İSTANBUL’DA HIDRELLEZ GELENEĞİNİN GEÇMİŞİ, BUGÜNÜ VE YARINI: AHIRKAPI ÖRNEĞİ

Yıl 2012, Cilt: 18 Sayı: 71, 201 - 235, 01.10.2012

Ferhat Arslan

Öz

Hıdırellez, yüz yıllardır Türkiye dahil Türk kültür coğrafyasında geniş kitlelerce kutlanan
takvime bağlı bayramlardan biridir. Tarihî ve dinî pek çok kökeni içerisinde barındıran
Hıdırellez’in UNESCO’nun ‘İnsanlığın Somut Olmayan Kültür Mirası Listesi’ne alınması
amacıyla 2010 yılında çalışmalar başlatılmıştır. Bu makalede Türk kültür coğrafyasında çok
eski çağlardan beri kutlanmakta olan bahar bayramı “Hıdırellez” gelenekleri İstanbul merkezli
olarak değerlendirilecektir.
Değerlendirmede öncelikle Hıdırellez’in tarihî ve dinî kökleri hakkında kısaca bilgi verilecek
daha sonra İstanbul’da yüz yıllardan beri Hıdırellez’in nasıl kutlandığı, bu bayram
etrafında ne gibi geleneklerin oluştuğu çeşitli kaynaklardan derlenen bilgilerle ele alınacaktır.
Daha sonra; günümüzde yapılmakta olan “Ahırkapı Hıdırellez Şenlikleri” tanıtılarak bu şenliklerin
eski İstanbul’da kutlanan Hıdırellez ile benzer ve farklı yanları ele alınacaktır. Son
olarak da “Ahırkapı Hıdırellez Şenlikleri”nin kent imajı, toplumsal yapı ve kültür ekonomisindeki
işlevi değerlendirilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Hıdırellez, Eski İstanbul Yaşayışı, Hıdırellez Kutlamaları, Ahırkapı Hıdırellez Şenlikleri

THE TRADITION OF HIDRELLEZ IN ISTANBUL, PAST, TODAY AND TOMORROW: THE AHIRKAPI MODEL

Öz

Hıdrellez (old-Turkish Celebration of Spring) was celebrated many centruies in Turkish
cultural geographical areas. It reserves many historical abd religious roots. In 2010 there
were some works had began about the Hıdrellez under the UNESCO’s program, “The List
of the Intangible Cultural Cultural Heritage of Humanity.” In this presentation, the Spring
Holiday of the Hıdrellez will be reviewed based on Istanbul-centric.
Firstly, it will be provided briefly the historical and religious roots of the Hıdrellez and
then it how was celebrated around Istanbul many centruies and finally we will look at different
sources for the traditions formed due to these celebrations. Seceondly, we will describe
the “Ahırkapı Hıdırellez Celebrations” that is currently going on each year and we compare
it with the old Istanbul Hıdırellez celebrations. Finally, we will discover the functions of the
“Ahırkapı Hıdırellez Celebrations” on the images of the city, structure of the society and
cultural economy.

Anahtar Kelimeler

Hıdırellez, Way of Living in old Istanbul, Hıdırellez Celebrations, Ahırkapı Hıdırellez Celebrations

