YEZİDİ VE ALEVİ ORTAK MİTOSLARI

Yıl 2010, Cilt: 16 Sayı: 61, 179 - 192, 01.04.2010

Ç Ceyhan Suvari

Öz

Alevilik ve Yezidilik pratikte birbirlerinden farklı iki din olarak bilinmektedir. Her iki inanç hakkında
pek çok araştırma yapılmış, tezler hazırlanmıştır. Söz konusu araştırmalar hem Alevilik hem de Yezidilik
hakkında farklı görüşler ortaya koymaktadır. Söz gelimi Yezidiler ile ilgili yapılan çalışmalarda Yezidilik,
Şeytana tapan cahil ve dinsiz insanların hurafelerden oluşturdukları bir sapkınlık, İslam dininden sapmış
rafizi bir mezhep, Zerdüştlüğün devamı olan bir din, kökeni Orta Asya’ya dayanan eski bir Türk inancı ve
değişik dinlerin birleşmesinden (uzlaşmasından) oluşan senkretik bir inanç olduğu şeklinde birbirlerini
yanlışlayan farklı bakış açılarıyla tanımlanmaktadır. Benzer şekilde Aleviler ile ilgili çalışmalarda
Alevilik, Orta Asya kökenli ve Şamanizm’in İslam ile uzlaşması, eski İran dinlerinin devamı, antik
Anadolu inançlarının devamı, İslam’ın bir mezhebi, İslam dışı bir inanç vs. şeklinde tanımlanmaktadır.
Ancak bu çalışmaların hiçbiri Yezidilik ve Alevilik gibi heterodoks inançların ortak paylaşımlarından
bahsetmemektedir. Tanımlamada yaşadıkları benzer kaosun yanı sıra, iki inanç karşılaştırıldığında
da teoride ve pratikte aralarında şaşırtıcı düzeyde benzerliklerin olduğu görülmektedir. Tarihsel arka
planlarına baktığımızda yine her iki inancın aslında aynı kaynaktan beslendiğini görmekteyiz. Söz konusu
ortak kaynak elbette tasavvuftur.
İslam’ın erken sayılabilecek yıllarından itibaren Ortadoğu ve İran üzerinden Anadolu ve
Balkanlar’a kadar geniş bir coğrafyaya yayılan sufi hareketler; şeyh, pir, derviş vb. denilen mistik
önderlerin öncülüğünde İslam’ın Arap olmayan halklar arasında yayılmasını sağlamış ama aynı
zamanda İslam’ın farklı inançlarla karşılaşmasından ve karışmasından dolayı pek çok farklı mezhebe
ayrılmasının da zeminini hazırlamıştır. Anadolu hem bir geçiş yolu hem de kaynak olarak bu sürece
katkı sunmuştur. Günümüzde dahi Anadolu, üzerinde birçok farklı inancı ve kültürü barındırmasıyla tarihsel misyonunu sürdürmektedir. Ancak görünüşte ayrıymış gibi duran bu kültürler özde ortak bir
paylaşımın sentezidir. Üstelik ileride Alevi ve Yezidi söylencelerinde de görüleceği gibi bu paylaşım/
benzerlik sadece maddi/şekli değil, aynı zamanda toplumsal hafızada da karşımıza çıkmaktadır.
Dolayısıyla bu coğrafyadaki hiçbir kültürel kimlik ve inanç birbirlerinden ayrık ve yabancı değil,
binlerce yıldır paylaşılan ve birlikte üretilen ortak bir kültürün sentezidir.

