Sovyet Rusya ve İtalya Gezilerinin Türk Siyasal Yaşamına Etkisi (1930-1932)

Yıl 2013, Cilt: 19 Sayı: 73, 105 - 130, 01.04.2013

Funda Selçuk Şirin

Öz

1930 ve 1932 yıllarında Sovyet Rusya ve İtalya’ya yapılan geziler ekonomik ve
kültürel olduğu kadar siyasal alanda da etkili oldu. Her iki devlet de Dünya ekonomik krizinin
neden olduğu zorlu ekonomik koşullara devletçi politikalar takip ederek daha rahat
direnebildiler. Bu başarı, krizden etkilenen Türkiye’nin ve Türk aydının da dikkatin çekti.
Türkiye, 1930 yılına Dünya ekonomik krizinin etkisi altında girdi. Serbest Cumhuriyet Fırkası
denemesi ve Menemen Olayı da iktidara bir yönüyle halkın arzu edilen düzeyde rejimi
benimsemediği ve inşa edilemediğini gösterdi. Bu bakımdan 1930’lu yıllar iktidarın sistemi
ekonomik, siyasal kültürel ve sosyal bakımdan inşa ettiği bir dönem oldu. Yeniden yoğun bir
inşaya ihtiyaç duyan iktidar, genç Cumhuriyet için başarılı örnekler bulmak istedi. Sovyet
Rusya ve İtalya ise hem ekonomik hem de siyasal bakımdan özellikle ulus devlet inşasındaki
başarıları noktasında Türkiye için ideal iki örnek olarak ön plana çıkarılmaktaydı.
Geziler hem ulus devlet inşasında genç Cumhuriyet için en iyi örneği bulmak noktasında hem de halkın faklı rejimlere ve ülkelere dair bilgi kaynağı olması bakımından önemli
bir yere sahipti.
Başka dünyayı merak etme ve başkalarıyla merak edilen bu dünyayı paylaşma hissiyle
kaleme alınan gezi yazıları, özellikle sosyo-ekonomik, sosyo-kültürel ve düşünce tarihi
yazımında kullanılması gereken son derece önemli metinlerdir.
Bu yazımızda Sovyet Rusya ve İtalya’ya 1930-1932 aralığında yapılan gezilerin
ulus devlet inşasında siyasal ve kültürel düşüncenin oluşmasındaki etkisi irdelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Sovyet Rusya, İtalya, Komünizm, Faşizm, Kemalizm, ulus devlet

The Impact of Soviet Russia and Italy Trips Upon The Turkish Political Life (1930-1932)

Öz

The trips to Soviet Russia and Italy between the years 1930 and 1932 were influential
on economical and cultural fields as well as on political field. Both of those states could resist
the tough economical conditions created by the global economic crisis carrying out statist
policies. This success also attracted crisis-torn Turkey and Turkish intelligentsia. Turkey welcomed
the year 1930 under the influence of global economic crisis. Free Republican Party attempt
and events in Menemen proved that the regime had not been constructed well and had
not been adopted sufficiently by the mass of people. In this respect, 1930s in Turkey were the
years of economical, political, cultural and social construction of the system. Government,
in the need of intensive re-construction, sought successful models for the young Republic.
Soviet Russia and Italy were two outstanding models for Turkey in terms of their success in
both economics and politics, and especially in nation-state construction.
Those trips had an important place in both discovering the best model for the young
republic in the construction of nation state and being the source of information for the public
about different regimes and countries.
Travel books, which are created as a result of interest in another world, are written out
to tell about the visited places; and these books are very important texts in historiography,
especially in composing the socio-economical and socio-cultural history of thought.
In this article the trips to Soviet Russia and Italy between the years 1930 and 1932,
analyze impressions to the development of political and cultural thought born within the
period of transition in the construction of nation state.

Anahtar Kelimeler

Soviet Russia, Italy, Communism, Fascism, Kemalizm, nation-state.

