Melayê Cizîrî ve Diwan Okuma Geleneği

Yıl 2016, Cilt: 22 Sayı: 86, 181 - 202, 01.05.2016

Serdar Şengül

Öz

Medrese öğrencileri ve hocaları doğu ve güneydoğu Türkiye’de yer alan medreselerin

avlusunda on altıncı yüzyıl âlim ve mutasavvıfı Melayê Cizîrî’nin Dîwan’ını makamlı bir

şekilde okumaktadırlar. Arapçaya dayalı dinî ilimlerin yanı sıra Dîwan okumak bu medreselerde

bir gelenek oluşturarak bu medreselerin sembolik gösterenlerinden biri haline gelmişlerdir.

İslâm geleneğinde medrese-tekke, dini-tasavvufi ilimler ayrılığı düşünüldüğünde Dîwan’ın

medreselerde sahip olduğu yer açıklanması gereken bir durum olarak ortaya çıkmaktadır. Bu

makale sûfî bir şairin ve Dîwan’ının hangi tarihsel ve kültürel dinamiklerin neticesinde bölge

medreselerinin sembolü haline geldiğini ve makamlı bir şekilde okunduğunu antropolojik

bir perspektiften incelemeyi amaçlamaktadır. Müslümanların tarihi boyunca iki temel eğilim

İslam’ın anlaşılmasında ve hayata geçirilmesinde başat olmuştur. Bunlardan birisi medrese

ve burada tedris edilen Arapça dinî ilimlere dayalı evrenselci eğilimidir. Diğeri ise İslâm’ın

yerel estetik beğenilerine göre şekillenen daha tikel ve yerel bir eğilimdir. Bununla birlikte

bu iki eğilim, birbirinden izole edilmiş olmayıp bir diğerinin sınırını sürekli olarak aşmış, ara

form ve kurumlar meydana getirmeye çalışmışlardır. Bir medrese âlimi ve sûfî şair tarafından

yazılan ve medrese mensupları tarafından makamlı bir şekilde medreselerin avlusunda

okunan Dîwan, İslam tarihinde inşa edilmiş fiziki ve epistemolojik sınırların aşındırıldığı bir

örnek olarak değerlendirilebilir.