Anahtar Kelimeler

Alevilik, Yezidilik, tasavvuf, heretik, heterodoksi, ortodoksi

Sharing miths in Yezidism and Alevism

Öz

In practice, the sect of Alevism and the religion of Yezidism are known different from each
other. Lots of researches have been done about both beliefs and theses have been prepared about them.
Different views both on Alevism and Yezidism are put forward in those studies. For instance, in studies
done on Yezidis, the Yezidism is defined as different opposing perspectives such as a deviation formed
by the superstitions of illiterate, atheistic, satan-worshippers and a converted sect from Islam religion
and a continuation of Zarathostrianism, and an old Turkish belief originated from Central Asia and a
combination of various religions. Similarly, in studies done in connection with the Alevis, the Alevism is
defined as a belief of Central Asia origin and a compromise of Shamanism and Islam and a continuation
old Persian religions and a continuation of antique Anatolian beliefs and a sect of Islam and a non Islamic
belief etc. Yet none of these studies touch on the common points of heterodoxal beliefs like Yezidism
and Alevism. In addition to the existing chaos in the definition, when these two beliefs are compared,
both in theory and practice, surprising similarities are observed between each other. When looked at their
historical backgrounds, we see that both of them in fact are fed by the same source. Here the same source
mentioned is sufism for sure.
From the early years of Islam religion sufistic movements spreading in a wide geographical area from
Middle East and Iran to Anatolia and Balkans have been accepted among the non Arabic communities
in Islam through the leadership of mystical disciples called sheiks, masters and dervishes, on the other
hand these movements have laid a firm ground for a wide variety of sects in Islam religion since the
Islam religion has faced with the different beliefs and then combined with them. Anatolia has provided
contribution to this process both as a source and a gateway. Even today Anatolia housing many cultures
and beliefs has maintained its historical mission. Though these cultures look different in form, they create
a synthesis of a common share in content. Moreover, as will be seen later in the Alevi and Yezidi miths,
this sharing / similarity appears not only in materialistic and formal way but also in communal memory.
Consequently, in this geography none of these cultural identities and beliefs are discrete and unfamiliar
but a synthesis of a common culture formed and shared together.

Anahtar Kelimeler

Alevism, Yezidism, sufism, heretic, heterodoxy, orthodoxy

Kaynakça

• AKTAY, Yasin 1999 Türk Dininin Sosyolojik İmkânı, İletişim Yayınları, İstanbul.
• ATAY, Tayfun 1996 Batı’da Bir Nakşi Cemaati, İletişim Yayınları, İstanbul.
• ATAY, Tayfun 2004 Din Hayatın İçinden Çıkar, İletişim Yayınları, İstanbul.
• BRUINESSEN, Martin van 2004 Kürtlük, Türklük, Alevilik Etnik ve Dinsel Kimlik Mücadeleleri, (Çev. Hakan Yurdakul), İletişim Yayınları, İstanbul.
• ÇAMUROĞLU, Reha 1999 Tarih Heterodoksi ve Babailer, Om Yayınları, İstanbul.
• DEMİR, İbrahim 2002 “İki Söylence”, Folklor/Edebiyat Dergisi, Sayı 29, Ankara.
• ELIADE, Mircea 2001 Mitlerin Özellikleri, çev. Sema Rıfat, OM Yayınevi, İstanbul.
• GUEST, John S 2001 Yezidilerin Tarihi, (Çev. İbrahim Bingöl), Avesta Yayınevi, İstanbul.
• İŞOĞLU, M. İlker. 2005, Nusayrilerde İnanç Bağlamında Etnisite ve Toplumsal Cinsiyet İlişkileri, (Yüksek Lisans Tezi), H.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• LESCOT, Roger 2001 Yezidiler, (çev. Ayşe Meral), Aveste Yayınları, İstanbul,
• MURRAY, D.Christie 1989 A History of Hersy, Oxford Universty Pres, New York.
• OCAK, Ahmet Yaşar Babailer İsyanı, Dergah Yayınları, İstanbul.
• OCAK, Ahmet Yaşar 1983 Bektaşi Menakıbnamelerinde İslam Öncesi Motifleri, Enderun Kitabevi, İstanbul.
• OCAK, Ahmet Yaşar 1999a Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul.
• OCAK, Ahmet Yaşar 1999b Türk Sufiliğine Bakışlar, İletişimYayınları, İstanbul.
• OCAK, Ahmet Yaşar 1999c Türkler, Türkiye ve İslam, İletişim Yayınları, İstanbul.
• OCAK, Ahmet Yaşar l999 Kalenderiler, TTK, İstanbul.
• OKAN, Murat 2004 Türkiye’de Alevilik, İmge Kitabevi, Ankara.
• ÖZBUDUN, Sibel 2003 Kültür Hâlleri, Ütopya Yayınevi, Ankara.
• ÖZBUDUN, Sibel. 2004 Hermes’ten İdris’e Bir Dinsel Geleneğin Dönüşüm Dinamikleri, Ütopya Yayınevi, Ankara.
• SEMENOW, A.A. 1931 “Küçük Asya Yezidilerinin Şeytana Tapmaları”.(çev. Abdülkadir İnan), Darülfünun İlahiyat Fakültesi Mecmuası, Sayı 20, İstanbul.
• SEVER, Erol 1996 Yezidilik ve Yezidiliğin Kökeni, Berfin Yayınları, İstanbul.
• SUVARİ, Ç. Ceyhan 2002 Yezidilik Örneğinde Etnisite, Din ve Kimlik İlişkisi (Yüksek Lisans Tezi), H.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• WEBSTER’S ENCYCLOPEDIC UNABRIDGED DICTIONARY OF THE ENGILSH LANGUAGE 1996 Gramercy Books, Newyork.