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi
• (BCA) Fon Kodu: 30.10.0.0., Kutu No: 237, Dosya Gömleği: 600, Sıra No: 2, Dosya Numarası: 431, (14.06.1932)
• (BCA), Fon Kodu: 30.10.0.0., Kutu No: 248, Dosya Gömleği: 667, Sıra No: 8, Dosya Numarası: 431, (8.05.1932)
• (BCA), Fon Kodu: 30.10.0.0., Kutu No: 12, Dosya Gömleği: 73, Sıra No: 2, Dosya Numarası: 11, (18.02.1932)
• BCA, Fon Kodu: 30.10.0.0., Kutu No: 13, Dosya Gömleği: 74, Sıra No: 5, Dosya Numarası: 11, (06.06.1932)
• BCA, Fon Kodu: 30.10.0.0., Kutu No: 13, Dosya Gömleği: 74, Sıra No: 8, Dosya Numarası: 11, (13.06.1932)
• BCA, Fon Kodu: 30.10.0.0., Kutu No: 237, Dosya Gömleği: 598, Sıra No: 15, Dosya Numarası: 424, (27.01.1931)
• BCA, Fon Kodu: 30.10.0.0., Kutu No: 234, Dosya Gömleği: 579, Sıra No: 10, Dosya Numarası: 422, (25.06.1934)
• BCA, Fon Kodu: 30.10.0.0., Kutu No: 13, Dosya Gömleği: 74, Sıra No: 2, Dosya Numarası: 11, (02.06.1932)
• BCA, Fon Kodu: 30.10.0.0., Kutu No: 248, Dosya Gömleği: 675, Sıra No: 21, Dosya Numarası: 431, (21.09.1930)
• BCA, Fon Kodu: 30.10.0.0., Kutu No: 129, Dosya Gömleği: 926, Sıra No: 11, Dosya Numarası: 107, (28.05.1933) -National Archive(
• F.O. 371/14579/Fıles 961-1511
• F.O.371/14586/Fıles 5133-6859 (1930), 6121/ 6430/ 6495/
• F.O.371/15376/Fıles 619, (1931),718/44
• F.O.371/16092/Fıles 335-702 (1932), 2380/ 2381/ 2382/ 2450/ 2711/ 3179/ 3834/3938.
• F.O. 371/16094/Fıles 2396-2808 (1932), 2617/ 2657/ 2658/ 2772/ 2980 -Gazeteler
• Hâkimiyeti Milliye, Cumhuriyet, Akşam, Milliyet Kaynakça
• Ağaoğlu, Ahmet (1994), Serbest Fırka Hatıraları, İletişim Yayınları, İstanbul
• Ahıska, Meltem (2005), Radyonun Sihirli Kapısı Garbiyatçılık ve Politik Öznellik, Metis Yayınları, İstanbul
• Alaattin Cemil, “Moskova’ya Doğru”, Cumhuriyet, 5 Mayıs 1932
• Atay, Falih Rıfkı, “Fırka ve Meclis”, Hâkimiyeti Milliye, 8 Nisan 1931.
• -------------------, “Yeni Rusya 2”, Hâkimiyeti Milliye, 14 Teşrinisani 1930
• -------------------, “Kama-Kalem”, Hâkimiyeti Milliye, 24 Kânunuevvel/Aralık 1930.