Kaynakça

• “Ahırkapı Hıdırellez Şenlikleri”, İstanbul, Sayı: 53, 2005.
• Ahmed Haşim, Bize Göre; Gurebahane-i Laklakan; Frankfurt Seyahatnamesi, haz.: Mehmet Kaplan, Ankara, Milli Eğitim Bakanlığı, 1969.
• Aliye Muazzez, “İstanbul’da Hıdırellez Merasimi”, Halk Bilgisi Haberleri, Yıl: I, Sayı: 11, 1930.
• Alp, Münevver, “İstanbul’da Eski Hıdırellezler”, Türk Folklor Araştırmaları, C. 25, Sayı: 229,
• Alp, Münevver, “İstanbul’da Eskiler”, Türk Folklor Araştırmaları, C. 25, Haziran 1974, Yıl: 25, Sayı: 299.
• Alpman, Nazım, Başka Dünyanın İnsanları Çingeneler, İstanbul, Ozan Yayıncılık, 1997.
• Alus, Sermet Muhtar, “Ruz-u Hızır”, Türk Folklor Araştırmaları, C. I, Yıl: 2, Sayı: 23, 1951.
• Aras, Enver, “Türklerde Hıdırellez Geleneği”, Millî Folklor, Yaz 2002, Yıl: 14, C. 7, Sayı: 54.
• Bayat, Fuzuli, Türk Mitolojik Sistemi, 1. C., İstanbul, Ötüken Yayınları, 2007.
• Bayat, Fuzuli, Türk Mitolojik Sistemi, 2. C., İstanbul, Ötüken Yayınları, 2007.
• Bayat, Fuzuli, “Sosyo-Kültürel ve Sosyo-Ekonomik Bağlamda Yengi Kün (Nevruz): Mitolojik Olgudan Mitolojik Kurguya”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2008, 7 (1), s. 139-148,
• Boratav, Pertev Naili, 100 Soruda Türk Folkloru, 2. bs., İstanbul, 1984.
• Çay, Abdulhaluk, Hıdırellez Kültür-Bahar Bayramı, Ankara, 1990.
• Çelik, A. Çetin, “Edirne ve Çevresi Hıdırellez Geleneği”, Türk Halk Kültüründen Derlemeler, Hıdırellez Özel Sayısı, Ankara, Neyir Matbası, 1990.
• Cingöz, Meltem E. – Santur, Alparslan, “Türkiye’de Hıdırellez’de Uygulanan Bazı İnanç ve Âdetlerle İlgili Bir Atlas Denemesi”, Türk Halk Kültürü Araştırmaları 1993, Ankara, Fer- yal Matbaası, 1993.
• Cingöz, Meltem, “Hıdrellez” Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, 2. bs., Haz.: İlhan Tekeli... [ve öte.]., C. 4, İstanbul, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yayınları, 2003.
• Çelebi, İlyas, “Hızır”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklope disi, C. 17, İstanbul, Türkiye Diyanet Vakıf Yayınları, 1998.
• Çobanoğlu, Özkul, “Türk Kültür Tarihinde Su Kültü”, Türk Kültürü, Sayı: 361, 1993.
• Çobanoğlu, Özkul, Türk Halk Kültüründe Memoratlar ve Halk İnançları, Ankara, Akçağ Yayın- ları, 2003.
• Demir, Sema, “Karanlıktan Aydınlığa, Kıştan Bahara Geçiş: Hıdırellez”, Milli Folklor, Cilt: 9, Yıl: 17, Sayı: 65, 2005.
• Demirci, Kürşat, “Hârût ve Mârût”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklope disi, C. 16, İstanbul, Türkiye Diyanet Vakıf Yayınları, 1997.
• Ekici, Metin, “Bergama Yöresi Hıdırellez Geleneklerinde Toplum Ve Çevre Bilinci”, Türk Dün- yası İncelemeleri Dergisi, Cilt: V, Sayı: 1, İzmir, 2005.
• Emeksiz, Abdulkadir, İstanbul Mânileri, İstanbul, İstanbul Büyük Şehir Belediyesi Yayınları, 2007.
• Ergun, Pervin, Türk Kültüründe Ağaç Kültü, Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2004. Gökbilgin, M. Tayyip, “Çingeneler”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul, MEB Yayınları, 1977.
• Günay, Umay, “Ritüeller ve Hıdrellez”, Millî Folklor, S: 26, 1995.
• Güngör, Kemal, “Anadolu’da Hızır Geleneği ve Hıdrellez Törenlerine Dair Bir İnceleme”, Türk Et nografya Dergisi, Sayı: 1, 1956.
• Harman, Ömer Faruk, “İlyas”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 22, İstanbul, Türkiye Diyanet Vakfı Vakıf Yayınları, 2000.
• İmer, Ali, “Halkalı’da Hıdırellez”, Türk Folklor Araştırmaları, Yıl: 8, C. 4, Sayı: 96, 1957.
