Tarihî Genetik Ortaklık ve Senkretik [=Bağdaştırmacı] Sanat Yaklaşımları Bağlamında Şaman ve Epik Küyci [=Ozan]

Yıl 2013, Cilt: 19 Sayı: 76, 63 - 76, 01.12.2013

Eunkyung Oh Mamatqul Jo'raev Çev. Bayram Durbilmez

Öz

Bu makale gezgin halk ozanı ve Şaman ile ilgili. Gezgin halk ozanı ve Şamanın eski çağ-
lardan beri derin bir ilişkisi olduğuna dair bazı hipotezlerimiz var. Her ikisi de aynı zamanda
müzisyen, şarkıcı, şair, yaratıcı ve oyuncu. Eski çağlarda bütün bu fonksiyonlar Şaman gibi
bir kişi tarafından uygulandı.
Özbek dilinde “Şaman terimini” analiz ettiğimizde anlıyoruz ki detaylarda derin bağlantıları
var.
Geleneğe göre, halk destanlarını okuyan âşık, akın ve ciravlar, bir derleme türkü ya da
destanı dombira, dutar, kubiz (kopuz) gibi müzik aletleriyle söylemişlerdir. Özbek âşıklarının
epik eserlerini dombirayla söylemek (Harezm destancılığı hariç, çünkü orada âşıklar dutar,
tar gibi aletleri kullanırlar), destancılık okullarının özelliklerinden biridir.
Epik türkücü, yani destancı âşık ile Şaman-âşıklarda müzisyenlik, türkücülük, şairlik,
irticalen söz söyleme ve bir anlamda oyunculuk (tiyatro oyunculuğu) özellikleri, genellikle
yorumculuğun bu iki karakterinin, eskiden bir bütün gelenek tarzında oluştuğunu gösterir.
Demek ki eskiden Şamanlar, rumuzlu-sihirli tören ve şenliklere katılmakla birlikte tarihî halk
bilimi eserleri, mitolojik destan hikâyeleri yaratıcıları ve ilk yorumcuları olarak etkinlik göstermişlerdir
Kısaca, dinsel törenlere ve festivallere katılırlar ve efsanevi epik şiirin yaratıcısıdırlar.
Zamanla Şaman ve Ozan birbirlerinden fonksiyonları bakımından ayrılır. Böylece, kendi özgün
yolları ve stillerini geliştirirler. Özbek dilinde ve Özbekistan’da mevcut iki terim ve stil
vardır. Bunlar, Şaman-Şarkıcı ve Epik Folk Song-Şarkıcı’dır. Bu da ayrıca bir kanıttır.

Anahtar Kelimeler

Şaman, Ozan, Folk Şarkıcı, Destan, Dinsel Tören, Oyuncu

HIstorIcal GenetIc PartnershIpand SenkretIk (Bağdaştırmacı) AccordIng to Art Approach ShamanIst and EpIc KUycI (MInstrel)

Öz

This essay is related with minstrel and shamanist. We have hypothesis concerning deep
and tight relationship between shamanist and folk poet. Both of them are simultaneously
musicians, singers, poet, yaratıcı and players. In old ages shamanist did all functions.
When we analyze the notion of shamanist, we can understand that shamanist has deep
meaning. According to the tradition, aşık who reads folk epic, sing a derleme or destan through
dombria, kubiz and so on. One of the functions of destancılık okulu is (out of harezm
destancılığı because in there aşıklar used intruments such as tar dutar and so on) singing epic
works of Uzbek aşıkları through dombria.
The qualifications of Epic türkücülük namely destancı aşık and shamanist aşıklarda musicians,
türkücülük, poesy, extemporising (irticalen söyleme) and morover acting show us in
advance, two characters of yorumculuğun (yorumculuğun genellikle psikolojik anlamı var
bir şarkı söyleme yorumculuğu anlaımında ki kelimenin ingilizce karşılığını bulamadım)
created as a all general traditional style. So, in advance shamanist attented rumuzlu and
magical ceremony also they played an active role products of old folklore, mythological epic
story yaratıcıları and he played an active role as a fist yorumcu.
During the process ofthe historical evaluation of shamanist yorumcularının and folklore
yorumculuk started to develop in a different way. Aşık who read epic works, during the porcess
of development process his own yorumculuk, aşık created , read, and went thotugh some
pases such as “Şaman/ sihirbaz aşık” ( synthetic historical type of aşıklık) “ türkücü aşıklık”
(type of aşık who is yorumlayan and cereaed türküler related with herosim) and “destancı
aşık” (clasical type of destancılık).