Anahtar Kelimeler

Medrese, tekke, tasavvuf

Kaynakça

• Abu-Lughod, Lila. Veiled Sentiments: Honor and Poetry in a Bedouin Society, Berkeley, University of California Press, 1986.
• Adak, Abdurrahman. Destpêka Edebiyata Kurî ya Klasik. İstanbul: Nûbihar, 2013.
• Ak, Ahmet Şahin Türk Din Musikisi&Câmi ve Tekke Musikisi, Ankara: Akçağ, 2011.
• Akdoğan, Bayram Mevlevîlik ve Mûsikî (Er-Risâletü’t-Tenzîhiyye fî Şe’ni’l-Mevleviyye). İstanbul: Rağbet, 2009.
• Akün, Ömer Faruk. Dîvan Edebiyatı. İstanbul: İSAM, 2014.
• Algar, Hamid. Jami. Oxford: Oxford University Press, 2013.
• Alkış, Abdurrahim. Melayê Cızirinin Dîvanında Tasavvufi Mazmunlar. İstanbul: Nûbihar, 2014. Avery, P. “Foreword: Hafiz of Shiraz” Leonard Lewisohn (ed) Hafız and the Religion of Love in Classical Persian Poetry, London, I.B. Tauris, 2010.
• Aytaç, Gürsel. Genel Edebiyat Bilimi. İstanbul: Say, 2. Baskı, 2009.
• Bakhtin, Mikhail. Karnavaldan Romana: Edebiyat Teorisinden Dil Felsefesine Seçme Yazılar İstanbul: Ayrıntı, 2001.
• Caton, Steven C. “The Peaks of Yemen I Summon”Poetry as Cultural Practise in a Northern Yemeni Tribe, Berkeley: University of California Press, 1990
• Cizîrî, Mela Ahmedê Dîwan çev. Osman Tunç, İstanbul: Nûbihar, 2009.
• Çelebi, Asaf Halet. Mevlâna ve Mevlevilik. Ankara: Hece, 2006.
• Çiçek, Yakup. Risale-i Hâlidiye, Mecd-i Talid, Şemsü’ş-Şumus. İstanbul: Sey-Tac Yayınları, 2004. Doru, Nesim Melayê Cizîrî: Felsefî ve Tasavvufî Görüşleri, İstanbul: Nûbihar, 2012
• Düzenli, Pehlül. İslâm Kültür Tarihinde Musiki. İstanbul: Kayıhan, 2014.
• Ez-Zıvıngî, Ahmed İbn Molla Muhammed, el-Ikdu’l-Cevheri fi Şerhi Dîwani’ş Şeyhi’l- Cezeri 2 Cilt, Kamışlı, ts.
• Erkal, Abdulkadir. Dîwan Şiirinin Poetikası (17. Yüzyıl). Ankara: Birleşik, 2009.
• Feridüddin Attâr. Mantık Al-Tayr. İstanbul: İş Bankası, 2014.
• Hassanpour, Amir. Kürdistan’da Dil ve Milliyetçilik 1918-1985. İstanbul: Avesta, 2005.
• İbn Haldun. Mukaddime 2 Cilt. İstanbul: Dergâh, ???
• Gazâlî, Ahmed. Âşıkların Halleri-Sevânih’u-l Uşşâk. İstanbul: Hece, 2012.
• Gilbert, Rouget Music and Trance A Theory of the Relations Between Music and Possessions Chicago and London: The University of Chicago Press, 1985.
• Gölpınarlı, Abdülbâki. Hâfız. İstanbul: Kapı, 2013.
• Gözütok, Şakir İslâm’ın Altın Çağında İlim İstanbul: Nesil, 2012
• ---. İlk Dönem İslâm Eğitim Tarihi, İstanbul:Fecr, 2002.
• Ildırar, Mehmet. İşaretler. İstanbul: Seytac Yayınları, 2006.
• James, Wendy Törensel Hayvan: Yeni Bir Antropoloji Portresi. Çev. Sevda Çalışkan. İstanbul: İş Bankası, 2013 Kahraman, Abdullah (ed) İhvân-ı Safâ Risâleleri Cilt I, İstanbul: Ayrıntı, 2012.
• Kara, Mustafa. Din Hayat Sanat Açısından Tekkeler ve Zaviyeler. İstanbul: Dergâh, 3. Baskı 1990.
• Karamustafa, Ahmet. Tanrı’nın Kural Tanımaz Kulları. İstanbul: Yapı Kredi, 2011, 3. Baskı.
• Kılıç, Erol Mahmut. Sûfî ve Şiir: Osmanlı Tasavvuf Şiirinin Poetikası İstanbul: İnsan, 2009.
• ---. Tasavvuf Düşüncesi. İstanbul: Sufi, 2014.
• ---. Anadolu’nun Ruhu. İstanbul: Sufi, 3. baskı, 2013. ---. Tasavvuf’a Giriş. İstanbul: Sufi, 2014.
• Köprülü, M. Fuad. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Akçağ, 9. Baskı, 2003 Köprülü, M. Fuad. Türk Edebiyat Tarihi. İstanbul: Alfa, 2015.