• -------------------, “Leningrat”, Hâkimiyeti Milliye, 18 Teşrinisani 1930;
• -------------------, “Rusya’da Neler Oluyor”, Hâkimiyeti Milliye, 7 Kânunuevvel 1930
• --------------------, “Bir Komünist”, Hâkimiyeti Milliye, 17 Kânunuevvel/Aralık 1930
• --------------------, “İkinci Fırka”, Hâkimiyeti Milliye, 12 Mart 1931
• --------------------, “Moskova”, Hâkimiyeti Milliye 16 Teşrinisani 1930,
• --------------------, “Odesa”, Hâkimiyeti Milliye, 15 Teşrinisani 1930
• --------------------, “Senelerden Beri Şarktan Beklenen Müjde Türkiye ve Rusya’dan: İflas ve İm- dat Çığlığı”, Hâkimiyeti Milliye, 13 Teşrinisani 1930
• --------------------,“İnkılapçı Metotlar Komünist Fırkası Halk Gençlik Arasında Nasıl Çalışıyor ve Propaganda Kuvvetleri Nedir”, Hakimiyeti Milliye, 19 Teşrinisani 1930
• ---------------------,“Kremlin’in Adamları”, Hâkimiyeti Milliye, 17 Teşrinisani 1930
• -------------------, (1931a), Yeni Rusya, Hâkimiyeti Matbaası, Ankara
• ------------------- (1931b), Faşist Roma Kemalist Tiran ve Kaybolmuş Makedonya, Hakimiyeti Milliye Matbaası, Ankara
• -------------------- (1932), Moskova Roma, Ahmet Halit Kitaphanesi, Ankara
• -------------------- (1963), Batış Yılları, Dünya Yayınları, İstanbul
• --------------------(1961), Çankaya, Cilt:I, Dünya Yayınları, İstanbul
• Avşar, Abdülhamit (1998), Serbest Cumhuriyet Fırkası (Bir partinin Kapanmasında Basının Rolü), İstanbul
• “Başvekilin Seyahati”, Akşam, 25 Nisan 1932
• Belge, Burhan Asaf , “Rusya Seyahati”, Hâkimiyeti Milliye, 29 Nisan 1932
• Beraud, Henri, Moskova’da Neler Gördüm Komünistliğin İflası”, Fikir Hareketleri, Sayı 2 (2 Teşrinisani 1933), ss.2-3
• -----------------, “Moskova’da Neler Gördüm Komünistliğin İflası”, Fikir Hareketleri, Sayı: 25 (12 Mart 1934), ss. 13-14.
• -----------------, “Moskova’da Neler Gördüm” Komünistliğin İflası, Fikir Hareketleri, Sayı: 5, (23 Teşrinisani 1933), ss. 2-3.
• ------------------ ,“Roma’da Neler Gördüm, Faşizm Hakkında Müşahedeler”, Fikir Hareketleri, Sayı: 36 (28 Haziran 1934), ss.158-159
• ----------------, “Roma’da Neler Gördüm, Faşizm Hakkında Müşahedeler”, Fikir Hareketleri, Sayı: 40 (26 Temmuz 1934), s.221-222
• -----------------, “Roma’da Neler Gördüm, Faşizm Hakkında Müşahedeler”, Fikir Hareketleri, Sayı: 49 (27 Eylül 1934), ss.365-366.
• -----------------, “Moskova’da Neler Gördüm” Komünistliğin İflası, Fikir Hareketleri, Sayı 1 (Teşrinievvel 1933), ss.20-22
• ------------------, “Moskova’da Neler Gördüm” Komünistliğin İflası, Fikir Hareketleri, Sayı: 6, (30 Teşrinisani 1933), ss. 13-14
• ------------------, “Roma’da Neler Gördüm, Faşizm Hakkında Müşahedeler”, Fikir Hareketleri, Sayı: 32 (31 Mayıs 1934), ss.93-95
• ------------------, “Roma’da Neler Gördüm, Faşizm Hakkında Müşahedeler”, Fikir Hareketleri, Sayı: 37 (5 Temmuz1934), ss.173-174
• ------------------, Moskova’da Neler Gördüm Komünistliğin İflası”, Fikir Hareketleri, Sayı 3 (9 Teşrinisani 1933), ss.13-14
• ------------------, Moskova’da Neler Gördüm Komünistliğin İflası”, Fikir Hareketleri, Sayı 4 (16 Teşrinisani 1933), ss.13-15
• ------------------, Moskova’da Neler Gördüm Komünistliğin İflası”, Fikir Hareketleri, Sayı: 20 (8 Mart 1934), ss. 13-14.
