Osmanlı Devleti'nin Ermeni Sevk ve İskânı Sırasında Uğraştığı Bazı Meseleler

Yıl 2021, Cilt: 1 Sayı: 2, 49 - 90, 29.06.2021

Vedat Tüfekçi

Öz

Ermeni sorunu, Osmanlı Devleti’nde görülen diğer milliyetçilik hareketlerinden farklı olarak ilk defa ortaya çıktığı Berlin Antlaşması’ndan sonra kanlı çarpışmalara ve büyük bir göçe sebep oldu. İttihat ve Terakki yönetimi 1908’de Meşrutiyet’in ilanıyla kısmen, 1913’de Babıâli Baskını ile tamamen yönetimi ele geçirdi. İttihat ve Terakki yönetiminin uygulamaları, Ermeni sorununu İngiltere, Rusya ve I. Dünya Savaşı sonrası Amerika’nın müdahalesiyle uluslararası bir sorun haline getirdi. Fransızlar ise Güneydoğu Anadolu ve Çukurova bölgesini işgali sonrası Ermeniler ile birlikte Osmanlı Devleti’ne karşı mücadele etti. Özellikle İngiltere ve Fransa’nın Ermenilere destek vermesi Osmanlı Ermenilerine büyük zarar verdi ve Anadolu Ermenileri yüzyıllardır yaşadıkları topraklardan ayrılmak zorunda kaldı. Osmanlı Devleti’nin parçalanmasını istemeyen İngiltere, Rusya ve Fransa gibi büyük devletler, önce İtalya ve sonra Almanya’nın siyasi birliğini tamamlayıp sömürgecilik yarışına girmesi sonucu doğu politikasını değiştirdi. Bu tarihten sonra büyük devletler Osmanlı’yı paylaşmak için kendi aralarında değişik antlaşmalar yaptı. Bu çalışmanın amacı özetle Osmanlı Devleti ile Ermeniler arasında 1915 sürecinde yaşananlara, arşiv belgeleri temel alınarak konuya ilgi duyanlara ve araştırma yapmak isteyenlere kaynak sunabilmektir.

Anahtar Kelimeler

Ermeniler, sevk ve iskân, Osmanlı Devleti, İngiltere, Fransa, Rusya

Some Issues of the Ottoman State During Armenian Deportation

Öz

The Armenian problem caused bloody collisions and great migration after the treaty of Berlin, where it appeared for the first time, unlike other nationalist movements in the Ottoman State. The Committee of Union and Progress administration took over the administration partly with the declaration of the Constitutional Monarchy in 1908 and completely with the Raid on the Sublime Porte in 1913. The practices of the Committee of Union and Progress administration made the Armenian problem an international problem with the intervention of Britain, Russia and America after the First World War. The French fought against the Ottoman Empire with the Armenians after the invasion of the South East Anatolia and Cilicia region. Especially the support of England and France to Armenians, caused great damage to the Ottoman Armenians and then Anatolian Armenians had to leave their lands that they had been living in for centuries. Great states such as Britain, Russia and France, who had not wanted the Ottoman State to disintegrate, changed their eastern policy after Germany and Italy completed their political union and entered the colonial race. The aim of this study is to provide resources for those who are interested in the subject and those who want to do research, based on the archive documents, what happened between the Ottoman Empire and the Armenians in the 1915 process.

Anahtar Kelimeler

Armenians, deportation, Ottoman State, Britain, France, Russia

Kaynakça

• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA) / Bâb-ı Âli Evrak Odası (BEO.) / Dâhiliye Kalem-i Mahsus (DH. KMS.).
• Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Asayiş Belgeleri (DH. EUM. AYŞ.).
• Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Belgeleri (DH. EUM.).
• Dâhiliye Nezareti Hapishaneler Müdüriyeti Evrakı (DH. MB. HPS.,)
• Dâhiliye Nezareti Siyasi Kısmı (DH. SYS.).
• Dâhiliye Nezareti Umur-ı Mahalliye ve Vilayat Müdürlüğü (DH. UMVM.)
• Dâhiliye Şifre Kalemi Evrakı, (DH. ŞFR.).
• Hariciye Nezareti Siyasî Kısım Evrakı (HR. SYS.).
• Hariciye Vekâleti Mütareke Evrakı (HR. MÜ.).
• Akçora, Ergünöz, Van ve Çevresinde Ermeni İsyanları (1897-1916), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul, 1994.
• Aydemir, Şevket Süreyya, Makedonya’dan Orta Asya’ya Enver Paşa, Cilt 1 (1860-1908), Remzi Kitabevi, İstanbul, 1995.
• Bayur, Yusuf Hikmet, Türk İnkılâp Tarihi 1614-1918 Genel Savaşı: Çanakkale Vuruşmaları ve Onların Tepki ve Sonuçları, Cilt 2, Kısım 2, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1991.
• Bektaş, Hamza, Ermeni Soykırım İddiaları ve Gerçekler, Uludağ Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları, Bursa, 2001.
• Chakmakjian, Hagop A., Armenian Christology and Evangelization of Islam, Leiden, 1965.
• Gürün, Kamuran, Ermeni Dosyası, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1985.
• İlter, Erdal, “Ermeni Meselesinin Doğuşunda ve Gelişmesinde İngiltere’nin Rolü”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı 6, 1995, s. 155-171.
• Keser, Ulvi, “Doğu Lejyonu (Legion D’orient) ve Güney Bölgesindeki Ermeni Faaliyetleri (1918-1922)”, Millî Mücadele’de Güney Bölgesi Sempozyumu Bildirileri, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 25-27 Aralık 2013, Ankara, 2015, s. 83-125.
• Kodaman, Bayram, “Ermeni Meselesinin Doğuş Sebepleri,” Yeni Çığ Dergisi, 1981, s. 3-8.
• Kuyucuklu, Nazif, “Tuna Suyolu ve Tuna Komisyonu”, İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Temmuz 1994, s. 51-60.
• Leon, Arpee, A History of Armenian Christianity, From the Beginning to Our Own Time, Princeton, New Jersey, 1946.
• Memiş, Ekrem, “Ermenilerin Kökeni ve Geçmişten Günümüze Türk-Ermeni İlişkileri”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. VII, S. 1, 2005, s. 1-11.
• Osmanlı Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), Haz.: Ahmet Altıntaş- Mehmet Canatar- Oğuz Çakıl- Recep Karacakaya- Ali Kaya- Bülent Kulüp, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osm. Arşiv Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1995.
• Serdar, Mehmet Tönehan, Bitlis’te Ermeniler ve Ermeni Mezalimi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yayınları, Van, 1996.
• Taran, Kemal, “Günümüzde Ülke Dışındaki Militan Şartlanmış Ermenilerin Türkiye'ye Yönelik İddia ve İsteklerinin Gerçekçiliği ve Geçerliliği Var mıdır?”, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu ile İlişkileri (08-12 Ekim 1984 Erzurum), Atatürk Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları, Ankara 1985, s. 179-200.
• Tosun, Ramazan, Ermeni Meselesi ve Kayseri’deki Ermeni Olayları, Tamga Yayıncılık, Ankara 2000.
• Tasvir-i Efkâr, 1 Kanun-u Evvel 1334; 28 Şubat 1335.