In The Context of Turkish Culture Animal Symbolism in Heterodox Dervishes

Yıl 2022, Cilt: 28 Sayı: 110, 333 - 346, 01.05.2022

Meriç Harmancı

https://doi.org/10.22559/folklor.2127

Öz

The belief systems of societies that have continued since mythical periods exhibit
their vestiges in newly accepted religions. The memories of the past and the
mythical codes that have been placed in the subconscious of the Turkish society
that accepted Islam also find themselves reflected in the cultural assets in an
ongoing process. As one cornerstone of this life, animals have had an important
place in their mythical worlds and systems of thought, as have many elements that
have been included in the cultural world of the Turks, having lived on the nomadic
steppes for ages. The animal motifs in the zoomorphic world design of the Turks,
in the myths of descent, in the narratives as guides and assistants, overlap with the names of some dervishes in the Sufi literatüre. In this study, the mythological
traces in the naming of dervishes, who are called by the names of some animals,
were tried to be determined through animal symbolism in Turkish mythology. At
the same time, the characteristics of dervishes who take animal names in the Sufi
literature that cause this naming are emphasized. The fact that these dervishes have
common characteristics in terms of disposition and that almost all of them are from
the group of heterodox dervishes also brings up the relationship between animal
symbolism and melamet. At this point, heterodoxy emerged as a form of religious
interpretation, which is one of the factors in Turks’ acceptance of Islam beyond the
central understanding of the religion; it created a syncretic interpretation of Islam
by incorporating mysticism. These animal titles, which are preferred to contribute
to the systematic of the Melamet doctrine that works to accuse the human soul, can
be thought of as a mystic interpretation or traces of a sectarian line. The study also
examines the naming in the names of wandering dervishes with animal titles in the
center of melamet; naming stories and tries to reveal the symbolic and functional
consistency of these titles. In this context, it has been determined that the animal
names in the names of sufis such as Aslan Baba [Lion Father], Kurt Baba [Wolf
Father], Barak Baba [Dog Father], Koyun Baba [Sheep Father], Geyikli Baba
[Deer Father] have a function beyond animal symbolism. It has been observed that
the negative perception of the world of associations that these animals represent in
terms of social and semantics is utilized. This study aims to evaluate how animal
symbolism is seen in heterodox dervishes and the animal names in the names of
these dervishes through mythical and esoteric readings.

Anahtar Kelimeler

symbol, naming, animal symbolism, sufism, hetorodoxy

Türk Kültürü Bağlamında Heterodoks Dervişlerde Hayvan Sembolizmi

Öz

Toplumların mitik dönemlerden itibaren süregelen inanç sistemleri, yeni kabul
edilen dinlerde izlerini sürdürür. İslamiyet’i kabul eden Türk toplumunun geçmişe
ait hafızası ve bilinçaltına yerleşen mitik kodları da devam eden süreçteki kültür
varlıklarında yansımasını bulur. Uzun süre göçebe bozkır yaşamı süren Türklerin
kültür dünyasına dâhil olan pek çok unsur gibi bu hayatın temel taşlarından olan
hayvanlar, onların mitik dünyalarında ve düşünce sistemlerinde önemli bir yer
tutar. Türklerin zoomorfik dünya tasarımında, türeyiş efsanelerinde, yol gösterici
ve yardımcı olarak anlatılarında yer alan hayvan motifleri, tasavvuf literatüründe
bazı dervişlerin adları ile örtüşmektedir. Bu çalışmada bazı hayvanların isimleri
ile anılan dervişlerin adlandırmasındaki mitolojik izler, Türk mitolojisindeki
hayvan sembolizmi üzerinden tespit edilmeye çalışılmıştır. Aynı zamanda tasavvuf
literatüründe hayvan adları ile anılan dervişlerin bu adlandırmaya neden olan
özellikleri üzerinde durulmaktadır. Bu dervişlerin meşrep bakımından ortak
özellikler göstermesi, hemen tamamının heterodoks dervişler zümresinden olması
hayvan sembolizmi-melamet ilişkisini de gündeme getirmektedir. Türklerin
İslam dinini kabulündeki etkenlerden biri olan ve en genel ifadeyle merkezi din
anlayışının dışında kalan dinsel yorumlar için kullanılan heterodoksi, mistisizmi de
bünyesinde barındırarak senkretik bir İslam yorumu oluşturur. Melamet doktrinin
insan nefsini itham etmek üzere işleyen sistematiğine katkı sunmak üzere tercih
edilen bu hayvan unvanlı adlandırmalar, bir tasavvuf yorumundan ve bir meşrep
çizgisinden kaynaklanabilmektedir. Çalışma, hayvan unvanlı gezgin dervişlerin
isimlerindeki adlandırmayı melamet merkezli de irdelemekte; adlandırma öyküleri
ve bu unvanların, sembolik ve işlevsel bakımdan tutarlılığını ortaya koymaya
çalışmaktadır. Bu bağlamda Aslan Baba, Kurt Baba, Barak Baba, Koyun Baba,
Geyikli Baba gibi mutasavvıfların adlarında geçen hayvan isimlerinin hayvan
sembolizminin yanında melamet doktrinle de ilişkisi üzerinde durulmuştur.
Çalışma, hayvan sembolizminin heterodoks dervişlerde nasıl görüldüğünü ve bu
dervişlerin isimlerindeki hayvan adlarını mitik ve ezoterik okumalar üzerinden
değerlendirmeyi amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