• -------------------,“Moskova’da Neler Gördüm Komünistliğin İflası”, Fikir Hareketleri, Sayı: 16 (8 Şubat 1934), ss. 13-14
• --------------------,“Moskova’da Neler Gördüm” Komünistliğin İflası”, Fikir Hareketleri, Sayı: 10 (28 Kânunuevvel 1933), ss.13-14
• ------------------, “Roma’da Neler Gördüm, Faşizm Hakkında Müşahedeler”, Fikir Hareketleri, Sayı: 35 (21 Mayıs 1934), ss.141-142
• ----------------, “Moskova’da Neler Gördüm Komünistliğin İflası”, Fikir Hareketleri, Sayı: 19 (1 Mart 1934), ss. 13-14.
• ----------------, “Moskova’da Neler Gördüm Komünistliğin İflası”, Fikir Hareketleri, Sayı: 23 (29 Mart 1934), ss. 13-14.
• Boratav, Korkut (1974), 100 Soruda Türkiye’de Devletçilik, Gerçek Yayınevi, İstanbul
• ------------------- (1993), Türkiye İktisat Tarihi (1908-1985), Gerçek Yayınevi, İstanbul
• Cambo, F., “Diktatörlük zaaf ve Hastalık Alametidir”, Fikir Hareketleri, Sayı: 12 (11 Kânunusani 1934), ss.1-2.
• --------------., “Diktatörlükleri Doğuran Sebepler”, Fikir Hareketleri, Sayı: 13 (18 Kânunusani 1934), ss.1-2
• --------------., “Kanuni ve Kısa Diktatörlükler”, Fikir Hareketleri, Sayı: 18 (22 Şubat 1934), ss.1- 2.
• ----------------.,“Diktatörlükleri Doğuran Sebepler”, Fikir Hareketleri, Sayı: 14 (25 Kânunusani 1934), ss.1-3
• ----------------.,“Diktatörlükleri Kolaylaştıran Sebepler”, Fikir Hareketleri, Sayı: 16 (8 Şubat 1934), ss.1-3
• Caretto, Giacomo, “1930’larda “Kemalizm-Faşizm-Komünizm Üzerine Polemikler, I-II”, Tarih ve Toplum, Sayı:17–18, (Mayıs 1985/Haziran 1985), s. 56–60; 62–65.
• Cevat Nizami, “Rusya ve Biz”, Akşam, 19 Mayıs 1932
• Çelebi, Mevlüt, “Başvekil İsmet Paşa’nın İtalya Seyahati”, Tarih İncelemeleri Dergisi, Sayı: 2 (Aralık 2007), ss.21-52.
• Ertuğrul, Muhsin, “Moskova Notları”, Darülbedayi, Numara 49, Sene 6 (11.Birinci Teşrin 1934), ss.5-6
• ------------------, “Moskova Notları”, Darülbedayi, Numara 50, Sene 6 (18.Birinci Teşrin 1934), s.4-6
• ------------------, “Moskova Notları”, Darülbedayi, Numara 53, Sene 6 (1.Birinci Kanun 1934), ss.3-6
• -----------------, “Moskova Notları”, Darülbedayi, Numara 56, Sene 6 (15.İkinci kanun 1935), s.4-6
• -----------------, “Moskova Notları”, Darülbedayi, Numara 58, Sene 6 (15.Mart 1935), ss.4-6
• Febvre, Lucien (1995), Rönesans İnsanı, Çeviren: Mehmet Ali Kılıçbay, İmge Kitapevi, Ankara
• Fethi Okyar’ın Anıları-Atatürk Okyar ve Çok Partili Türkiye, (1997) Haz. Mehmet Seyitdanlıoğ- lu, İş Bankası Yayınları, Ankara
• Giritlioğlu, Fahir (1965), Türk Siyasi Tarihinde Cumhuriyet Halk Partisinin Mevkii, Cilt: I; An- kara
• Gökyay, Orhan Şaik, “Türkçe’de Gezi Kitapları”, Türk Dili Gezi Özel Sayısı, Sayı: 258 (Mart 1973), ss. 457-467.