• İnan, Abdülkadir, Tarihte ve Bugün Şamanizm: Materyaller ve Araştırmalar, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1954.
• İzgi, Özkan, Hunlar, “Göktürkler ve Uygurlar’da Geleneksel Festival ve Eğlenceler” Tarih Der- gisi, 1977, Sayı: 31, s. 29-36.
• Kalafat, Yaşar, Türk Kültürlü Halklarda Hz. Hızır’dan Sultan Nevruz’a, Ankara, Berikan Yayı- nevi, 2011.
• Kaya, Muharrem, Mitolojiden Efsaneye Türk Mitolojisinin Türkiye’deki Efsanelerde İzleri, İstan- bul, Bağlam Yayınları, 2007.
• Kömürciyan, Eremya Çelebi, İstanbul Tarihi: XVII. Asırda İstanbul, çev.: Hrand D. Andreasyan, haz.: Kevork Pamukciyan, İstanbul, Eren Yayıncılık, 1988.
• Kuban, Doğan, “Ahırkapı”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C. 1, İstanbul, Kültür Bakan- lığı ve Tarih Vakfı Yayınları, 1993.
• Musahipzade Celâl, Eski İstanbul Yaşayışı, İstanbul, Türkiye Yayınevi, 1946, s. 89-90.
• Nureddin Tevfik, “Eski İstanbul”, Türk Yurdu, İstanbul, 1328 (1912), C. 2, Sayı: 16.
• Ocak, Ahmet Yaşar, İslam-Türk İnançlarında Hızır yahut Hızır-İlyas Kültü, İstanbul, Kabalcı Ya- yınevi, 2007.
• Ocak, Ahmet Yaşar, “Hıdrellez”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklope disi, C. 17, İstanbul, Tür- kiye Diyanet Vakıf Yayınları, 1998.
• Orta, Nedim, “Değirmen (Germiyan) Köyünde Hıdrellez”, Türk Folklor Araştırmaları, C. 6, Sayı: 130, 1960.
• Ögel, Bahaeddin, Türk Kültürünün Gelişme Çağları, Ankara, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1971.
• Ökse, A. Tuba, “Eski Önasya’dan Günümüze Yeni Yıl Bayramları, Bereket ve Yağmur Yağdırma Törenleri”, Bilig, Kış / 2006, Sayı 36, s. 47-68.
• Özarslan, Metin, “Erzurum’da Hıdrellez İle İlgili İnanç Ve Uygulamalar”, Türkbilig, 2000/1, Ni- san, 2000.
• Özkan, İsa, “Türk Boylarının Edebiyat ve Folklorlarında Nevruz Bayramı”, Bilge Yenigün, Ata- türk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara 1995, Sayı: 4, s. 5-7.
• Roux, Jean-Paul, Türklerin ve Moğolların Eski Dini, çev.: Aykut Kazancıgil, İstanbul, İşaret Ya- yınları, 1994.
• Sadri Sema, “Hıdırellez (Hızr-İlyas)” Eski İstanbul’dan Hatıralar, 2. bs., İstanbul, İletişim Ya- yınları, 1991.
• Şeşen, Ramazan, İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Ankara, TTK Yayınları, 2001.
• Tan, Nail, “Türkiye’de Evlenemeyen Kızların Kısmetlerini Açma Pratikleri”, Türk Folkloru Araş- tırmaları Yıllığı Belleten 1974, Ankara, 1975.
• Taner, Nuri “Yalova ve Çevresinde Hıdırellez ile İlgili İnanmalar”, Türk Folkloru, C. 6, Sayı: 62, 1984.
• Teres, Ersin, Dīvānu Lügat-it-Türk ve Budist Uygur Metinlerinin Sözvarlığı Bakımından Kar- şılaştırılması, Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Zühal Kargı Ölmez, İstanbul, 2006, 803 s.
• Tietze, Andreas, Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati, Cilt II, F-J, ien, 2009.
• Ülkütaşır, M. Şakir, “Hıdırellez Hakkında Bir Araştırma”, Türk Folkloru Araştırmaları Yıllığı 1975, Ankara, Ankara Üniversitesi Basımevi, 1976.
• Yücel, Ayşe, “Türk Dünyasında Hıdırellez Kutlamaları ve İşlevleri”, Millî Folklor, Sayı: 54, Elektronik Kaynaklar
• http://www.ahirkapi.com/index-1.php (18.11.2011).
• http://www.hidrellez.org/ (15.11.2011)
• http://www.hidrellez.org/tarihce03.asp (14.11.2011).
• http://www.hidrellez.org/img/HIDRELLEZ_2009.ppt (15.11.2011).
• http://www.hidrellez.org/resim_galerisi.asp (15.11.2011).
• http://yildirim.erdemli.net/5-mayis-2011-ahirkapi-hidirellez-senligi_6729.html (16.11.2011).
• http://www.nisanyansozluk.com/?k=Hırellez