sembol, adlandırma, hayvan sembolizmi, sufizm, heterodoksi

Kaynakça

• Akkaya, H. S. (2010). Süleyman. İslam ansiklopedisi. Volume 38. Türkiye Diyanet Vakfı, 60-62.
• Arpaguş, S. (2007). Post. İslam ansiklopedisi. Volume 34. Türkiye Diyanet Vakfı, 332-333.
• Aslan, Ş. (2005). Türk mimari süsleme sanatlarında mitolojik kaynaklı hayvan figürleri (Orta Asya’dan Selçuklu’ya). [Yüksek Lisans Tezi]. Marmara University.
• Bang, W. and R. R. Arat. (1936). Oğuz Kağan destanı. Burhaneddin basımevi.
• Bayat, F. (2006). Oğuz destan dünyası. Ötüken.
• Bayat, F. (2007). Türk mitolojik sistemi 1. Ötüken.
• Bayat, F. (2007a). Türk mitolojik sistemi 2. Ötüken.
• Biray, N. (2009). 12 hayvanlı Türk takvimi -zamana ve insana hükmetmek-, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (39), 671-683.
• Bolat, A. (2003). Bir tasavvuf okulu olarak Melâmetîlik. İnsan.
• Çıplak, Ş. M. (2001). Osmancık’ta erenler durağı Koyun Baba. Horasan.
• Duran, H. (2014). Velâyetname Hacı Bektaş Veli. Türkiye Diyanet Vakfı.
• Erkoç, H. İ. (2017). Türk mitlerindeki motifler (VI.-VIII. yüzyıllar). Journal of Old Turkic Studies, (1), 36-75. Evliya Çelebi. (2006). Evliyâ Çelebi seyahatnâmesi (D. Yücel, S. A. Kahraman, and Z. Kurşun. Ed.) Yapı Kredi.
• Gölpınarlı, A. (1969). 100 Soruda Türkiye’de mezhepler ve tarikatlar. Gerçek. Gölpınarlı, A. (1992). Yunus Emre ve tasavvuf. İnkılâb.
• Gölpınarlı, A. (1995). Vilâyet-nâme menâkıb-ı Hünkâr Hacı Bektâş-ı Veli. İnkılâb.
• Gölpınarlı, A.(2004). Tasavvuftan dilimize geçen deyimler ve atasözleri. İnkılâb.
• Gölpınarlı, A. (2013). Melâmîlik ve melâmîler. Milenyum.
• Güzel, A. (2020). Kaygusuz Abdal (Alaaddin Gaybî) menâkıb-nâmesi. Türk Tarih Kurumu.
• Hartmann, R. (2013). Es-Sülemî’nin Risâletü’l-Melâmetiyyesi. (Köprülüzâde Ahmed Cemal, Trans.), (A. Çatak, Ed.) Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (3), 329-360.
• Huizinga, J. (2006). Homo ludens oyunun toplumsal işlevi üzerine bir deneme (M.A. Kılıçbay, Trans.) Ayrıntı.
• İzgi, Ö. (1989). Çin elçisi Wang Yen-Te’nin Uygur seyahatnamesi. Türk Tarih Kurumu.
• Karamustafa, A. T. (2008). Tanrının kuraltanımaz kulları İslâm dünyasında derviş toplulukları 1200- 1550. (R. Sezer, Trans.) Y.K.Y.
• Kaşgarlı Mahmud. (1992). Divânü Lügati’t-Türk tercümesi I. (B. Atalay, Trans.) Türk Dil Kurumu.
• Köprülü, F. (1996). Anadolu’da İslâmiyet (M. Kanar. Ed.) İnsan.
• Köprülü, F. (2003). Türk edebiyatında ilk mutasavvıflar. Akçağ.
• Küçük, M. A. (2013). Geleneksel Türk dini’ndeki ‘ana/dişil ruhlar’a mitolojik açıdan bakış. Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (1), 105-134.
• Mehmed Süreyya (1996). Sicill-i Osmanî. Volume 3, (N. Akbayar. Ed.), (S. A. Kahraman, Trans.) Tarih Vakfı Yurt.
• Ocak, A. Y. (1992). Osmanlı İmparatorluğu’nda marjinal sûfîlik: Kalenderîler (XIV-XVII. Yüzyıllar). Türk Tarih Kurumu.
• Ocak, A. Y. (2000). Babâiler isyanı (Alevîliğin tarihsel alt yapısı). Dergâh.
• Ocak, A. Y. (2013). Alevî ve Bektaşî inançlarının İslâm öncesi temelleri. İletişim.
• Ocak, A. Y. (2013a). Osmanlı toplumunda zındıklar ve mülhidler 15-17. yüzyıllar. Tarih Vakfı.
• Ocak, A. Y. (2013b). Türkler, Türkiye ve İslâm. İletişim.
• Ögel, B. (2003). Türk mitolojisi I. Türk Tarih Kurumu.
• Radloff W. (2008). Türklük ve Şamanlık (A. Temir Ed./ Trans.) Ötüken.
• Roux, J. P. (1994). Türklerin ve Moğolların eski dini (A. Kazancıgil, Trans.) İşaret.
• Roux, J. P. (2011). Eski Türk mitolojisi (Y. Sağlam, Trans.) BilgeSu.
• Schimmel, A. (2004). Tanrı’nın yeryüzündeki işaretleri (E. Demirli, Trans.) Kabalcı.
• Taşğın, A. (2005). Nehrin piri: Koyun Baba ve menakıbı. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi (11), 117-174.
• Yeşildal, Ü. Y. (2015). Mitten destana, destandan türküye Anadolu sahası Türk folklorunda geyik. Kömen.
• Yılmaz, H. (1999). Bilinmeyen bir Koyunbaba menâkıbnâmesi üzerine. Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi (11), 21-52.
• Elektronik kaynaklar: Ekşi, E. “Kurt Baba Hz.” (2014), Accessed April 3, 2021. https://www.alucrahaber.com/makale/kurtbaba-hz- 2313.
• Türk mitolojisinin ana hatları. Kabalcı.