• Gönlübol, Mehmet-Sar, Cem (1987), Olaylarla Türk Dış Politikası, Ankara Üniversitesi Yayın- ları, Ankara
• Haernshaw, F.J.C., “Demokrasi ve Fransız İnkılabı”, Fikir Hareketleri, Sayı: 4 (16 Teşrinisani 1933), ss.1-3
• --------------------., “Demokrasinin Teessüsü”, Fikir Hareketleri, Sayı: 5 (23 Teşrinisani 1933), ss.1-3
• İlmen, Süreyya (1951), Dört Ay Yaşamış Olan Zavallı Serbest Fırka, Mehmet Said Matbaası, İstanbul
• “İsmet Paşa Hz. Roma’ya Hareket Etti”, Akşam, 22 Mayıs 1932
• “İsmet Paşa ve Heyeti Erkanı Roma’dan Hareket Etti”, Akşam 30 Mayıs 1932
• “İsmet Paşanın Roma’da İlk Beyanatı”, Cumhuriyet, 27 Mayıs 1932;
• “İsmet Paşanın Türk Rus Dostluğu Hakkında Mühim Bir Nutku”, Akşam, 4 Mayıs 1932
• “İtalya ve Biz”, Akşam, 29 Mayıs 1932
• Kahn, Arnold, “Türk İtalyan Ticareti daha İnkişaf Edebilir”, Cumhuriyet, 26 Mayıs 1932
• Karaosmanoğlu, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, “Ankara Moskova Roma “Fransız İnkılabı”, Kad- ro, Sayı: 6 (Haziran 1932), ss.38-40
• --------------, “Ankara Moskova Roma 1”, Kadro, Sayı: 7 (Temmuz 1932),ss. 35-39
• --------------, “Ankara Moskova Roma”, Kadro, Sayı: 9 (Eylül 1932), ss.34-36.
• ---------------, “Ankara Moskova Roma”, Kadro, Sayı: 14 (Şubat 1933), ss.39-41.
• ---------------, “Ankara Moskova Roma 1”, Kadro, Sayı: 7 (Temmuz 1932), ss.34-36.
• ----------------, “Ankara Moskova Roma”, Kadro, Sayı 11(İkinci Teşrin 1932), ss. 38-40
• ----------------, “Ankara Moskova Roma”, Kadro, Sayı: 13 (İkinci Kanun 1933), ss. 29-31
• ----------------, “Ankara Moskova Roma”, Kadro, Sayı: 16 (Nisan 1933), ss.38-40.
• ----------------, “Ankara Moskova Roma”, Kadro, Sayı: 12 (Birinci Kanun 1932), s.33-36
• ----------------,“Ankara Moskova Roma”, Kadro, Sayı: 15 (Mart 1933), ss.32-35
• Keyder, Çağlar (1993), Dünya Ekonomisi İçinde Türkiye (1923-1929), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul
• Koçak, Cemil (2006), Belgelerle İktidar ve Serbest Cumhuriyet Fırkası: Tarih Yazımında Serbest Cumhuriyet Fırkası, İletişim Yayınları, İstanbul
• Cemil Koçak, “Hüseyin Cahit Yalçın ve Fikir Hareketleri”, Tarih ve Toplum, Sayı: 68 (Ağustos 1989), ss. 22-30.