Anahtar Kelimeler

Shamanist, Minstrel, Folk Singer, Epic, Religious Ceremony, Player

Kaynakça

• Аноxин, А.В., 1924, Материалы по шаманству алтайцев, Л., s.46-49
• Бакаев, Э.П., 2003, “Jangarchi:Сказитель и Заклинатель”, Героический эпос. Информационный бюллетень координационного Центра коьплексных исследваний эпической традийии (при отделе Севера иСибири Института этнологии и антропологии им. Н. Н. Миклухо-Маклая РАН. М. S.1, s.11.
• Басилов В. Н, 1977, “Новые материалы о шаманском бубне узбеков”, Полевые исследования исследования института Этнографии в 1975 г., М: Наука, 1977. s. 124-129.
• Басилов В.Н., 1995, “Посвяшение во сне (Рассказ узбекского музыканта)”, Шаманизм и ранние религиозные представления, (К 90-летию доктора историческиx наук, профессора Л.П.Потапова). М., s. 14.
• Будагов Л.З., 1869, 1871, Сравнительный словарь турецко-татарских наречий, СПб.,. c.11, s. 234.
• Бурнакова, Л. Ю., 2005. “Единство шамана и сказетеля в традиционной хакаской культуре”, VI когресс этногроф и антропологов Рассии, М., s.196.
• Чудаков, А. И., 1992., “Шаман и сказител (камма и кайчи)”, Шаманизим как религия: генезис реконструкция традции, Якутск, s.6.
• Древнетюркский словарь, 1969, Л., s.327.
• Дувакин, Э.Н., 2011, Шаманские легенды народов Сибири: сюжетно-мотивный состав и ареальное паспределение, Автореф. Дисс. Канд. Филол. Наук. - М., s.17.
• F. A.1., O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Alisher Navoiy nomidagi Til va Ada- biyot İnstituti Folklor Arxivi. İnv. No: 1723/ 9.
• F. A. 2., O`zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Til va adabiyot institute Folklor ar- xivi. INV.No 130. Samarqand viloyati bo`yicha Iso Ernazar o`g`li tomonidan 1926-27 yillar to`plangan etnografiyaga oid materiallar.
• F. A. 3., O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Alisher Navoiy nomidagi Til va Ada- biyot İnstituti Folklor Arxivi. İnv. No: 1315 // 1, 85-bet.
• Функ, Д. А., 1987, “Отношение ‘Шаман-Сказитель’ по Матерялом Шорской Этнографии”, Религиозные Представления в первобытом обществе, м., s.106-109.
• Функ, Д. А., 1995, “Сказитель и Шаман в Традиционной културе шорцев”, Социально- экономическое и културноеразвитие нвродов Севера и Сибири: традиции и современность, М., s. 147-161.
• Функ, Д. А., 2005. Миры шаманов и сказителей :комплексной исследвине телеутских и шорских матералов, М. Наука, s.259.
• Исломова, М., 1981, Отам хакида Ислом шоир замондошлари xотирасида, Тошкент: Адабиёт ва санъат нашриёти, s.89.
• Жирмунский, В.М., 1960, “Легенды о привании певца”, Исследования по истории культуры народов Востока. М.-Л, s.185-195.
• Жирмунский, В.М., 1979, Сравнительное литературоведение. Л., s.405.
• Каюмов, О., 1996, “пари хакидаги xалк карашлари”, Ўзбек тили ва адабиёти, Тошкент, 1-сон., s.43-45.
• Кононов, А. Н., 1958, Родовловная туркмен, Абулгази, хана хивинского. М.-Л., s.93. Михаилов, Т. М., 1987, Бурятский Шаманизим: история, структура и соцеалное функции, Новосибирск.
• Mirzayev, T., 1997, Xalq baxshilarining epik repertuari, Taşkent.
• Мусакулов, А., 2010, Ўзбек xалк лирикаси, Тошкент: Фан, s.78.
• Окладникова Э.А., 1984, Петроглифы Средней Катуни, Новосибирск, s. 31-32.
• Огудин, В. Л., 2002, “Магия в бытовом исламе”, Этнографическое обозрение, М., S.4, s.68.
• Potapov, L. P., 1995, Materielien zur Kultergeschichte der Uzbeken aus den jahren 1928- 1930. Mit begleitenden Worten des Sammlers herausgegeben und eingeleitet von Jakob Taube / Turcologia. Wiesbaden, s.204.
• Райхл К., 2008, Тюзксий Эпос: Традиции, формы, поетическое структура/ пер. с англ.В.Трейстр под ред Д.А Функа, М., Вост.лит., s.54-55.
• Садалова Т. М., 1992, “чöрчöк”(сказка) в контексе сксзочный и шанской традиций”, язики духовноная култура и история тюрков: традиции и современность.c.2.- Казань: казанский унверситет, s.147-149.
• Садалова Т. М., 2008, Элементи единства сказочный / сказителный шаманской традиций(на пример алтайского матеряла) // Научная мысли кавказа.-S. 4(2), s.100- 105.
• Салалаев А.М., 1985, “Сказитиль и шаман в традиционной културе алтайцев”, Известия Сибирского отделения Академии наук. S.9 (серия историческх филиологических и философских наук), Вып.2., s.53-56. Смоляк А.В., 1991, Шаман:личност, функции,мировоззрение (народы Нижнего Амура), М.
• Шаниязов, К. К., 1974, Этнической Истории Узбекского Народа, Ташкент: Фан, s.327.
• Тенишев, Э.Р., 1990, Уйгурский диалектный словарь, М.,.s.22.
• Турсунов, Е. Д., 2004, Происхождение Носителей Казахского Фольклора. Алматы: Дайк-Пресс, s.70.
• Ўзбек тилининг изоҳли луғати, 2006, c.1., Тошкент, s.180.
• Йўлдошев, И., 2003, “Бахши” атамаси ҳақида”, Ўзбек тили ва адабиёти, Тошкент, 1-сон. s.59-62.