Mesut Karakulak, Zafer Sever ve Harun Arslantürk). (2020). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Sibirskiya Letopisi. (1907). Sankt Peterburg: Tipografiya İ. N. Skorohodova.
• Sobolev, V. İ. (2008). Etnografo-Arheologiçeskie Kompleksı T. 10 İstoriya Sibirskih Hanstv (Po Arheologiçeskim Materialam). Novosibirsk: Nauka.
• Şeşen, R. (2021). İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Ankar: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Şihabeddin b. Fazlullah El-Ömerî (2014). Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım (Çev.: Ahsen Batur). İstanbul: Selenge Yayınları
• Tataurov, S. F. (2017). “Arheologiçeskie Pamyatniki Sibirskih Hanstv Poisk Markerov, Gosudarstvennosti”. Zolotoordinskoe Obozrenie, 5 (2), 352-362.
• Tevârih-i Güzîde-Nusret-Nâme (Haz.: Harun Kaya). (2022). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Tomilov, N. A. (2013). Batı Sibirya Türkleri (Çev. Ahsen Batur). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Topsakal, İ. (2017). Sibirya Tarihi Başlangıçtan 1917’ye Kadar, İstanbul: Ötüken Neşriyat
• Trepavlov, V. V. (1993). Gosudarstvennıy Stroy Mongolskoy İmperii XIII v. Moskva: Nauka.
• Uhlig, H. (2000). İpek Yolu (Çev.: Alev Kırım). İstanbul: Okyanus Yayınları.
• Ustyujskiy Letopisnıy Svod (Arhangelogorodskii Letopisets) (Red. Ksenia Serbina). (1950). Moskva-Leningrad: İzdatelstvo Akademii Nauk SSSR.
• Ünal, F. (2008). “Geçmişten Günümüze As-Tarhan (Astrahan/Hacı Tarhan)”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 38, 227-252.
• Vorotıntsev, L. V. (2019). “Severnıy Transkontinentalnıy Torgovıy Put v Monholskuyu Epohu(XIII-XV vv.)”. Vestnik Tomskogo Gosudarstvennogo Universiteta. İstoriya, 62 (s. 19-26.
• Vorotıntsev, L. V. (2020). “Russkie Zemli v Sisteme Torgovıh Kommunikatsiy Tatarskogo Mira”, Oazisı Şyolkovogo Puti: İstoriçeskie İstoki İntegratsionnıh Protsessov c Yevrazii, Moskva-Kazan: İnstitut İstorii İm. Ş. Mercani, 117-142.
• Wilhelm von Rubruk, Moğolların Büyük Hanı’na Seyahat 13. Yüzyılda İstanbul’dan Karakurum’a Yolculuk (Çev.: Ergin Ayan). İstanbul: Kronik Kitap.
• Zarakol, A. (2022). Before the West The Rise and Fall of Eastern World Orders. Cambridge: Cambridge University Press.
• Zıkov, A. P., Kosintsev P. A. ve Trepavlov, V. V. (2017). Gorod Sibir-Gorodişe İsker. Moskva: Nauka.