• Löschburg, Winfried (1998), Seyahatin Kültür Tarihi, Dost Yayınları, Ankara
• “Milli Sanayimizi İnkişaf Ettirmek için Moskova’da Bir İtilaf”, Hâkimiyeti Milliye, 9 Mayıs 1932
• Mongerdi, Antonio, “Ziraat ve Sanayi M. Musolini’nin Ziraat Kanunu”, Cumhuriyet 23 Mayıs 1932
• “Musollini Dün Akşam Büyük Bir Ziyafet”, Akşam, 27 Mayıs 1932,
• Nitti, Francesco, “Demokrasi Meselesi” Bugünkü Vaziyet”, Fikir Hareketleri, Sayı: 3 (9 Teşrini- sani 1933), ss.2-4
• Okyar, Ali Fethi (1987), Serbest Fırka Nasıl Doğdu, Nasıl Feshedildi, İletişim Yayınları İstanbul
• Parla, Taha(1993), Ziya Gökalp Kemalizm ve Türkiye’de Korporatizm, İletişim Yayınları, İstanbul
• -------------(1995), Türkiye’de Siyasal Kültürün Resmi Kaynakları, Cilt: III, İletişim Yayınları, İstanbul
• “Roma Seyahati”, Akşam, 23 Mayıs 1932,
• Sertel, Zekeriya (1977), Hatırladıklarım, Gözlem Yayınları, İstanbul
• ------------------ (1993), Olduğu Gibi Rus Biçimi Sosyalizm, İletişim Yayınları, İstanbul
• Sertel, Yıldız (2001) Annem Sabiha Sertel Kimdi Neler Yazdı, Belge Yayınları, İstanbul
• Soydan, Mahmut, “Rusya İntibaları”, Milliyet, 11 Mayıs 1932.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi (1988), 19’uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi, Çağlayan Kitapevi, İstanbul
• Tchernavina, Tatiana, “Guepeou’dan Kaçanlar Bolşevik Rusya’da Hayat”, Fikir Hareketleri, Sayı: 53 (25 Teşrinievvel 1934), ss.13-14
• Tekeli, İlhan- İlkin, Selim (1983), 1929 Dünya Buhranında Türkiye’nin İktisadi Politika Arayış- ları, Ankara, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Yayınları, Ankara
• ------------------- (2004), Cumhuriyetin Harcı, İstanbul, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul
• Tezel, Yahya S.(1982), Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (1923-1950), Yurt Yayınları, An- kara
• Tezel, Memduh (1950), Moskova’dan Geliyorum, Berkalp Kitapevi, Ankara
• Timur, Taner(1993), Türk Devrimi ve Sonrası, İmge Yayınları, Ankara
• Trak, Ayşe, “Liberalizm-Devletçilik Tartışmaları (1923–1939)” Cumhuriyet Dönemi Türkiye An- siklopedisi, İstanbul, 1985, s. 1087-1097.
• “Türk İtalyan Dostluk Misakı”, Akşam, 26 Mayıs 1932,
• Türkiye’de Devletçilik (1995), Der. Nevin Çoşar, Bağlam Yayınları, İstanbul
• Vala Nurettin , “Bolşevik Rejimine Dair Bir Tefelsüf”, Akşam, 10 Mayıs 1932.
• ------------, “ Rusya İntibaları”, Akşam, 12 Mayıs 1932.
• ------------, “Bir Rus Şehrinin Manzarası”, Akşam, 25 Mayıs 1932
• ------------, “İnkılaptan Sonraki Bolşevik”, Akşam, 17 Mayıs 1932
• ------------, “Kapısı Önünde Nöbetçi Bekleyen Kilitsiz Hapishaneler”, Akşam 15 Mayıs 1932
• -------------, “Moskova’da Dokuz Saatlik Süren Büyük Geçit Resmi”, Akşam, 11 Mayıs 1932
• --------------, “Sovyet Memleketlerinde Hürriyet Adliye İltimas ve Rüşvet”, Akşam, 28 Mayıs 1932
• ------------, “Sovyetlerde Tahsil”, Akşam, 27 Mayıs 1932
• ------------, Sovyet Memleketlerinde Para”, Akşam, 26 Mayıs 1932;
• -------------, “Rusya İntibaları: Moskova’da Dokuz Saatlik Büyük Geçit Resmi”, Akşam, 10 Ma- yıs 1932
• -------------(1995), Bu Dünya’dan Nazım Geçti, İlke Kitap, İstanbul
• Vassaf, Gündüz (2000), Annem Belkıs, İletişim Yayınları, İstanbul
• Weiker, Walter F. (1973), Political Tutalage and Democracy In Turkey The Free Party and Its Aftermath, Leiden
• Yalçın, Hüseyin Cahit, “Benim Anladığım Faşizm”, Fikir Hareketleri, Sayı: 32 (31 Mayıs 1934), 31-32.