• Kreyenbroek, Philip G. “Kürdistan’da Din ve Mezhepler” Philip Kreyenbroek&Christine Allison (ed). Kürt Kimliği ve Kültürü. İstanbul: Avesta, 2008, s. 131-166.
• Kurdo, Qanatê. Tarix û Edebiyata Kurdi. Ankara: Öz-Ge, 1992.
• Mahmûd-ı Şebüsterî. Gülşen-i Râz. İstanbul: İş Bankası, 2011. Makdisi, George Ortaçağ’da Yüksek Öğretim: İslâm Dünyası ve Hıristiyan Batı. İstanbul: Mengi, Mine. Dîwan Şiirinin Arka Bahçesi. Ankara: Akçağ, 2010. Mewlânâ Hâlid-i Şirvanî Ölekî (der). Minah: Ğavs-ı Hizânî’den Hikmetler. İstanbul: Semerkand, 2012. Muhammed, Halid Cemil Melayê Cizîrî: Sevgi ve Güzelliğin Şairi çev. Ümit Demirhan. İstanbul: Hivda, 2008.
• Nikitin, Bazil. Kürtler: Sosyolojik ve Tarihi İnceleme Cilt 1-2. İstanbul: Deng, 1994.
• Okudan, Rifat. Sühreverdi Maktul ve İşrakiliğin Dili. Fakülte Kitabevi, 2006.
• Okuyucu, Cihan. Dîwan Edebiyatı Estetiği. İstanbul: Kapı, 2013.
• Ortaylı, İlber. İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı. İstanbul: İletişim, 18. Baskı 2004. Özervarlı, M. Sait “Molla Cezerî” DİA, İst., 2005, c.30, s.241-243.
• Pala, İskender. Akademik Dîwan Şiiri Araştırmaları, İstanbul: Kapı, ??? ---. Ansiklopedik Dîwan Şiiri Sözlüğü. İstanbul: Kapı, ???.
• Pürcevadi, Nasrullah&Zerrinkub, Abdülhüseyin Mevlâna’nın Dünyası Ankara: Birleşik, 2007 . Pürcevadi, Nasrullah. Can Esintisi, İslâm Şiir Metafiziği. İstanbul: İnsan, 1999.
• ---. Gökyüzünde Ayın Görüntüsü. İstanbul: İnsan, 1999.
• Şengül, S. “İslam Antropolojisi Çalışmalarında Yöntem Tartışmaları” Toplum ve Bilim, Mart, 2016, 136, sf. 146-171.
• Şengül, S. “Tarih, Kültür Hafıza Bağlamında Cizre Kırmızı Medrese, Kebikeç, Haziran 2014, 37, sf. 57-78.
• Şengül, S. “Hâlidî-Nakşibendîlik ve Medreselerde İlim Anlayışının Dönüşümü” Güney Çeğin&Ümit Kurt (der.) Kıyam ve Kıtal: Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Devletin İnşası ve Kolektif Şiddet, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2015, sf. 321-360.
• Şerefhan Bitlisî. Şerefname: Kürt Tarihi (1.Cilt). İstanbul: Nûbihar, 2013.
• Yesribi, Seyyid Yahya. İrfan Felsefesi. İstanbul: İnsan, 2010. ---. Kalender ve Kale. İstanbul: İnsan, 2010.
• Yıldırım, Kadri. Dîroka Zimanê Kurdî yê Nivîskî û Perwerdehiya di Konsepta Medreseyê de. Diyarbakır: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi, 2005.
• ---. “Werger û Şîroveya Dîwana Melayê Cizirî (Melay-i Cizîrî Dîwan’ının Tercüme ve Şerhi)” War Araştırma-İnceleme Dergisi, Sayı 14, Bahar 2004, s. 112-142.
• ---. “Werger û Şiroveya Dîwana Melayê Cizîrî-II (Melay-i Cizîrî Dîwan’ının Tercüme ve Şerhi-II). War Araştırma-İnceleme Dergisi, Sayı 16, Sonbahar 2004, s. 171-184.
• ---.Ehmedê Xanî Külliyatı: Nûbehara Biçukan Analiz ve Şerhi, İstanbul: Avesta, 2008. ---. Ehmedê Xanî Külliyatı:Eqida İmanê Analiz ve Şerhi, İstanbul: Avesta, 2008.
• ---. Ehmedê Xanî Külliyatı: Mem û Zîn Çeviri ve Kavramsal Tahlili, İstanbul: Avesta, 2010.
• ---. Ehmedê Xanî Külliyatı: Dîwan Analiz ve Şerhi, İstanbul: Avesta, 2014.
• ---. Feqiyê Teyran Dîwanı Çeviri ve Analizi, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2014. Yılmaz, Hasan K. “Cezbe” TDV, Cilt 7, sf. 504, 1993.
• Yöyler Celadeddin, Şîroveya Dîwana Melayê Cizîrî, İstanbul: İstanbul Kürt Enstitüsü Yayınları, 2006.
• Zima V., Peter. Modern Edebiyat Teorilerinin Felsefesi. Ankara: Hece, 2. Baskı, 2006.