• ------------------- , “Bay Falih Rıfkı Atay, Moskova-Roma I”, Fikir Hareketleri, Sayı: 65 (17 Kânunusani 1935), ss. 203-204
• --------------------, “Bir Hulasa Milli Hâkimiyet Rejimi ve Düşmanları”, Fikir Hareketleri, Sayı: 52 (18 Teşrinievvel 1934), ss.401-403
• --------------------, “Demokrasiden Diktatörlüğe”, Fikir Hareketleri, Sayı:11 (4 Kânunusani 1934), s.1-4
• ---------------------, “Bay Falih Rıfkı Atay Yeni Rusya 1”, Fikir Hareketleri, Sayı: 63 (3 Kânunusani 1935), ss. 172-174
• --------------------, “Bizde Demokrasi Düşmanlığı”, Fikir Hareketleri, Sayı: 9 (21 Kânunuevvel 1933), s.1-4
• --------------------, “Bizde Komünistlik”, Fikir Hareketleri, Sayı: 2, (2. Teşrinisani 1933), ss.1-4
• ------------------, “Demokrasiler ve Diktatörlükler”, Fikir Hareketleri, Sayı: 10, (28 Kânunuevvel 1933), s.1-3
• -----------------, “Faşizm Diktatörlüğü”, Fikir Hareketleri, Sayı: 29 (10 Mayıs 1934), ss. 33-36
• -----------------, Diktatörlüğün Tevellüdünde Demagojinin Tesiri”, Fikir Hareketleri, Sayı: 17 (15 Şubat 1934), s.1-2
• Yetkin, Çetin (1997), Serbest Cumhuriyet Fırkası, İstanbul 1997.
• Yunus Nadi, “İtalya İntibaları M. Mussolini ve Türk İnkılabı”, Cumhuriyet, 5 Haziran 1932
• ------------, “Başvekilin İlk Beyanatı: Türkiye’den Rusya’ya Selam ve Muhabbet”, Cumhuriyet, 27 Nisan 1932
• -----------, “İsmet Paşa’nın Rusya Seyahati İntibalarından Beş Senelik Plan”, Cumhuriyet, 18 Mayıs 1932
• ------------, “İsmet Paşa’nın Rusya Seyahati ve Neticeleri IV”, Cumhuriyet, 14 Mayıs 1932
• -------------, “İsmet Paşanın Rusya Seyahati ve Neticeleri I”, Cumhuriyet, 11 Mayıs 1932
• -------------, “İstanbul’dan Odesa’ya”, Cumhuriyet, 6 Mayıs 1932
• ------------- “Kemalist Türkiye’den Faşist İtalya’ya Selamlar”, Cumhuriyet 27 Mayıs 1932
• --------------, “M. Musolini’ye Göre Şehir ve Köy Telakkisi”, Cumhuriyet, 4 Haziran 1932
• --------------, “Rusya Mektupları”, Cumhuriyet, 9 Mayıs 1932
• --------------, “Türk İtalyan Dostluğu”, Hâkimiyeti Milliye, 7 Mayıs 1932
• ---------------, “Türk İtalyan Dostluğunun Takviyesine Doğru”, Cumhuriyet, 23 Mayıs 1932
• ---------------, “Yanı Başımızda Yeni Bir Amerika Vücut Buluyor”, Cumhuriyet, 13 Mayıs 1932
• -------------, “Yeni Türkiye Hakkında Mühim Bir Konferans”, Cumhuriyet, 3 Haziran 1931
• -------------, “Türk ve İtalyan Başvekilinin Mühim Beyanatları”, Cumhuriyet, 30 Mayıs 1932